2024 jylghy 4-5 qarashada Preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng Fransiyagha jasaghan memlekettik sapary ayasynda Euraziyalyq integrasiya institutynyng taldamalyq toby «Qazaqstan-fransuz yntymaqtastyghynyng bes úzaq merzimdi trendteri» taqyrybynda jariya saraptamalyq jazba dayyndady.

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaevtyng Fransiyagha memlekettik sapary úzaq merzimdi ekijaqty yntymaqtastyqty damytu ýshin jana irgeli negiz qalyptastyrdy. Eki memleketting kóshbasshylary arasyndaghy qol jetkizilgen uaghdalastyqtar bizding tengerimdi kópvektorly diplomatiyamyzdyng europalyq qúramdas bóligin nyghaytady, elge qosymsha kýshti investisiyalardyng keluin qamtamasyz etedi jәne әleumettik-ekonomikalyq әleuetti arttyrady. Sapar nәtiyjelerine sýiene otyryp, elaralyq qatynastardyng ornyqty damuy ýshin keminde bes negizgi trendti bólip kórsetuge bolady.

Birinshi trend – eki preziydentting ózara senimin terendetu jәne diplomatiyalyq qatynastardyng tarihy ósuine úmtylu.

Preziydent Q. K. Toqaevtyng 2023 jyly Emmanueli Makronnyng Qazaqstangha jasaghan saparynan keyingi Fransiyagha sapary eki el arasyndaghy nyghayyp kele jatqan strategiyalyq әriptestikting simvolyna ainaldy jәne diplomatiyalyq ózara týsinistikting shynyna basa nazar audardy. Kezdesulerding dәiektiligi jәne kóshbasshylar arasyndaghy jeke senimning kórsetilui Qazaqstan men Fransiyanyng ózekti mәselelerge ortaq mýddeler men kózqarastardy izdeuge degen úmtylysyn kórsetedi.

E. Makronnyng Memleket basshysyna kórsetken keng peyildi jәne ong qabyldauy Qazaqstannyng halyqaralyq arenadaghy pozisiyasyn nyghaytu ýshin, sonday-aq beybitshilik pen túraqtylyqqa úmtyludy qosa alghanda, BÚÚ jarghysynda bekitilgen qaghidattargha birlesken mindettemeni kórsetu ýshin manyzdy. Q. K. Toqaev halyqaralyq bedelge ie diplomatiyalyq bekgraundqa ie tәjiriybeli sayasatker retinde Fransiyamen baylanystardy keneytudi Qazaqstandy Ortalyq Aziyadaghy Europanyng negizgi seriktesi retinde bekitu mýmkindigin qarastyrady. E. Makron, óz kezeginde, Europalyq Odaqtan tys túraqty jәne senimdi odaqtastardy izdeydi, al bizding aimaq ózining ekonomikalyq әleueti men strategiyalyq jaghdayymen Fransiyagha jana auqymdy mýmkindikter úsynady.

Kóshbasshylar arasyndaghy senim búl dinamikany kýsheytedi. Birlesken beyresmy is-sharalar (fransuz Preziydentine syigha tartylghan qazaqtyng tazy túqymynyng itterimen seruendeu, ýstel tenniysi oiyny) Q. K. Toqaev pen E. Makronnyng ekonomikalyq jәne diplomatiyalyq qatynastargha qyzyghushylyq tanytyp qana qoymay, jeke ózara týsinistik ornatugha úmtylatyndyghyn kórsetti. Sonymen qatar, múnday sәtter jeke senimge negizdelgen yntymaqtastyq ýshin berik negiz jasaydy, búl әsirese qazirgi sayasatta manyzdy.

Kezdesu qorytyndysy boyynsha Preziydent Q. K. Toqaev ózining memlekettik saparynyng mazmúny men qabyldau jylulyghynan tereng әser alghanyn mәlimdegeni – Memleket basshysy sayasy kontekste jeke emosiyalaryn ashyq bildiretin siyrek jaghday. Óz kezeginde, Parij europalyq әlemning kóshbasshysy jәne dәstýrli batys qúndylyqtarynyng saqtaushysy bolyp qala otyryp, kelissózderding tiyimdiligin joghary baghalady jәne Astanada jahandyq bitimgershilik bastamalardy ilgeriletude senimdi pikirles adam retinde kóredi.

Osylaysha, memlekettik saparlarmen almasu jana ekonomikalyq jәne sayasy bastamalargha jol ashyp qana qoymay, kóshbasshylardyng jeke baylanystary sheshushi ról atqaratyn elderimiz arasyndaghy bolashaq strategiyalyq qatynastardyng negizin qalady. Búl dәstýr joghary yqtimaldyqpen jalghasady: Preziydent Q. K. Toqaev E. Makrondy kelesi 2025 jyly memlekettik saparmen Qazaqstangha keluge taghy da shaqyrdy.

Ekinshi trend – Qazaqstan ekonomikasyna bolashaq fransuz investisiyalarynyng perspektivasyn aitarlyqtay arttyru.

Býgingi tanda Fransiya Qazaqstangha salynghan kólemi 19,5 mlrd dollardy qúraytyn investor elder tiziminde altynshy orynda túr. Qazaqstandyq kóshbasshy men negizgi fransuz biznes-oyynshylarynyng qatysuymen investisiyalyq dóngelek ýstel investisiyalardyng negizgi baghyttaryn anyqtaugha mýmkindik berdi. Mәselen, siyrek jer metaldary, atom energetikasy, múnay óndiru jәne múnay óndeu, su resurstary men jylumen jabdyqtaudy basqaru, agroónerkәsip, sifrlandyrudyng medisinalyq tehnologiyalary salalary neghúrlym progressivti bolyp tabylady. Múnda eki tarap jana AES salu jónindegi halyqaralyq konsorsiumdy qosa alghanda, fransuz kompaniyalarynyng qazaqstandyq atom energetikasyn damytugha qatysuyna erekshe nazar audardy.

Sonymen qatar, Qazaqstan qorynda qúny 46 trln dollardan asatyn bes mynnan astam barlanbaghan ken oryndary bar iri investorlargha belsendi qyzyghushylyq tanytatyny belgili. Býginde Qazaqstan Europalyq Odaq ekonomikasy ýshin ómirlik manyzy bar 34 shiykizattyng 19-yn óndirip jatyr.

Búl faktorlar ózara is-qimyldyng jinaqtalghan tәjiriybesin jәne qoldanystaghy tetikterdi eskere otyryp, býginde Qazaqstanda 200-den astam adam túratyn fransuz kapitaly bar kompaniyalar ýshin keng mýmkindikter ashady. Joghary dengeyde, onyng ishinde biznes ókilderimen ótkizilgen kezdesulerding nәtiyjeliligi Qazaqstandaghy, әsirese ónerkәsiptik segmenttegi fransuz kompaniyalary men tehnologiyalary sanynyng ósuin boljaugha mýmkindik beredi.

Ýshinshi trend – sauda-ekonomikalyq әleuetti jәne eksporttyq tauar jelisin keneytu.

Qazirgi uaqytta Qazaqstan men Fransiyanyng sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyghy Europa men Ortalyq Aziyanyng óniraralyq qatynastary salasynda ong ýrdister ornatuda, sonday-aq osy ónirler memleketterining belsendi sayasy dialogyn qoldau ýshin túraqty negiz bolyp tabylady.

2023 jyly Qazaqstan men Fransiyanyng sauda ainalymy 2022 jylgha qaraghanda 14,7% ósimmen 4,2 mlrd dollardy (eksport – 2,9 mlrd, import – 1,3 mlrd) qúrady. Al biylghy jyly byltyrghy kórsetkishke 9 aidyng ishinde qol jetkizildi, búl elder arasyndaghy sauda qatynastaryn nyghaytudyng progressivti tendensiyasyn anyqtaugha mýmkindik beredi.

Qazaqstan-fransuz saudasynyng kólemi Fransiyanyng Ortalyq Aziyamen sauda qatynastarynyng 80%-yn qúraytynyn atap ketken jón,  búl Qazaqstandy Fransiyanyng ónirdegi negizgi sauda seriktesi retinde anyqtaydy.

Fransiyagha qajetti múnay men urandy jetkize otyryp, Qazaqstan onyng energetikalyq qauipsizdigin nyghaytugha yqpal etedi jәne osyghan baylanysty bizding elimiz senimdi әriptes bedeline ie boldy. Sonymen qatar, Fransiya Qazaqstangha sapaly mashina jasau ónimin jetkizushi retinde qajet, ol oghan degen qajettilikti jabyp qana qoymay, qazaqstandyq industriyanyng tehnologiyalyq jabdyqtaluyn arttyrady.

Fransiyagha sapary barysynda Qazaqstan Preziydenti Q. K. Toqaev sauda-ekonomikalyq yntymaqtastyqtyng jana dәuirining triggerleri bolatyn fransuz biznesining «kapitandarymen» kezdesude eki elding ekonomikalyq ózara is-qimylynyng perspektivalyq baghyttaryn belgiledi. Búl jana buyndaghy ýnemdi elektrovozdar óndirisi, jel energetikasy, su resurstary men jylumen jabdyqtaudy basqaru, kólik baghyttaryn janghyrtu, agroónerkәsiptik keshendi, IT-tehnologiyalar salasyn damytu.

Jalpy, Qazaqstan men Fransiyanyng damyghan jәne túraqty sauda-ekonomikalyq qatynastary eki el ýshin de ómirlik qajettilik bolyp tabylady, búl olardyng úzaq merzimdi perspektivada nyghaiy men damuynyng kepili bolyp tabylady.

Tórtinshi trend – bilim beru vektoryn kezen-kezenimen jedeldetu.

Preziydent Q. K. Toqaevtyng Eliysey sarayyndaghy fransuz kóshbasshysy E. Makronmen kelissózderi bilim beru salasyndaghy yntymaqtastyqty jana kezenge shyghardy.

Fransiyanyng joghary bilim beru jýiesi әlemdik reytingterde jetekshi oryngha ie ekenin atap ótken jón. Býgingi tanda 34 fransuz uniyversiyteti QS World University Rankings halyqaralyq reytingining qataryna kiredi. Fransuz ghylymy mektepteri dәstýrli týrde matematika, fizika, himiya jәne injeneriya siyaqty salalarda zang shygharushy bolyp tabylady. El Nobeli syilyghynyng laureattarynyng sany boyynsha әlemde tórtinshi orynda túrghanyn atap ótu jetkilikti.

Parijde qol qoyylghan uaghdalastyqtar Qazaqstanda Abay atyndaghy QazÚPU bazasynda Lotaringiya uniyversiytetining filialyn ashudy, «Lumier» uniyversiytettik ortalyghyn qúrudy, sonday-aq Astana men Almatyda qazaq-fransuz mektepterin saludy kózdeydi. Bizdi joghary europalyq bilim beru standarttarynyng qazaqstandyq akademiyalyq ortagha odan әri integrasiyalanuy kýtedi. Búl jobalar qazaqstandyq-fransuzdyq bilim beru seriktestigining tiyimdiligin kórsetedi jәne jana kelisimder qoldanystaghy bilim beru baylanystaryn organikalyq týrde damytady.

Bilim beru salasynda Fransiyamen yntymaqtastyqty keneytu qazaqstandyq bilim beru jýiesi ýshin birqatar manyzdy artyqshylyqtargha iye. Búl oqytudyng ozyq әdistemelerine jәne ghylymy әzirlemelerge qol jetkizu, europalyq bilim beru kenistigimen jaqyndasu, halyqaralyq enbek naryghynda otandyq mamandardyng bәsekege qabilettiligin arttyru, ghylymiy-zertteu әleuetin damytu. Osylaysha, qazaqstan-fransuz bilim beru yntymaqtastyghynyng memlekettik dengeyge shyghuy adamy kapitaldy damytu strategiyasyn iske asyrudaghy jәne bilim beru jýiemizdi janghyrtudaghy manyzdy qadam bolyp tabylady.

Besinshi trend – mәdeniy-gumanitarlyq baghytty nyghaytu.

Preziydent Q. K. Toqaevtyng Fransiyagha sapary barysynda mәdeniy-gumanitarlyq baylanystardy nyghaytu boyynsha aitarlyqtay júmystar atqaryldy. Álemge әigili Giyme últtyq aziyalyq óner múrajayynda «Qazaqstan. Úly Dala qazynasy» kórmesining ashyluy manyzdy oqighagha ainaldy.

1889 jyly negizi qalanghan Giyme múrajayy Japoniya, Qytay, Ýndistan, Koreya, Pәkistan jәne t. b. biregey eksponattardy qosa alghanda, shyghys elderining eng ýlken óner kolleksiyalarynyng birin úsynady. Parijdegi qazaqstandyq kórme elimizding mәdeny múrasyn tanugha jәne onyng damuyna ong әser etedi. Osy túrghyda Astanadaghy fransuz tarapynyng ózara ekspozisiyalaryn boljaugha bolady, sonyng arqasynda bizding azamattar әlemdik ónerding asa qúndy zattarymen tanysugha mýmkindik alady.

Mәdeniy-gumanitarlyq yntymaqtastyqty keneytu jónindegi basqa da negizgi bastamalargha Á.Marghúlan atyndaghy arheologiya instituty men Últtyq aldyn alu arheologiyalyq zertteuler instituty (INRAP) arasyndaghy arheologiya salasyndaghy yntymaqtastyq turaly kelisim hattamasyna qol qoi jatady. Búl qújatty eki taraptyng bilim men mәdeny qúndylyqtarmen almasudy terendetuge baghyttalghan qosymsha baylanys nýktelerin izdeuge degen mindettemesining mysaly retinde qarastyrugha bolady.

Osylaysha, ózara is-qimyldyng jana aspektileri Qazaqstan men Fransiya arasyndaghy qarym-qatynastardyng úzaq merzimdi negizde jalpy damuyn yntalandyrady. Naqty nәtiyjelerge qol jetkizu ýshin joghary dengeyde senimgerlik qatynastar qúru, iri investisiyalar tartu, sauda qatynastarynyng ósui jәne túraqty gumanitarlyq yntymaqtastyqty nyghaytu negiz bolady.

Euraziyalyq integrasiya institutynyng taldamalyq toby

Abai.kz