Esse

Núraly ony kópten beri biledi. Biraq, syrttay ghana. Áuelgide Júbandyqtyng jazghandaryna kónili tolyp, riza bolatyn. Daryndy zamandasty, aralas-qúralas bolmasa da, ish tartyp, tilektes jýretin kisi az ba?! Jazushynyn, әsirese, ózi tuyp-ósken ólke, yaky kózi qaraqty auyl adamdary turaly әngimelerine sýiinushi edi. Tipti, onyng kitaptary «tanystyrghan» jandardyng arasynan, joldas-joralaryn shyramytady.

Qazir olardyng kópshiligi jol-jónekey  jolyghyp, baratyn jerinde kólikten týsip qalghanday, úmyt bolghaly qashan. Múnyng da sebep-saldary jeterlik: qyzmet orny nemese meken-jay auysady,  ainalannyng «ony men solyn» ajyrata bastaysyn. Tipti, jastyq shaqtaghy elemeytin «erkelikti»  endi «moynyna» shyghara almaysyn. Aralas-qúralastyng qatary siyrey bastaghan son, Núraly ózining de, olardyng da minez-qúlqyn  ishtey eksheydi.

Sóitip, onashada «kimdi, qay jerde renjittim» dep, oy túnghiyghynda  maltyghady. Shygharmalardy oqu ýstinde Júbandyqtyng keyipkerlerining birqataryn ózining de ainalasynan tauyp, birde eljirey jymisa, endi birde jýzin kirbing shalady... Ómirding әrbir kezeninin, jyl mezgilderindey, ózindik «minezi» bolady eken. «Syrlas» jazushynyng «aynalasy» tirlik saparynda «tauyp», keyin úmyt bolghan jandarmen qayta tabysqanday әserge bóleydi.

Kónil «qúsy» ótkendi sharlap kete beredi... Osyghan sebepker bolghan Júbandyqpen jaqynyraq tanysu ýnemi oiynda jýretin. Sonyng orayy, biraq juyrda kele qoymady. Búghan da «kinәli»  ekeuining eki qala túratyny. Ol  – Almatyda, al ózi bolsa, Astanada ómir sýrip jatty. Jazushymen tanysudyng ontýstik astanagha barghanda ghana sәti týsken. Últtyq kitaphanada ótken  әdeby keshten keyin oghan arnayy jolyghyp, jýzbe-jýz oy bólisti.

Sol kýnnen bastap ózara habarlasyp túratyn boldy. Birde – búl, endi birde ol telefon soghady. Al, kópshilik bas qosqan jerde úshyrasyp jatsa, ózara ýiirile qalyp, shýiirkelese ketedi. Búghan da oi-pikirlerining kóbinese bir jerden shyghatyny sebep. Sonday  kezdesuding  birinde  olar adamgha senim men pendenning ala-qúla minezin tilge tiyek etisken. Ózderin tolghandyratyn jaydyng birqatar jandy mazalaytynyn  Núraly da biledi.

Hakim Abay amanat etken adamdyq qaryzy: zamandasqa senim men ózara syilastyqqa qatysty mazalaytyn oilar barshylyq. Aytalyq, órkeniyet órge ozghan sayyn adam tabighatynyng «tozyp» bara jatqany qalay? Aqsha «moyyngha minip», ózeuregen ózimshildik keude soghyp, basa kóktese, ne daua?! Ghylym men tehnikanyng ghajayyp  tabystary túsynda adamnyng jan dýniyesining jadau tartuyna ol eriksiz tandanady.

Adamgha senim sekildi izgi qasiyetting qoghamda barghan sayyn «suala» týskenin kórmeu mýmkin emes. Jýikeni júqartyp, tildi «uyltatyn» qyrshanqy «minez» atoylaydy. Tipti, bauyr basqan qasang jol-joralghylar da ókshelep qalmaydy. Nege búlay?.. Sóitse, etekten tartyp, ayaqtan shalatyn, eskirgen salt-dәstýrden bas tartu asa qiyn kórinedi. Ol týgili qangha singen әdet pen minez-qúlyqtan da ainuyng onay emes.

Qasang salt-dәstýrdi «jalaulatqan» qalyng «nópirge», yaghni  «asau aghysqa» qarsy jýzu baryp túrghan qiyamet. Tipti, qaytys bolghan marqúmdy baqigha «shygharyp saludyn» artyq dabyrasy qanshama!? Bes kýndik dýnie «qonaghyn» arulap, «attandyru» otbasynyng mindeti. Al, jaqyn-juyq kónil aityp, qol úshyn berse, qúba-qúp. Demek, qayta-qayta dastarhan jaymay-aq, marqúmnyng qyrqyn bergende jinalyp, eske alu qadir emes pe?!

Júbandyqpen ol jolghy kezdesude, biraq tirlik týitkilderi  turaly oilaryn  ózara kenirek bólisuge uaqyt tarlyq etken. Ómir-ózenning aghysy ekeuin de eshtenege qaraylatpay, beyne bir aghash janqasynday, «qaqpaqyldap», әkete bardy. Áytkenmen, adamgha degen senim turaly әngime Núralynyng kónilinen shyqpay-aq qoyghan. Sebebi,  qabyrghasyna batqan jaylardyng  barsha zamandas ýshin kókeykesti ekenin kórip jýr.

Jalpy, adam kónilining neden suynyp, tóniregine nege teris ainalatynyn Núraly birshama payymdaydy. Bar gәp, adaldyq pen әdildikting qúny týsip, aram pen әbiletting jylmang qaghuynda sekildi. Sonyng saldarynan, tipti jas aqyn-jazushylar da ómirge ógeysy qarap, tirlikten týnilgendey «kýnirenedi». Mәdeniyet ministrligining kitap qoljazbalaryn qaraytyn sarapshylary qataryna qosylghanynda múnyng talay kuәsi boldy.

Sol joly, ala jazday, jiyrma shaqty qoljazbany oqyp shyqty. Ádette, olardyng avtorlary kórsetilmeydi. Búl talap qalamgerding jeke basyna emes, onyng shygharmasyna ghana «shúqshiyp», meylinshe әdil boludyng amaly. Sonday-aq, sarapshynyng da «aty-jóni» qúpiya» ústalyp, búl da oghan dau-damay dabyrasynan «arasha» bolady. Osy songhysyna, biraq kýmәni bar. Múnyng negizsiz emesin Núraly, әriyne keyinirek biledi.

Sonymen qoljazbalardy oqyghannan keyin, sarapshy shart boyynsha olardy baspagha tapsyrugha bolatyny, yaky bolmaytyny jayynda pikir jazuy qajet. Jauapty sharua, onyng ýstine uaqyt ta yrghalyp, jyrghaludy kótermeydi. Qoljazbalargha tesilgen onyng shyrayly tuyndygha jany tolqyp, shala-sharpysyna qabaghy týiiledi. Alghashqysyna eki jarym-ýsh bet pikir jazsa, keyingisine avtordy ilandyru ýshin kenirek toqtalady.

Jalpy, qoljazbalardyng avtorlary ashyq kórsetilgen kýnde de «jaryqty» qalqalay almasy ózine mәlim. Oghan jaqsy men jasyqty ajyratu, әlbette  qiyngha soqqan joq. Qolyndaghy sharuany «dóngeletip» әketip, jazghandaryn sonynan taghy bir yqtiyattaghan son, jazbasha pikirlerin der kezinde jiberdi. Tek, bir ókinishtisi, keybir shygharmalarda ómirge, adam balasyna degen ókpe-renish búlty «qoylanyp», únjyrghasy basyla bergen.

Qarap otyrsa, avtorlardyng bir toby tirshilikten týrshigip, mýlde toryghady. Al, ekinshi bireuleri adamgha qaraghanda itting adaldyghyna, qyran qústyng alghyrlyghyna, aighyr men buranyng alapat kýshine qyzyghady. Ásirese, asa sezimtal súlulardyng ainalasyna ókpelep, «aspangha  asyghuy» Núralynyng janyn jýdetedi. Búghan qoghamda әiel balasyn, jaynaghan gýldey, mәpeley bilmeu men «masan» mahabbatty  jazghyrady.

Tabighattyng gýlsiz sәni de, mәni de joq. Ómirding qyzyghyn  taghdyr qosqan janmen birge bólise bilu baqytyna ne jetsin! Álbette, nәzik «serikterimiz» tirlikting quanyshyn «ýkilep», qiyndyghyn «kýrmep», ashy-túshysyn bizben birge tatady... asyl analarymyz ben ardaqty apa-qaryndastarymyz, ayauly jarlarymyz ben qyzghaldaq qyzdarymyz. Soghan oray myna bir  aqyn qyzdyng qoljazbasynan sarapshynyng jany quanady.

Onyng «Tәniri sipat tirshilik» degen taqyrybynan-aq poetikalyq asqaq sezim men úshqyr shabyt seziledi. «Jalghan» turaly tolghanystary et pen terining arasyndaghy elikkish әserden aulaq. Úiqasyn  «ýilestirgen» shala-shatpaq pen shynayy dýniyeni ajyratu qiyn emes. Alghashqysyn mindeting bolghan song nemese ótinip súraghan son, eriksiz oqisyn. Al, jýrekten tughan myna ólenderdi aqynnyng auzyna Alla salghanday jadyratady.

Qoljazbany oqyghan sayyn Núraly beymәlim avtormen birge tebirenedi. «Perishtening janayqayyna» qúlaghyn týrip, el-júrtyn daryndy boyjetkenmen birge «ayalap», keshki saghymgha» eljireydi. Qoljazba úiqas quyp, qazyqqa baylanghanday, bir ornynda shyr ainalyp, bir «basqan izin» qayta-qayta shiyrlap, qampighan qalyng da emes. Ólen-jyr, әsili ilude bir bolmasa, jelidegi su sekildi  sauyldap, qúiyla bermese kerek.

Ólen, hakim Abay aitqanday, «syrty kýmis, ishi altyn sóz jaqsysy».  Tirshilik tamyrymen egiz «tynystaghan» jyr joldary, amal ne, sarapshyny sýiindire otyryp, eriksiz múngha batyrady.  «Tirshilikting tәniri sipatyna» an-tang qalpy tolghanghan aru «Adam - pende - arman... Aspan - ruh - halyq... Altynjal - jyr - arasha» - dep, Núraly sarapshyny baurap ala túra, «jalghannyng bar uyn jútyp,  ajal kýtuimen»  qúlazytady.

Degenmen,  ol beytanys «әlem aruynyn» (gýl sezimi sony menzeydi) «tarpang zamangha tabynbas» qaysar minezine  razy. Aqyn qyz tól  tuyndylaryna ózin tolghantqan adam ómirin ózek etipti. Búlar, shyn sezingen jangha taghylymy tereng taqyryp. Álbette, «Nyghmetting núryna malynyp, Jeti kók jauharyn jiya kep, Adamzat terisin jamylyp / Kýn keshu ne degen qiyamet!.. Tozaqtyng otyna jylynghan / Sor jalghan, sen de bir gharipsin...».

Olay bolsa, mynau fәniyge adam bolyp kelgen son, baqigha da adam qalpynda attanudyng onay emesin Núraly bir kisidey týisinedi. Ómir – Allanyn  ghajayyp syiy men ghalamat syny eken. «Men móldirleu boldym ba eken, bilmeymin, Ol kezderi bolushy edi kýn ashyq» - dep jabyrqaghan pәk sezimmen birge sarapshynyng da boyy múzdaydy. Sol sebepti daryndy ayalay otyryp, onyng zamandasqa «suynghan» kýirek minezimen kelispek emes.

«Bozmúnargha múnayyp, tamyrynan tanyp, qúl-ghúmyrdan bas tartugha beyimdelgen» aqyn kónili kók tórine asyghatynday. «Aqbozat mingen arudyn» jerdegi jalghannan toryqqan kýii  ótkende Júbandyqpen órbigen әngimeni sarapshynyng esine salady. «Jolsyzdyqtan  kýiingen» onyng ómirge ókpesi,  әtten,  basylar emes. Alladan «ruhy azat  Adam - taghdyrdy» tilep, aspan jaqqa alandap, tipti qús bolyp úshugha «qanattaryn» qomdaydy.

Sóz sýleyi súludyng jabyrqau jýzi Núralynyng kóz aldyna  elestep, «kók aspan men qara jerding arasynda» aghynan jarylghan aqynmen birge jýregi shanshidy. Tereng syrly ólender birde shuaghyna orap, endi birde janyn syzdatady: «Qara jerdi basa almay, Qara jonnan asa almay, Qara sudy keshe almay, Qara jolmen kóshe almay, Qara aghashty qúsha almay, Qara aspangha úsha almay, Qaralar piri qoldamay, Qara bir tirlik onbady-ay...».

Tirlikten jany týrshikken darynnyng «Aspan da ala, jer de ala, Erler de ala, el de ala, Jaqyn da ala, jat ta ala, Aqyl da ala, baq ta ala. Ghúmyr da ala, jyr da ala, Sezim de ala, syr da ala. Alanyng bolyp degeni, Alalyq qaptap keledi...», - degen sózderi, múz sýngisindey, seskentedi: «Esil de esil jalghan-dy, Esilden kónil qalghan-dy... Esilge jasyng tamghanda, Esirker seni jan bar ma?!...Esile kóshken jalghanda / Estining bәri armanda...».

Aqyn qyz, biraq eshkimning kónil-kýiin elemey, poeziya aspanynda emin-erkin samghaydy. Eski sýrleuge jolamay, «súlulyqtyng suatynan qana iship, úlylyqtyng múratyna jalghanady». Sondyqtan onyng «bozdap ótken babalardyng baghyna mynjyldyqtyng ýzilmegen armany» ekenimen sarapshy ýnsiz kelisedi. Avtor eli men jerine tabyna otyryp «Abyzy da, anyzy da ólmegen ertegi eldin» taghdyryn  oysha sholady.

Qaharmanmandyq shejiresimen «erkindikting eren kýiin terbep», aqyn oqyrmangha oy salady: «Qúla týzde qalqa bop kór-kebinge / Jem bolghany az ba edi jelge, kýnge?! Mazar – mening tarihym! Ei, adamdar! Tynyshtyq ber tariyhqa ólgeninde!.. Ei, músylman, Qúday keshpes tarihty talqandasan! Zerdesizdi kelse de ziyaly etkin, Jer bolmasa, jalghangha syyar ed kim?! Mazar –  mening tarihym! Qorlar bolsan, Jalghan qoly jaghanda qiyamet kýn!».

Qalamynyng úshyna qay taqyryp oralsa da, ol keybireu sekildi,  bostan-bos «qonyrsyp», arzan «jyltyraqqa» aldanbaydy. Elimizding ótken jolyn ónege tútyp, irgeli pikir týiedi. Jyrlarynan ólendi aqyn atanu ýshin jazyp jýrmegenine  sarapshynyng kózi jetedi. Bir uaq ol, tipti shyn syrymen bólisedi: «Jýrekti keulep, arnasyn salsa, amal ne, Jazbas em óleng qolymnan kelse, agha, men... kóp baqyttynyng biri bolyp-aq qalar em».

Aqyn osylay aghynan jarylady: «usoyqy sezim sanasymen ústasyp, janyna tynyshtyq taptyrmasa», ne shara!? Jyr «tynysyna» sarapshy qúlaghyn tosyp, tәnti bolady: «Tilimdep jandy, tizerlep jyrdyng aldynda, Jazbas em óleng qolymnan kelse, agha, men! Múng ghana keship, jyrgha da esik jabar em, Delqúly dýnie dertime qaydan tabar em?! Tilemey qosty tolaghay syndy Tәnirim, Jazbas em óleng qolymnan kelse, agha, men».

Ótpeli bolghan song ghana «jalghan» atanghan ómirdi ótirikten qorghaugha qúlshynghan aqyn qyz aspan jýzin jyrymen «juady». Áytkenmen, onyn, ainalasynan kónili qalyp, kókke asyghuyn Núralynyng esh týsingisi joq. Jerdegi ómirden jeringen aru aspanda da «qúzghynnyn» baryn esten shygharyp, qúsqa «aynalyp» bara jatqanday. Sarapshy poeziya qarlyghashyna «aspangha asyqpauyn», jyr «qyzghaldaghyn»  soldyryp almauyn tiledi.

Birde shabytty jyrdan shattanyp, endi birde kýirek sezimnen tóniregi bozang tartqan Núralynyng kónili qonyltaq. Búdan son, basqa qoljazbany qaraugha zauqy joq. Kezekti qoljazbany bir sholyp qana shyqpaqshy edi. Biraq, avtory kórsetilmese de, onyng kim ekeni «qúpiya» bolmay qaldy. Búryn jaryq kórgen bir әngimesining sonyndaghy aty-jóni alynbay ketipti. Tanymal jazushy bolghan son, әuelgi rayynan tez qaytty.

Jana kitaptyng oqyrman kónilinen shygharyna senimdi edi. Alayda, qoljazbany oqyghan sayyn qabaghy jabyla berdi. Oqighasy nanymdy, tili jatyq әriptesining qalam tartqan oqighalary әzirge shetinen ayanyshty. Keyipkerlerding basyndaghy taghdyr tauqymetinen sarapshynyn  tóniregin tútqan túman qonlana týsedi. Áytse de ýmitti edi... «Besiktoy» atty әngime sol ýmit shoghyn ýrlep, jalyndatyp jibererdey kóringen.

Qatelesipti, tipti janaghyday otbasylyq quanysh ýstindegi uayym shengelining iynesi jýregine shanshuday qadaldy. Jiyrma shaqty shygharmanyn, tym qúrysa,  bir-ekeuinen janyna júbanysh tauyp, kónilining serguinen dәmeli bolatyn. Alayda, «Besiktoydyn» ózi renishke ainalsa,  ne shara?! Belgili qalamgerding qoljazbasyn «qymtaghan» renish «búltyn»  toy quanyshymen serpip jibermek bolghan ýmiti aqtalmady.

Basynan ayaghyna deyin qayghy men uayym «bughan» kitapty  oqyrmangha úsynu, ony «ulaghanmen» para-par emes pe!? Sarapshy, avtordyng ómirge degen ókpesin juyp-shayyp jibererdey jalghyz tuyndyny taba  almay,   daghdardy. Óz basy adamgershiligin de qadir tútatyn jazushy ómirge ókpeley kelip, zamandasqa degen senimnen ainyghanday, auladaghy   itting taghdyryna qyzyqqanynda, ony  qolday  almasyn úqty.

Núralynyn, әsirese oqyrman qauymgha jany ashydy. Mynau aumaly-tókpeli, jýikesi «júqarghan» zamanda bal jalap, baqyt «besiginde» shayqalghandar kóp emes. Sondyqtan búl joly ol avtordy «tanymaghan» bola salugha úighardy. Alayda, qoljazbagha kimning pikir jazghanyn jazushy bәribir bilip alghan sekildi. Habarlasqanynda telefony jauapsyz qalyp, songhy bir kezdesude ózine jat adamday jatyrqay qarady.

Áriptesin  sarapshy әbden týsinedi. Basqasyn aitpaghanda, jaryqqa shyqqan kitap qalamaqygha qarq qylady. Syilas qalamgerdi «renjitkennen» keyin, janyna tayanysh taba almay, Júbandyqqa habarlasyp, bolghan jaydy jayyp saldy. Jazushy dosy ózin qoldap, adamgha senimnen qalyp, an-qústyng ereksheligin erekshe ýlgi tútqan qalamdastar jayyndaghy oilaryn ortagha saldy. Pikirleri bir arnada toghysyp, kónili jaylanghanday boldy.

Solay, adam balasynyng ózimshildigine bola, ómirge syrt ainalyp,  sayaq kýn keship,  zamandastan «jasyrynbau» abzal. Núralynyng oiyna teledidardan kórgen «Dogmen. Chelovek – staya» degen» filim oraldy. Basty keyipkerding aty – Dag, yaky Daglas. It asyraghan ony polisiya qamaugha alady. Beydaua jan men psihologtyng әngimesi  qúlaghynda janghyrady: Súraq: «Sizding balalarynyz bar ma?». Jauap: «IYә, jýz shaqty».

Búdan keyin sәl-pәl ýnsizdik ornaydy. Súraq: «Siz itterdi aityp otyrsyz ghoy?». Jauap: «IYә, olar mening balalarym sekildi...». Daglas әli sóilep otyr: «Olardyng mahabbaty meni ólimnen talay aman alyp qaldy». Súraq: «Sonda olardy adamdardan da artyq jaqsy kóresiz be?». Jauap: - Álbette, solay, shәksiz sýiemin. Adamdardy jaqynyraq bilgen sayyn «balalarymdy» bauyryma tarta týsemin».

Osylay Dogmen, yaky Daglas óz oilarymen býkpesiz bólisedi: «Olar qúr maqtansyz kelbet pen eshkimdi qorlamaytyn kýshke iye, jauyzdyqtan ada, batyldyq ta solarda. Olargha men ómirimmen qaryzdarmyn... Alayda, olardyng bir kemshiligi bar». Súraq: «Ol ne?». Jauap: «Olar adamdargha esh shýbәsiz senip, onbay aldanady. Adamgha qaraghanda siyr jaqsyraq». Psihologtyng oiynsha, «búl – bala jastan jauyzdyqty kóp kórgen jan».

Dogmenning qasireti de, mine osynda. Ol adamdargha degen senimnen erte bastan júrday bolghan. Al, jan-januarlardyng ózindik ereksheligi barshagha mәlim. Olar, әsirese óz «úyalastaryn» ayanbay qorghaydy.  Elen-alanda jol boyyn jaghalaghan jylqylardy Núraly da talay kórdi. Ayghyrdyng kózderi aqshiyp, ýiiri joldan әbden ótip bolghansha  jaly kýjireyip túrady. Qalt ketsen-aq,  temir kólikke de tura shauyp,  tarpyp tastaugha dayyn.

Keyin ózi de joldan ótkende jan jaryn yghyna alatyn әdet tabady. Alayda, adamgha senim – adamdyq qaryzy, asyl qasiyet. Sondyqtan «mahabbat joq, dostyq bolmaydy, adaldyq bos sóz» degen sózderge ol әrqashan keren. Adamgershilikting qadiri, onyng dәmin tatqandargha ghana ayan. Ómir – pendeng ýshin, shynynda da, ghajayyp syn әri ghalamat syn eken.  Olay bolsa, adam ómirin asqaq jyrlay bilu asa talghampazdyqty qajet etetin qasiyetti óner.

Bolat Jýnisbekov jazushy

Abai.kz