Ádebiyet

Qazaqtyng Qadyryna ainalghan aqiyq aqyn Myrza Áliy:

Aytamyz bizder aqyn dep,
Jyrlary ot bop mazdaghan.
Aqyngha kerek aqyl kóp,
Asaulyq kerek azdaghan, - dep jyrlaghanday, qazaq poeziyasynda ór minezdi, asau, arqaly aqyndar az emes. Solardyng biri hәm biregeyi – aituly aqyn, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty Baqytjan Aldiyar desek, әste janylysyna qoymaspyz. Sol aqyn bauyrymyzdyn  býginde Erding jasy – eluge tolyp otyrghan jaghdayy bar.

Adam balasynyng eng birinshi baqyty – esimining kórkem boluy deytin bolsaq, býgingi keyipkerimizding shynymen-aq aty zatyna say synayly. Biz kózin kórgen, úzaq ghúmyr keshken, dýiim elge asqan syily atasy Aldiyar aqsaqal ma, әlde әkesi Aldabergen Aldiyarúly, anasy Fatima Aytughanqyzy ma, kim bilsin, oghan osynday әdemi at qoyypty. Sirә, myna ómirde Baqytty jan bolsyn degen asqaq armanmen, ýkili ýmitpen jaryq dýnie esigin ashqan sәbiyge  Baqytjan dep esim-soy qoyghan shyghar, bәlkim. Sol Baqytjan býginde Erding jasy – eluge tolghan mereytoyyn tuyp-ósken jeri – kýnshuaqty Ontýstik ónirinde barlyq sәn-saltanatymen atap ótkeli otyr. 14 qarasha kýni saghat 16.00-de tәbәrik Týrkistandaghy Farab kitaphanasynda, al ertenine taghy da  saghat 16.00-de Shymkenttegi Jastar resurstyq ortalyghynda aituly aqynnyn, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyng laureaty Baqytjan Aldiyardyng shygharmashylyq keshteri úiymdastyrylmaq.

Baqytjan qasiyetti Núh Payghambardyng kemesi qayyrlaghan kiyeli Qazyghúrt audanymen attas qasiyetti taudyng baurayynda tuyp-ósken. 1974 jyly 20 qazanda Túrbat auylynda dýniyege kelgen. «Atasynyng balasy» bolghandyqtan әke-sheshesinen qaymyqpastan erke bolyp úlghayghany dausyz. Qarapayym auyl balasy  attyng qúlaghynda oinap, qoy-qozy baqqan, dombyra shertip, әn-kýy tartqan,  asyq oinap, ang aulaghan. Tughan jerindegi Aqparaq ózenine shomylghan. Túmsa tabighatpen etene aralasqan.

Qarshadayynan oqu-bilimge asqan zerektik tanytqan bozbala  mektep oqushylar arasynda ótken oblystyq aitysqa qatysyp, Bas bәigeni jenip alghan eken. Mektepte  sabaqty jaqsy oqyghanymen, qighash qylyqtary da  az emes kórinedi. Búzyqtau, erkeleu, qiyalilau bolghan synayly. Mahabbaty tym erte oyanyp, orys tili men әdebiyeti pәninen sabaq beretin apayyna essiz ghashyqtyq sezim tanytqan. Keyinnen sol apayynyn: «Balasyng ghoy, ne bilesin?» - dep aghyl-tegil armansyz jylaghanyn óz kózimen kórgen. Búl jayynda aqynnyng 1999 jyly jazghan «Orys tili apay» atty balladasy bar. Nege ekeni belgisiz aqyr-sonynda sol apayy auyldan birjola ketip qalghan eken.

Mahabbat jyrshysy demekshi, taghy birde ózbek qyzyna kóz qiyghyn salyp kórgen. Onysy múny «Namangangha ketip qalamyn», - dep ýrkitken. Ókinishke oray, Baqytjannyng sol ghashyghy ózine-ózi qol júmsap, mәjnýntalgha asylyp qalghan. Búl jayyndaghy «Gýlbahor» dep atalatyn balladany da aqynnyn  kitabynan oqyghanbyz.

Joghary bilimdi maman atanyp, til janashyry atanyp, shәkirt tәrbiyeleudi maqsat-múrat tútqan Baqytjan tәbәrik Týrkistandaghy Qoja Ahmet Yasauy  atyndaghy Halyqaralyq Qazaq-Týrik uniyversiytetining Shymkent bólimining (qazirgi Ózbekәli Jәnibekov atyndaghy Ontýstik Qazaqstan pedagogikalyq uniyversiyteti) filologiya fakulitetin bitirgen. Atalmysh  joghary oqu ornynyng talantty týlekteri – Israil Saparbay, Narmahan Begalyúly, Hanbiybi Esenqaraqyzy, Ábilda Aymaq, Ámze Qalmyrza sekildi agha úrpaqtyng aqyndyq jolyn senimmen jalghastyrugha talpynys jasaydy.

Ol aldymen  aytysker aqyn retinde tanylghan. Osy joldaghy úlaghatty ústazy, aqyndardyng hany, begi Qanybek Sarybaevtan ónegeli tәlim-tәrbie alyp, shyndala týsken. Qimas dosy әri kýieu balasy  Bekarys Shoybekovpen birge aitys ónerining qyr-syryna bar ynta-yqylasymen qanygha bastaghan. Sóitip, qos qúrdas talay Alaman aitystarda jýldeger atanghan. Keyinnen búl ekeuining joly eki aiyrylghan. Bekarys aitys ónerin ómirlik serik etse, al Baqytjan jazba  poeziyagha auysqan.  Qazirgi tanda ol egemen elimizdegi ýzdik   talanttardyn, dara shyqqan daryndardyng sanatynan sanalady.

Jauhar jazushy, ruhany  aghasy Marhabat Bayghút: «Men onyng shygharmalaryn shydamsyzdyqpen kýtip, kóbirek oqyghym kelip jýretinderding qataryndamyn. Biz Baqytjanmen birge júmys isteymiz, bir mekemede memlekettik qyzmet atqarayz. Bayaghyda, osydan on jyldan astam uaqyt búryn men oghan: «Sen aitysty (aqyndar aitysyn aityp otyrmyn) birjola qoyyp, jazba jaghymen bolsang qaytedi?» - dep edim.  Mening sol sózim әser etti me, ózining hәm ishinde jýrgen jaghdayat pa, kim bilsin-ay, bizding Baqytjan sodan song aqyndar aitysyna qatyspady. Qatysa qoyayyn dep qyzbalanbady. Aytystyng da ózindik ózgeshe orny bar bolar, últymyzdyng qaytalanbas qasiyeti shyghar, alayda, aitysynyz basqa da, óner retindegi jazba ólenning jóni mýlde ózgeshe ghoy. Aytystyng artyqshylyqtaryn moyynday túra kórkem qúnarly jalqy ghana jyrgha aiyrbastay almaytynymyz ras qoy, keyde...

Keyde Baqytjan Aldiyargha aitysty qoya qoysanshy dep aqyl aityp, obal jasadym ba dep te oilaymyn. Shyntuaytyna kelsek,  onyng aityskerlik talanty da osy kýngi jeti-segiz mәshiyne útqan   aitys aqyndarynan  bir mysqal da  kem emes-ti. Osy uaqytqa deyin jeti-segizge jetkizbese-daghy ýsh-tórteuine ie bop ýlgerer  edi. Amal neshik. Aldiyarynyzda  aitys aqyny emes, jazba shayyr bolghandyghynan bir mәshiyne de joq qazir», - degen móldir múnyn jasyrmay jazghany jadymyzda.

Baqytjannyng ólenderi túnghysh ret 1995 jyly Shymkenttegi «Jyr dodasy» dep atalatyn újymdyq jinaqqa engen eken. Shygharmalary búdan bólek taghy ýsh  újymdyq jinaqta jariyalanghan. 1998 jyly Shymkenttegi «Jibek joly» baspasynan «Kózayym» dep atalatyn jeke jyr jinaghy jaryq kórgen. 2001 jyly Qazaqstan Jazushylar odaghyna mýshelikke qabyldanghan. «Sezim kilti» (Shymkent), «Qúbyla» (Almaty, «Ýsh Qiyan» baspasy, 2006), «Qazyghúrttyng qonyry» (Almaty, «Jalyn» baspasy, 2012), «Aqparaq» (Almaty, «Qazyghúrt» baspasy, 2017) atty jyr jinaqtarynyng avtory.

Ol Ontýstik Qazaqstan (qazirgi Týrkistan) oblystyq tilderdi damytu jónindegi basqarmasy bastyghynyng orynbasary, basqarma bastyghy, oblystyq «Ontýstik Qazaqstan» gazeti Bas redaktorynyng orynbasary, 2014-2018 jyldary Qazaqstan Jazushylar odaghy Ontýstik Qazaqstan (qazirgi Týrkistan) oblystyq filialynyng diyrektory qyzmetin atqarghan. 2012 jyly «Eren enbegi ýshin» medalimen marapattalghan.

«Er jigitting basyna neler kelip, ne ótpegen?!», - demekshi, ókinishke oray aqyn bauyrymyzdyng  eshkim kýtpegen jerden kezdeysoq «isti» bolyp qalghan jaghdayy da bar. Búl turaly ol ózining «Sot zalynan reportaj» degen óleninde bayandaydy.

Aqynnyng alghan ataq, marapat, syilyqtaryna keletin bolsaq, ol jayly auyz toltyryp aita alamyz. «TúranÁlemBank» aksionerlik qoghamy úiymdastyrghan respublikalyq mýshәiranyn, taghy basqa kóptegen respublikalyq, Halyqaralyq mýshәiralardyng jýldegeri. Týrkiyanyng Býkildýniyejýzilik  týrki jastary әdebiyetin qoldau qory syilyghynyn,  Halyqaralyq «Soros-Qazaqstan» qory әdeby syilyghynyn, Mәlik Ghabdullin atyndaghy syilyqtyn, «Serper» jastar syilyghynyn, Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghynyn  laureaty. Qazaqstan Respublikasy Preziydenti taghayyndaghan arnayy stiypendiyanyng qos dýrkin iyegeri.

Baqytjan Aldiyardyng aqyndyq ónerin atasy Aldiyar aqsaqal: «Shyraghym, mening aqyndyghym  әkem Erjan sheshenning tobyghynan kelushi edi. Sen tizesine jettin-au», - dep baghalaghan eken.

Jalpy, aqyn shygharmashylyghyna ong bagha bergen qarymdy qalamgerler az emes. Endi solardyng keybirine toqtalyp óteyik.

***

«Ontýstikte men biletin súrapyl bir sary bar. Ol – Baqytjan Aldiyar».

(Qadyr Myrza Áliy).

«Maghan osy bir «shaldyng balasynyn» lirikasy únaydy. Sodan son... oqyrmannyng sezimin elitip baryp, selt etkizer әdispen shalt qimyl jasap, ólenning arnasyn kilt búryp jiberetinine eriksiz jymiyam».

(Túmanbay Moldaghaliyev).

«Baqytjan Aldiyardyng múny da, syry da terende».

«Halyqtyq, qazaqy  últtyq kórkemdik uyzdyng qaynarlarynan bastau alatyn Baqytjandyq til, Aldiyarlyq dil – aqynnyng airyqshylyghy».

Eng aldymen Baqytjan – bәrimizding ýnemi  bir býiirimiz búryp túratyn kәdimgi naghyz qazaqy auyldyng jyrshysy. Onyng auylgha degen saghynyshy,  mahabbaty, balghyn balalyghyna degen ansary «Auylgha jazghan arzular»  toptamasyndaghy jyrlarynyng әrbir shumaghynan  aiqyn seziledi».

(Marhabat Bayghút).

«Qalampyrly shәiding júparynday búrqyramasa da bazary tarqamaghan balqaymaqtay baybalamsyz, baytaq dalasyna, asqar taularyna sýiengen Baqytjan Aldiyardyng shygharmashylyghy taghylym tanytarlyq tústa».

«Baqytjan ólenderine  tereng sezim, otty mazmún ómirge qúshtarlyqtyng layyqty lapyly tәn. Dәuir tynysyn jetkizude  jadaghaylyqqa úrynbaydy.

Halyq poeziyasynyng qazynasynan  qanyqqan aqyn  tabighatqa, tughan auylyna tәueldiligin  beyneli, ónerli surettermen kelisti kesteleydi».

(Narmahan Begalyúly).

Qasymhan Begmanov ózining «Ontýstik» dep atalatyn óleninde:

Shymqalanyng eleusizdeu kafesinde otyrmyz,
Eski әinekti tóbeleydi aq janbyrly soqyr kýz.
Talaylardyng ór ekpinin mysymenen basatyn
Al janymda oigha batqan, armany asqaq jas aqyn», - dep oy tolghaydy.

***

Aqyn Baqytjan Aldiyar oqyrman qauymgha audarmashy retinde de tanymal. Onyng Shyghystyng tórtkýl әlemge әigili aqyndary – Maulana Húsayyn Shayyq Ataiyding 260, al Múhammed Zahiraddiyn  Babyrdyng 119 ghazalyn qazaq tiline túnghysh ret kórkemdep, tolyq tәrjimalaghanyn biz airyqsha maqtanysh sezimmen tilge tiyek etuimizge bolady.

Qylshyldaghan qyryq jasqa tolghanynda aqyn «Artyma qarasam, qorqamyn...», - dep izbasarlarynyng azdyghyna alandaghan túghyn. Qúdaygha shýkir, býginde Batyrhan Sәrsenhan, Dәuren Aymanbetov, Múqaghaly Kenjetayúly, Álimjan Álisher, Sýndet Seyitov, Araylym Múratәliyeva, Saltanat Aydarbekova, Aqbota Beybitbek, Elimira Esqoja  sekildi bir shoghyr jastar ózderining jarqyn jyrlarymen poeziya kókjiyeginen kórinip keledi.

Baqytjan bauyrymyz býginde Qazaqstannyng Ontýstik astanasy, әdebiyet, mәdeniyet, ónerding ordasy - Almatyda túrady. Solay degenmen, onyng bir ayaghy shyrayly Shymkent shaharynda siyaqty. Olay deytinimiz, ony  eki kýnning birinde egemen elimizding Ýshinshi megapoliysinen jii keziktire alasyzdar. Ara-arasynda tәbәrik Týrkistannan da tóbe kórsetip qalady. Qalamger qauymnyng san týrli mereytoylary, shygharmashylyq keshteri men baspa betin kórgen jana kitaptardyng túsaukeser rәsimderine qatysyp, óz oiyn ortagha salyp keledi. Ot auyzdy, oraq  tildi aqyn qay kezde de aitar sózin tura әri kesip, shyndyqty  shyjghyryp aitady.  Bizding Baqytjannyng jazghan ólen-jyrlary men maqalalarynan, baspasóz betterine bergen súhbattarynan  sony aiqyn angharuymyzgha bolady. Sol sebepti de bolsa kerek, qayda túrsa da, qayda jýrse de eli men jerinin, tughan halqynyng  qamyn kýittep, tereng oi-tolghanysta jýretin jomart jýrekti shayyrdy júrttyng bәri jaqsy kóredi.

Erding jasy – eluge kelip otyrghan aituly aqyngha úzaq ta baqytty ghúmyr, zor densaulyq,  shygharmashylyq jetistik, tolaghay tabys tileymiz. Jazar dýniyeng kóbeysin, bauyrym!

Ábdisattar Álip,

jurnalist, aqyn, audarmashy, Qazaqstan Jurnalister jәne Halyqaralyq Jazushylar odaqtarynyng mýshesi, respublikalyq «Shymkentim, shyraylym!» әdebiy-kórkem alimanaghynyng Bas diyrektory – Bas redaktory

Shymkent qalasy

Abai.kz