Sayasy tok-shoularda da talay túlghalardyng ishki ústanymy men oty kórinedi. Búl orayda sonday qyzu talqynyng izimen elimizdegi jalghyz sayasy aghartushy tehnolog, mәdeniyettanushy Abylayhan Qalnazarovpen bolghan interviudi nazarlarynyzgha úsynamyz.

– Europa ghalymdary «Qoghamnyng túraqty damuyna әser etetin manyzdy faktordyng biri – qúqyqtyq mәdeniyet» deydi. Ótkende Qazaqstan arnasyndaghy «Ashyq alan» tikeley efiyrinde osy baghytta sóilep jatyr ekensiz. Jay sóilemediniz, óte konstruktivti sóilediniz. Sonda aitqanynyzdan, aitpaghanynyz kóp kórindi. Sizge biz jәne mýmkindik bereyik. Qúqyqtyq mәdeniyet degenimiz ne? Búl ózi nendey «qyzghysh qús»?

– Akademiyalyq túrghydan kelsek, búl naghyz «my qaynatatyn» asa kýrdeli taqyryp. Búl úghym yaky termin sәl-pәl abstraktili bolyp kórinui de mýmkin. Biraq búl sizge, maghan, oghan, barshamyzgha tikeley qatysty etene jayt. Óitkeni, qúqyqtyq mәdeniyet – búl memleket, qogham, zandarmen jәne bir-birimizben ózara is-qimylymyzdyng negizi.

Qúqyqtyq mәdeniyet – búl adam men qoghamnyng zangha qatynasyn anyqtaytyn bilim, senim, qúndylyqtar men minez-qúlyq jiyntyghy. Taghy qaytalap aitamyn, «zangha qatynasyn anyqtaytyn» óte nәzik jýie.

Oghan mynalar kiredi:

Birinshi, zandardy bilu. Búl negizgi dengey. Adam balasy qoghamda dúrys jýrip-túruy men ómir sýrui ýshin ózderining eng bazalyq qúqyqtary men mindetterine jetik boluy kerek.

Ekinshi, zangha qúrmet. Jazadan qorqu emes, zang normatiyvining qúqyqtarymyz ben bostandyqtarymyzdy qorghaytynyn úghynuy.

Ýshinshi, zang basymdyghynda әreket etuge dayyn bolu. Búl barshagha ortaq – azamattargha da, memlekettik organdargha da paryz ben borysh is.

– Al onyng tarihy qanday?

– «Qúqyqtyq mәdeniyet» termiynining gumanitariya salalarynda – filosofiya, mәdeniyettanu, әleumettanu men zang ghylymdarynda tereng tamyry bar jәne bir qyzyghy, onyng shyghu tegi belgili bir esim-soygha telinbeydi. Alayda qúqyqtyq mәdeniyetting tújyrymdamasy qúqyqtyq sanany, haqylyq normalar men qúqyqtyq jýiedegi jeke túlghalardyng minez-qúlqyn qamtityn qúbylys retinde HH ghasyrda qarqyndy damy bastady.

Naqty «qúqyqtyq mәdeniyet» dep aidarlamasa da, onymen baylanysty iydeyalardy Platon men Aristoteli, Siyseron siyaqty ejelgi dýnie filosoftarynan tabugha bolady. Olar qoghamdaghy qúqyq, adamgershilik pen minez-qúlyqtyng araqatynasyn talqylady. Jana zamanda Jan-Jak Russo, Immanuil Kant jәne Georg Gegeli qoghamdyq sanany qalyptastyrudaghy qúqyqtyng rólin nazargha aldy.

Jaqsyly-jamandy kenestik qúqyqtyq mәdeniyet mektebi de bolmady emes, boldy. Ol sovetterde alghash ret kenestik zang ghylymynda kórinis tapqan bolatyn. 1960 jyldary Sergey Alekseev pen Vladimir Kudryavsev siyaqty qúqyqtanushylardyng júmystary osy mәdeniyetti nasihattau men zertteuge aitarlyqtay ýles qosty. Mәselen, Alekseev qúqyqtyq mәdeniyetti qúqyqtyq bilim, qúqyqtyq sana men qoghamnyng haqy-qúqyqqa qatynasynyng shoghyry retinde týsindirdi.

AQSh-batys dәstýrinde bolsa, búl úghym-termin negizinen Lourens Fridman bastaghan zertteushilerding enbekterimen tanymal boldy. 1970 jyldary ol qúqyqtyq mәdeniyetti qogham-qauymnyng jalpy mәdeniyetining bóligi retinde qarastyrdy. Onyng qúqyqtyq jýiemen jәne kýndelikti ómirmen baylanysyn atap ótti. Onda da ruhany mәdeniyetting bir salasy retinde basymdyq berdi.

Osylaysha, «qúqyqtyq mәdeniyet» termiyni basy býtin bir adamgha tanylmastan, әrtýrli filosofiyalyq-sosiologiyalyq tәsilderding әserimen qalyptasty. Ol úzaq ghasyrlargha sozylghan adamzat ziyatkerlerining újymdyq oy enbegining jemisi. Degenmen onyng bitim-bolmysy, konsepsiyasyna yqpal etken negizgi ataular men mektepterdi bólip kórsetuge bolady.

– Mәdeniyetting múnday erekshe týri ne ýshin qajet?

– Óz basym onyng qajettiligin ýsh túrghy – qoghamnyng túraqtylyghy men senim qalyptastyru hәm sybaylas jemqorlyqqa qarsy is-qimyldan kóremin.

Múndaghy «qoghamnyng túraqtylyghy» degendegimiz, zandar qúrmettelip, búljytpay oryndalghan kezde ghana әleumet ahualy men jaghdayy boljamdy bolady.

Senim qalyptastyru bolsa, qúqyqtyq mәdeniyetting joghary dengeyin qamtamasyz etedi. Al ol túrghyndar arasyndaghy, sonday-aq qogham men memleket arasyndaghy tiyimdi qarym-qatynasqa yqpal etedi.

Sybaylastyqqa qarsylyqtyng da mәni bar. Yaghny onyng qúndylyqtary óneboyyna ótken nyq ústanymy bar bilimdi de bilikti azamat qana óz qúqyqtary ýshin kýresip, zansyzdyqtargha qarsy túra alady.

– Ótkendegi «Ashyq alanda» әnebir atyshuly zanger deputat qúqyqtyq nigilizmdi qúqyqtyq mәdeniyetting egizi dep aitty. Biraq sizding ony dereu týzegeninizdi kórdik. Osy jerin kenirek týsindire alasyz ba?

– IYә, ol jerdegi menen basqa spiykerding bәri zangerler boldy. Sondyqtan da olar búl mәselege taza yurisprudensiya kózimen qarap, biraz «al, shaptyqqa» jol berdi dep oilaymyn. «Asannyng alabay iytin aitugha baryp, Ýsenning qoradaghy merinos qoyyn sanady» degendeyin. Mәdeniyettanushy retinde búghan qúr qarap túra almadym. Mәdeniyettanu teoriyasy men әdistemesi túrghysynda, sózderining jal bitirip ketken jerlerin әdil týzep otyrsam kerek. Eng aldymen, búl mәdeniyettanudyng nysany. Odan keyin mening taghy bir diplomym «zanger». Ýshinshiden, 2023 jyly jaryq kórgen sayasy tehnologiya turaly túnghysh qazaqstandyq kitap «Shymkentting júmsaq kýshinde» de ontýstik arealyna monitorng jasay otyryp, búl mәselening әbden ishek-qarynyn aqtarghanmyn. Ol jazbamda tipten, osyghan arnalghan tútas taraular bar. Bәri kóz aldymda. Sondyqtan da óz spichterim barysynda óz-ózime asa senimdi boldym. Ol ýshin olar esh renjy qoymas. Talayy menen jasy ýlken aghalar. Árbirine qúrmetim de zor. Elge enbegi singen túlghalar. Biraq qúqyqtyq mәdeniyet pen qúqyqtyq nigilizm qaybireui aitqanday, «egiz synarlar» emes. Baghdarlama taqyryby da «Qúqyqtyq nigilizm jәne qogham» bolsa da tok-shou jýrgizushisi Erqanat Kópjasarúlyna da týsirilim aldynda onyng qúqyqtyq mәdeniyetten órbiytinin jәneden osynday tútas jýiening bar bolghany bir problemasy ekendigin eskertip ýlgerdim. Onyng ózinde ol respublikamyzdaghy qúqyqtyq mәdeniyetting syn-tegeurinder men perspektivalary ayasynda anyqtalady.

Mәlim bolghanday, elimizde kóptegen basqa sovet shiynelinen shyqqan elderdegidey, qúqyqtyq mәdeniyet qalyptasu ýderisinen ótude. Kezindegi metrapoliya, bizden góri europalau delinetin Reseyding ózi búl jaghynan zar jylauda!

Negizgi qiyndyqtardyng ishinde men bәrimiz aita beretin «qúqyqtyq nigilizm», zany aghartushylyqtyng jetispeushiligi jәne oghan formalidy katynasty atar edim. Búdan shyghatyny sol, qúqyqtyq nigilizm qúqyqtyq mәdeniyet problemalarynyng biri ghana. Biraq qanday problemasy desenizshi! Kez kelgen qúqyqtyq memleketting irgetasyn eroziyagha úshyratyp búzyp, qoghamdyq sanagha joyqyn әser etetin jәne elding túraqty damuyna kedergi keltiretin teris qúbylys. Yaghny azamattardyng zandardyng kýshine senbeui óte kýrdeli mәsele.

Odan keyingi aghartushylyq kókeyjardysy – kóptegen halayyq-jarandarymyzdyng óz qúqyqtaryn qorghau boyynsha asa manyzdy aqparattan maqúrymdyghynan kórinedi.

Formalidylyqta – kóbinese zang әdilettilik qúraly retinde emes, ainalyp ótuge bolatyn «anomaliya» retinde qabyldanudan órbiydi.

– Sonda, qúqyqtyq nigilizm degenimiz ne? Kóp sóz qanday sóz ekenin bilesiz, ýsh auyz sózben týiindep jetkizseniz...

– Qúqyqtyq nigilizm – búl әleumettik-qauymdyq retteushi retinde zannan bas tartu nemese oghan senimsizdik tanytushylyq.

Ásilinde, «qúqyqtyq nigilizm» termiynining de filosofiya men zang ghylymynda «basynan kóp tamasha kýnder keshken, tolqymaly tamyr-tarihy bar» jәne onyng shyghu tegi qúqyqtyq jýieler men zannyng bedeline núqsan keltiretin qúbylystardy minep-synaudyng damuymen baylanysty. Múnda da termindi alghash qoldanghan naqty avtordy atau qiyn. Dese de onyng tújyrymdamasy HIH ghasyrdaghy filosofiyalyq pikirtalastar men HH ghasyrdaghy qúqyqtyq zertteulerden bastau alady dep batyl aita alamyn.

Batysta osyghan úqsas úghymdar zang daghdarysyn zerttep zerdeleu shenberinde, mysaly, syny qúqyqtyq teoriyada – «Critical Legal Studies» arqyly payda boldy. Biraq tap osylay ataulap «qúqyqtyq nigilizm» termiyni qoldanylmady.

Býginde atalmysh termin qúqyqtyq instituttargha senimsizdik, qúqyqtyq sananyng tómen dengeyi jәne qúqyqtyq normalardy elemeu nemese búzugha beyimdilikke baylanysty ýderisterdi sipattau ýshin keninen qoldanylady. Aytpaqshy, termindi alghash ret jýieli qoldanu men tanymal etu kenestik kezenge jatatyn qazaqstandyq qúqyqtyq ghylym ayasynda boldy. Múny da úmytpau kerek.

– Ol qalay kórinis beredi?

– Ol әr týrli formada kórinedi. Mәselenki, keyde adamdar zandardy әdeyi búzady. Yaghny olardy әdiletsiz nemese qajetsiz dep sanaydy. Búl degeniniz «zandardy elemeu». «Bir» dep qoyynyz.

Sosyn bizding elimizde eng keng taralghan nәrse ne? Sot tóreligine kýmәndanu! Sheshimderi ainalasynda ylghy aighay bolyp jatady. Búl da sottar, polisiya, bir sózben býkil biylik organdaryna senimsizdikti bildiredi.

Taghy biri kórinisi – qúqyqtyq passivtilik. Júrtshylyqtyng belden basylyp búzylghan bolsa da, óz haqy-qúqylaryn qorghaudan bas tartuy. Ásirese, búl auyl-aymaqtardaghy jayylym jer daularynda qatty bayqalyp qalyp jatady. Kópshilikting erikti kapitulyasiyasy. Zang búzylyp jatqanyn kórip, beyjay bolu, búl tómen qúqyqtyq mәdeniyet. Búdan kópting joghyn joqtap jýrgen jalghyz-jarym esti kisiler zardap shegedi. Alysqa barmay-aq onday-ondaygha Bekbolat Qarjan siyaqty azamattar keysi dәlel.

– Nege búlay bolady? Qúqyqtyq nigilizmning sebepteri qanday? Nelikten adamdar zandy joqqa shyghara bastaydy?

– Meninshe, mynaday birneshe sebepteri bar:

Birinshi kezekte sybaylas jemqorlyq. Dәl búghan eshkim talasa qoymas. Azamattar zandardyng alalay tandamaly týrde qoldanylatynyn nemese biylik ókilderining ózderi búzghanyn kórgende, jalpy jýiege degen senimin joghaltady. Ýsenovshildik, týgenshildik, shýgenshildik, ministrler, әkimder, deputattar, bәri kóz aldymyzda! Tәuelsizdikting qaraly jylnamasy derliktey-aq! Osy kýnde halyq «Balyq basynan shiriydi» degendi kóp aityp jýr.

Alayda әlemdik melodramagha ainalghan «Biyshikbaev» isinde bizdi qúday saqtady. Ol jenil jazamen qútylyp ketkende, zandyq nigilizmning әkesi men sheshendi syilayyny, atasy men әjesi bolushy edi. Ras, búl jaghdayda zannyng әribi útqanymen, últ retinde qazaq erkegining beynesin túnghiyqqa qúlatyp alu jaghynan útyldyq. Búl endi bólek súhbattyng ýlesi.

Odan keyin, әlbette, qúqyqtyq sauatsyzdyq. Kóbisi óz qúqyqtaryn bilmey, zannamanyng qalay júmys isteytinin týsinbeydi. Jol boyynda eki jýrgizushi syiysa almasa, birin-biri qualap, bir jerde toqtap, tóbelese ketedi. May toqtatsa, tәjikelesip jýikesine salmaq týsirmesten tiyn-tebenin qystyra ketuge dayyn. Nemese bireudi-bireu sabap ketse, ózi dostaryn jiyp, qaytara júdyryqpen sheshpek bolady, oghan aryz-shaghym jazudy ar sanaydy jәne taghysyn taghylary. Taghy basqa...

Ooo, búl endi problema – tarihy kontekst. Úzaq uaqyt boyy zandar jalpy qoghamnyng emes, jekelegen toptardyng mýddelerine qyzmet etken elderde zang institutyna degen dәstýrli senimsizdik saqtalady. Qogham qayratkeri, halyq jazushysy Sherhan Múrtaza «Bir kem dýniye» kitabynda «Zang degenimiz – órmekshining tory: әlsizder tútylyp, әldiler qútylyp kete beredi» dep nege aitty deysiz?

Kóshting sonynda zannyng formalizmi mәselesi. Eger zandar qoghamnyng naqty ahualy men qajettilikterin, mún-múqtajy, ruhaniy-matery mýmkindikterin eskermese, olar «óli normalargha» ainalady. Al azamattar olardy bayypty qabyldaudy toqtatady. Álemdik praktikada búl talay kóterilgen problema. Ásirese, Ontýstik Amerika elderinde búl jýielik sipat alghan týiitkil. Mәselen, qazir de el auzynda Qazaqstandy «Shtrafstan» deytin boldy. Ázirge ol aiyppúldardyng qanday da bir qisyny men negizi bar. Qyzyqtyng bәri sol qisyn men jóni bitip, shekten shyqqanda bastalmaq. Qalyng búqara olardyng tarmaqtary men baptaryn oryndamaugha kóshui yqtimal. Kimder ekenin bilmeymin, biraq bireuler mýmkin, bilip, mýmkin bilmey qoghamdy osyghan jetektep әkele jatqanday әser beredi. Oligarhtardyng Dubaydaghy ýileri men biznesin kórmey, qarapayym qauymdy qajay bergen de aqyldylyq pa? El onsyz da «Halyqty nege ýige qamap qoymaysyndar, dalagha shyqsa, shtraf, attap bassa, aiyppúl» dep qarghanyp otyr. Shopyrlar taraby «Búlar bәrimiz at-jylqygha, esek arbagha otyrsaq ta tynyshtyq bermeydi-au!» dep púshayman. Múny oilap otyrghan parlamentshiler de bayqalmaydy. Obrazdap aitsaq, qystyng kýni bastaryna jyly qalpaq pen malaqay, ýsterine ton, ayaqtaryna etik kiymender dese, býkil handarymyzdyng arghy babasy úly Shynghys tirilip kelse de oryndalmaydy. Búl da sol siyaqty nәrse. Qyzyl syzyq qay jerde, sodan aspau kerek qoy.

– Jemqorlyq, sauatsyzdyq pen formalizmdi týsindik. Tarihy konteksti degendi antenamyz ala almay jatyr. Tarqata ketesiz be?

– Anyz-әfsanagha ainalghan әdil de qaharly han-batyr, biyler zamanalaryn aitpay-aq qoydyq. Ol kezde qazaq qoghamynyng biylik jýiesi sayasiy-potestarlyq sipatta boldy. Búl ejelgi dәuirlerden HIH ghasyrdyng basyna deyin jalghasty. «Hannyng eki sóilegeni ólgeni» dep, «Tura biyde tughan joq, tughandy biyde iman joq» dep qara qyldy qaq jaryp, turasyn aitatyndar dalalyq zang ýstemdigin qamtamasyz etti. Qarapayym qoyshydan el kezgen qayyrshy, diuanagha deyin myndy aidaghan baylar men shúbartós shonjarlardyng aldynda әdildikting búltartpastyghyna bek senimdi boldy. Mysaly, Tóle biyding Mekkege qajylyqqa ketip bara jatqan jolaushynyng esesin әdepsiz de qiyanat is qylghan óz rulastary ýstinen óndirip týgendep berui naghyz klassika! Búl turaly tarihy móldiregen әngime de, sala qúlash jyr da bar. Qaranyhzshy, aidaladaghy bireu Tóle by aldynda ózin dәleldep, jónine kete barady. Biyde de búra tartu joq. Al Tóle siyaqtylar bireu emes, myn, on myn, bәlky búrynghydan tizbelese jýz myndap bolar. Solardyng biri әdildik prinsiypinen bir eli tayyp ketsinshi, dereu kýresinde qalushy edi. Sebebi jalpaq elding seniminen dereu aiyrylatyn. Al el senimi degen ol kezderi dalalyq potestarlyq biylikting túghyry. Kóshpendi ortadaghy abyroy-bedelding negizi – әdildik pen turalyqta. Sondyqtan da Shynghyshannyng «Úly jasaghy», «Qasym hannyng qasqa joly», «Esim hannyng eski joly», «Jeti jarghy» dep tize beremiz. Jazylghanyn aitasyz, olar tipti saharanyng jazylmaghan zandarynyng saqtaluyna deyin qatang qadaghalaghan bolatyn. Al joghary qúqyqtyq mәdeniyet degenimiz osy – qoghamnyng barlyq mýshelerining erejelerdi qabyldap, olardy qatang ústanuy.

Sorlaghanda biylik tizgini qolymyzdan ketip, Aqpatsha men jandaraldardyn, olardyng óz aramyzdan shyqqan satqyn jandayshaptarynyng auzyna qaraghan zaman, qala berdi bergi 70 jyldyq qyzyl partiya diktaturasy bizdi «soqyr, mylqau, maqau» etti. Sondaghy tanghajayyptardyng bәri – bir kósem men bir partiya, proletariat biyligi ýshin-mis. Ókinishke qaray sol bergi negativti konteksti batpaghynan tәuelsizdikting 30 jylynda da maltyghyp, shygha almay jatyrmyz.

– Bizden de az-kem bayyptama bolsyn. «Ashyq alanda» әriptesteriniz tarapynan Qazaqstan men qazaq, dәliregi, qazaqtildiler ýshin zandardyng qazaqsha emes, aldymen orysshasy bekitiletini ótkir mәsele ekendigi sóz boldy. Búl da formalizmge jatpaydy ma? Siz shou barysynda búl turaly lәm demediniz. Búghan ne deysiz?

– IYә, múnday kókeykesti mәsele bar. Azattyqtyng aq tany atqaly beri bir sheshimin tappay kele jatqan «saqaldy da beybaq» mәsele. Otyz jyldyq egemendik dәuirinde ýsh-aq zang aldymen qazaq tilinde әzirlenipti. Sonda әr on jylda birden qazaq tilinde zang shyghyp otyrghan. Masqara ma? Masqara! Úyat pa? Úyat! Búl ýlken minus. Ásirese, zang shygharu organdarynyng betine salyq bolatyn óte ýlken minus. Zandar men normativterdi orys tilinde әzirleytinderding uәjderi belgili. Sol bayaghy «maman joq» degen әlәulay. Maman emes, qúlyq pen yqylas, sayasy erik-jiger, memleketshildik sana joq desek, dúrys bolar. Zanger mamandyghyndaghy myndaghan jasty ne ýshin «Bolashaqpen» oqytty? Qazaq tilin bilmese de, bilse, biraq jaza almasa da solardy shekara, múhit asyrugha jol bergender kimder? Bir osy punkting ózin jabugha jaramasa, osy jolda júmsalghan milliardtaghan qarjynyng әruaghy birinshi kimdi úruy kerek?

Oryssha әzirlengen zannyng әlbette, formalidy týrde audarma qazaqsha núsqasy jasalady. Biraq klonnyng aty klon. Ol týpnúsqasynda orys tilining tabighaty men zandylyqtary, emle-erejesine negizdelgendikten, memtilge qotarghanda adam úqpas abraka-dabra bolyp shyghady. Qaytpek kerek? Nege búlay? Kimnen súraymyz? Qazaq tilining shet-shegi joq mәseleleri sekildi, múnyng da sony kórinbeydi. Bir jurnalist aitqanday, «Bir el, eki әlem, qalasaq ta, qalamasaq ta, búl – fakt!».

Áriyne, búl da qazaq tildi, tәndi, jandy, ruhty azamattardyng biraz bóligi ýshin qúqyqtyq nigilizmning bir triggeri bolyp otyr. Oqysa, tyndasa úqpaydy, týsinbeydi. Siresken birdene, kóp әrip bolyp kórinedi de, olardy ashyp qaramaydy. Al zandy bilmeu jauapkershilikten bosatpaydy.

– Nelikten qúqyqtyq nigilizm qauipti?

– Qúqyqtyq nigilizm tek skeptisizm emes, bәrinen de búryn búl qoghamnyng ishki túraqtylyghyna qauip tóndiredi.

Minekeyiniz, negizgi riskter:

Eng әueli zandar qúrmettelmegen kezde qúqyq búzushylyqtar sany artady. «Qylmystyng ósui» boy kóteredi. Býginde búl jaghynan Talghardaghy oqigha el nazarynda. Sol qalay sheshiledi, soghan qaray jergilikti jerlerdegi «toqsanynshy jyldardy ansaytyn» kriminal da ne ósedi, ne óshedi.

«Sybaylas jemqorlyqtyng kýshengi». Eger azamattar «haqylap-qaqyldap jýrip bәribir eshtenege qol jetkize almaysyn» dep týbegeyli oy týise, para alugha nemese beruge kóz júma bastaydy.

«Áleumettik apatiya». Eng qiyny da osy. Adamdar әdiletsizdikting passivti baqylaushylary bola otyryp, óz qúqyqtary ýshin kýresudi sap tiyady. «Sen tiymesen, men tiyme, badyraq kóz» pozisiyasyna toqtap, nemqúraydy «tobyrgha» ainalady. Ókinishke qaray әleumettik jeliler men BAQ-ghy әdilet izdegenderding kóbining opa tappay, baz keshu kórinisteri múnday izdenister men belsendilikti qoghamgha «teris róldik model» retinde tanytty. Álgi aitylyp jýrgen «Keshe júmysta әdildik izdedim. Býgin júmys izdep jýrmin» degenning keri.

– Mynanyng bәri bizding qoghamnyng túlaboyynda shiqany shyghyp, jarylayyn dep túr ghoy. Sizdinshe, búl qashangha deyin sozylady?

– Mening oiymsha, Qazaqstanda qúqyqtyq nigilizm kemi aldaghy on jyl, bәlky odan kóp, ózekti mәsele bolyp qala beredi. Biz onyng alghysharttaryn túrmystyq dýrdarazdyqtardan bastap sot jýiesine degen senimsizdikke deyingi aralyqtaghy әr týrli salalardan kóremiz.

Tap osynday saual qoyylghanda qúdayy kórshimiz, bauyrlas qyrghyz elining qogham qayratkeri Almaz Qúlmatov: «Eger memleket azamaty qylmys jasap, jazadan qútylu ýshin tamyr-tanys, baylanys izdese, onda búl jemqor memleket» degen etin: «Eger ol advokat izdey bastasa, onda búl qúqyqtyq memleket. Qúqyqtyq mәdeniyeti joghary qoghamda adam qúqyqtaryna qol jetkizu basqalardyng qúqyqtaryn shektemeui nemese búzbauy kerek».

Qaysysyna úmtyluymyz kerek, óziniz de anlap túrghan shygharsyz!

– Keng auqymda qanday úsynystar aitar ediniz?

– Qazaqstandaghy qúqyqtyq nigilizmdi enseru jәne qúqyqtyq mәdeniyet dengeyin arttyru ýshin keshendi sheshim qajet. Búl orayda múrattas dostar – mәdeniyettanushy Erkin Masanov, birneshe vestseller kitap iyesi, filolog-dintanushy Ádilbek Nәbiymen aqyldylar saraby – «brainstorming» ótkizgenim bar. Ásirese, Orta Aziya men postkenestik kenistikting tarihiy-psihikalyq erekshelikterin eskere otyryp, ýsh naqty úsynys әzirlendi:

Birinshi, halyq arasynda auqymdy qúqyqtyq aghartu júmystaryn jýrgizu. Ol ýshin kóp dengeyli jeke bir memlekettik strategiyalyq baghdarlama qabyldansa da artyqtyq etpeydi. Shartty atau retinde «Barshagha qúqyqtyq sauattylyq» (Pravovaya gramotnosti dlya vseh) dep ataudy úsynamyn. Mysaly, onyng bir bólimi mektep jәne uniyversiytet baghdarlamalaryna adam qúqyqtary, azamattyq jәne qylmystyq qúqyq boyynsha mindetti kurstardy engizu bolsa eken.

Sonday-aq ol baghdarlama ayasynda tanymal әleumettik jeliler men telearnalardy qoldana otyryp, júrtshylyqtyng negizgi qúqyqtary men mindetterin qarapayym týsindiretin media-kampaniyalar jasalsa. Búl «Mәdeniyet jәne media arqyly zandy qúrmetteuge tәrbiyeleu» ýderisining ÝEÚ men halyqtyq bastamalar tetigin iske qosumen qatar jýrse jәne búl da asa masshtabty is-sharalar jobasyn qamtysa. «Zandardyng saqtaluy men olardyng qogham ómirine әserining ong mysaldaryn kórsetetin filimder, telehikayalar, tipten, mulitfilimder jәne basqa da mәdeny ónimder shygharudy qoldau» deysiz be, «qúqyqtyq tәrtip iydeyasyn nasihattau ýshin últtyq qúndylyqtar men tarihy beynelerdi, mysaly, Úly Dala dәstýrlerindegi әdilettilik kulitin paydalanu» dep kete beredi.

Óz kezeginde korporativtik qúqyqtyq mәdeniyetti damytu da osy qatardan. Iri memlekettik jәne jeke kompaniyalarda qúqyqtyq sauattylyqty arttyrudyng mindetti baghdarlamalaryn engizu zaman talaby. Jeke sektorda enbek zannamasyn, onyng ishinde qyzmetkerlerding qúqyqtaryn saqtau boyynsha bastamalardy damytu da kerek.

Sonymen qatar tegin zangerlik kómek ortalyqtary kóptep qúrylsa. Dәliregi, әr ónirde óz qúqyqtaryn qorghaugha baulu boyynsha tegin kenes alatyn ortalyqtar ashylsyn. Tәjiriybeli mamandardyng jetekshiligimen osynday oryndarda júmys isteu ýshin zang fakulitetterining studentterin tartu maqsatty bolyp tabylady.

Osy nauqan barysynda «qúqyqtyq jýieni sifrlandyru» búrynghydan da qarqynday týsse. Bәlkim, azamattar ýshin zangerlik kenes alu, shaghymdar beru men olardyng mәrtebesin baqylaugha bolatyn eGov, E-otinish jýielerinen derbes birynghay platforma qúru kerek bolar. Onlayn ótinishter men aryz-shaghymdar arqyly sot jýiesine qol jetkizu de jenildese.

Ekinshi, memlekettik organdar júmysynyng ashyqtyghy. Memlekettik organdar men sottardyng sheshimderin olardyng mәnin qoljetimdi nysanda tәpsirlep týsindire otyryp, mindetti týrde jariyalaudy engizu. Onyng ishinde, әkimdikter men mәslihattar júmysynyng ashyqtyghyna monitoring jýiesin kýsheytu men qyzmetin azamattar ýshin týsinikti etu.

Sybaylas jemqorlyq qylmystary ýshin, әsirese, biylik organdarynyng ókilderi ýshin jazalardy osy prosesterding mindetti týrde jariyalanuymen kýsheytu.

«Tayaqtyng eki úshy bolady» demekshi, múnyng ekinshi jaghy – «qúqyq qorghau organdary men sot jýiesining júmysyn baghalaugha mәslihattar men qoghamdyq kenesterding mindetti qatysuyn engizu» sekildi qoghamdyq qadaghalau tetigin qalyptastyrumen qatar jýrse.

Ýshinshiden, sot reformasy arqyly qúqyqtyq nigilizmge qarsy kýres bastau. Yaghny sudiyalardyng kadr sayasatyn qatang qoghamdyq baqylaudy qamtamasyz etu arqyly sot jýiesining tәuelsizdigin arttyru kýn tәrtibine shyghuy tiyis. Túrmystyq-әkimshilik daulardy sheshu ýshin sot proseduralaryn jenildetip jedeldetu de sәtti kýnin kýtip jatyr.

Olay bolsa, qúqyqtyq nigilizmdi jenu ýshin qúqyqtyq bilim beru, sybaylastyqqa qarsy kýres, sottar men biylik organdarynyng júmysyn jaqsartu sekildi birneshe baghytta sinhrondy júmys isteu qajet. Biraq eng bastysy – zandy tútas qalpynda qoghamdyq qabyldaudyng ózgerui. Búl iske de Aygýl Eshmaghambetova, Rýstem Áshetaev, Oljas Berkinbaev, Úlan Ábishev, Serikqazy Kókenay, Marghúlan Ermaghambetúlynday aqparattyq soghys pen PR mamandary, imidjmeykerler men sayasy tehnologtardy tartpay bolmaydy. Búl mәjbýrleu qúraly emes, әdilettilik pen tәrtipting kepili boluy kerek. Onda da nәtiyje azamattardyng belsendi qatysuy jәne biylikting ashyq júmysymen ghana qoljetimdi bolmaq.

– Sonymen, әrqaysymyz qúqyqtyq nigilizmmen qalay kýressek bolady? Qúqyqtyq mәdeniyetti qalay damytamyz?

– Zandyq bilim, bilim jәne bilim. Býginde olardy qarapayym tilmen týsindiretin kóptegen resurstar bar. Jeke ózim, Ata zanmen qatar birqatar zandardy printerden ótkizip, qaghaz kýiinde ýige әkelip qoyghanmyn. Arakidik kóz jýgirtip, key jerlerin týrtip alyp, qarap otyramyn. Ár qaraghan sayyn dengeyim óskendey sezimde bolatynymdy nesine jasyrayyn?!

«Áreketke bereket» ekenin de úmytpau kerek. Yaky azamattyq belsendilik jәne údayy aktiv bolu. Instagram men tiyk-tokta «Ádiletsizdikke tap bolsanyz – ýndemeniz. Energiyanyz tekke shashylady. Jenil. Moyynsún da kete ber» deytin kouchtar bar. Shaghymdar jaz, sotqa jýgin, mәselelerdi ashyq talqyla!

Nelikten damyghan elderde joghary qúqyqtyq mәdeniyet bar. Sebebi olarda zang búzushylyqqa jol berilmeydi. Zangha tompaq nәrseni bayqasa, dereu aityp, jazyp, jariyalap tastaydy. Bizdegidey óz basyna kýn tughanda ghana әdildik izdep ketpeydi. Údayy haqy saqshysy rejiyminde tirshilik keshedi.

Búlardyng ishinde basqalargha jeke ýlgi-ónege kórsetu basty meje bolsa kerek. Kýndelikti ómirde maksimalidy týrde zang talabyn saqtaugha tyrysu. Óz yqpal etu aimaghynyz – balalarynyz, әriptesteriniz ben dostarynyzgha búl mýmkin jәne manyzdy ekenin kórsetiniz.

Tújyra aitqanda, qúqyqtyq mәdeniyet – búl memleket irgetasy. Ol berik bolsa ghana әrbir azamat ózin tolyqqandy jýzege asyra alady.

Qúqyqtyq nigilizm – búl sol irgetas-fundamentke eroziya tughyzushy qiyn mәsele jәne qatardaghy jәy qiyndyq emes, әjeptәuir qiyndyq. Biraq ony da sauatty is-qimyldarmen tyqsyra enserip, jenuge bolady. Ol ýshin zang tek әrip qana emes, ruh ekenin jad tútpaq kerek. Búl bizding qoghamdy kýshti, әdil jәne erkin ete alatyn joyqyn qúral. Tek júmys istete alsaq bolghany.

Ózimdi bir «ghúlamamyn» demeymin. Biraq men barshany zan-zәkýnmen qalay qarym-qatynas jasaytynymyz turaly oilanugha shaqyramyn. Qúqyqtyq mәdeniyet menen, sizden, bizden, qoghamnyng әrbir mýshesinen bastalady. Óz qúqyqtarymyzdy bilu, basqalardyng qúqyqtaryn qúrmetteu jәne zandy әreket etu – búl el bolashaghyna qosqan ýlesimiz.

Býginde bir toptar kóne latynnan qalghan maqal-mәtel dese, ekinshileri Rimning respublikalyq kezenindegi memleket qayratkeri Siyseron aitty dep dәleldeytin «Non rex est lex, sed lex est rex» degen lepes bar. Qysqasy, qazaqsha úghymgha alyp kelsek, búl «Han – zang emes, zang – han» degendi bildiredi. Qalay degende de týp mәni – zang ýstemdigin әigilep túr. Basqa emes, zang – patsha, imperator, koroli, shah, qaghan, han. «Joghary mәrtebeli» aldiyar da, taqsyr da – zan! Biraq bir «biraq»: ol zang barlyq nuanstary eskerilgen әdiletti bolsa qúba-qúp. Alysqa barmay-aq, ejelgi de, zamanauy da Qytaydy zor Qytay etken osy emes pe? 100 payyz: Ádildik bar jerde bereke men mereke bar.

«Biz zangha qalay qaraymyz? Zang siz ýshin neni bildiredi? Elimizdegi qúqyqtyq mәdeniyetti nyghaytu ýshin ne isteymiz? Haqynyz búzylsa, qayda baru kerektigin bilesiz be?». Osylargha ishtey jauap berip kóreyikshi. Óitkeni osylargha túshymdy jauap berip, ishtey de, syrttay da zanilanghan ortaq kýsh-jigermen ghana biz ata-babamyz armandaghan, ózimiz balalarymyz ben nemere-shóberelerimiz jelbiregen tuy astynda ómir sýrse eken dep tileytin órkeniyetti Qazaqstandy qúra alamyz.

– Súhbatynyz ýshin raqmet!

Abai.kz