Maqala halyqtyng memleketke degen senimi men әdil memleket úghymy arasyndaghy baylanysty taldaugha arnalghan. Ádil memleket funksiyalarynyng tizimi jәne payda boluy úsynyldy.

Týiindi sózder: memleketke degen senim, әdildik, әdil memleket, negizder men alghysharttar, әdil memleketting funksiyalary.

Ádiletti memleket úghymy әli qalyptasqan joq. Júmys núsqasy retinde kelesi anyqtamany úsynugha bolady. Ádil memleket-búl halyq senim bildiretin, ózi jýzege asyratyn basqarudy qoldaytyn jәne memlekettik biylikting qyzmetin jalpy iygilik mýddesi ýshin ong baghalaytyn memleket. Halyqtyng memleketke degen senimi onyng memlekettik biylik negizderine jәne memleket organdaryn qalyptastyru tәrtibine, memlekettik mәrtebesi bar adamdargha jәne memlekettik qyzmette jýrgenderge degen kózqarasynyng kórinisi bolyp tabylady. Halyqtyng memleketke degen senimi memleketti qúrmetteudi, tanudy jәne qoldaudy belgileydi. Memleketting qyzmeti, onyng ishinde sapasy men tiyimdiligi boyynsha ong bagha alady.

Memleket búl halyqtan bólingen biylik pen әkimshilik úiymyn bildiretin jәne belgili bir aumaqty jәne halyqty songhysynyng kelisimine qaramastan basqarugha (is-әreketterdi oryndaudy talap etuge) jogharghy qúqyqty talap etetin erekshe túraqty sayasy birlik; onyng talaptaryn jýzege asyrugha kýshi men qúraldary bar" [1, 23 b].

Memleketke degen senim әdilettilik qaghidatymen, adamgershilikpen, qoghamnyng iydeyalary men qúndylyqtarymen, jeke túlghanyng intellektualdy jәne erikti damuymen baylanysty. Áriyne, mazmúny boyynsha halyqtyng memleketke degen senimi iynersiyalyq (Tarihiy), jeke ( Kóshbasshygha degen senim) jәne tehnologiyalyq (marketingti qoldanudyng nәtiyjesi) boluy mýmkin. Demokratiyalyq oryndauda senim (senim, senim) - búl saralanghan qoghamdyq kýshterdin, újymdardyn, jeke adamdardyng jәne qoghamnyng pikirimen kelisilgen konsensus aktisi. Memleketke degen senimmen baylanysty qatynastar jýiesi adamnyn, újymnyng jәne qoghamnyng intellektualdy, moralidyq - erik-jigerli, sayasiy-qúqyqtyq, emosionaldy-minez-qúlyq sipattamalaryna negizdelgen.

Platonnyng "memleketinde", Aristoteliding "Sayasatynda" jәne "Afiny sayasatynda" әleumettik bolmysqa Kólemdi taldau jýrgiziledi, búl otbasyn tabighy memleketke ainaldyru turaly qorytyndy jasaugha mýmkindik berdi [2, 460 b.]. Yaghni, "otbasy" qogham mýshelerining kóp baghytty jәne әr týrli mýddeleri jýzege asyrylatyn erkindik kenistigin qalyptastyratyn ortaq maqsattardy bildiretin ózining damuynyng jalpy vektorlyq baghytyn anyqtaydy. Memleketting әleumettik aspektisin bólekteudegi irgetas siyaqty tәsil ýshinshi mynjyldyqtyng basynda qazirgi әleumettik jәne sayasy qatynastardyng damuyndaghy qarama - qayshylyqtardy joy ýshin búrynghydan da manyzdy.

Memlekettik egemendik ózgeriske úshyraydy, zandylyq ózgeredi jәne jeke túlghalardyng biregeyligin qalyptastyrudaghy memleketting róli kýmәn tudyrady. HH1 ghasyrda kýsh pen baylyq siyaqty dәstýrli biylik resurstary óz yqpalyn joghaltady, biraq olar tolyghymen joyylmaydy, al bilim men aqparat biylikting manyzdy resursyna ainalady. Ekonomikalyq baylanystar, qarjy, tauarlar men qyzmetterding býkil әlem boyynsha qozghalysy ýlken mólsherge jetti. Halyqaralyq kenistikte qozghalatyn migranttar men adamdardyng basqa sanattarynyng sany artyp keledi. Áleumettik kepildikter satyp alynghan qyzmetter salasyndaghy basqa elderde shamdar adam qúqyqtary jýiesine kóshti. Memleketting auyrtpalyghy artyp keledi.

Ádilettilikting júmys isteu formalary memleketke baylanysty. Qazirgi konstitusiyalarda keng taralghan halyqtyq egemendik prinsiypin zannamalyq rәsimdeu osyny rastaydy.

Ashyq qogham turaly talaptar, qoghamdyq biylik organdarynyng qyzmetindegi ashyqtyq adamnyng mýmkindikterimen baylanysty. Óndiristi qayta qúrugha yqpal etetin etikalyq ekonomika, etikalyq tútynu siyaqty adamnyng talaptary payda boldy.

Uaqyttyng yqpalynda basshylyqty, basqarudy, baghynudy, baqylaudy jәne t.b. bildiretin qatynastar. úiymdyq-biylik qatynastary salasynda biylikting tәueldiligi tanyla bastady. Mәselen, basshy, onyng ishinde memlekettik mekeme, óz qaramaghyndaghylargha óte tәueldi. Biylik turaly úghymdar qúndylyq retinde taratylady. Basqaru mәdeniyetine qatysty qatang talaptar qoyylady berdi [3, 4 b.].

Ár naqty memleketting tarihy damu prosesinde әr týrli faktorlardyng әserinen jekelegen ishki jýielerdi (sayasi, ekonomikalyq, qúqyqtyq, moralidyq, diny jәne basqa da atributtyq parametrlerimen) sintezdeytin jәne belgili bir memlekettegi әleumettik damudyng qanday da bir baghytyn anyqtaytyn belgili bir keshendi modeli qalyptasady.

Ár týrli negizderge baylanysty memleketting keshendi jәne komponenttik modeliderining jetkilikti keng jiktelui úsynyluy mýmkin. Alayda, osy baptyng shenberinde múnday Taldamalyq mindet qoyylmaydy. Búl jaghdayda memleket modeliderining manyzdy bólinui manyzdy. Memleketting mәni mәselesinde memlekettik biylik kimning mýddesi ýshin jýzege asyrylatyny sheshushi boldy, mәsele bar jәne әrqashan bolady. Osy negizde barlyq modeliderdi eki týrge bóluge bolady: әleumettik baghdarlanghan (jalpy әleumettik) jәne taptyq baghdarlanghan (strato-baghdarlanghan, taptyq, ekspluatasiyalyq).

Ádil jalaqy prinsiypi. Qalypty jaghdayda búl qaghida eki negizgi imperativti ornatudy jәne dúrys emes iske asyrudy kózdeydi.

Birinshiden, jalaqy mólsheri enbek sany men sapasyna tikeley baylanysty boluy kerek.

Ekinshiden, eng tómengi jalaqy kýnkóris dengeyinen tómen bolmauy kerek. Búl rette songhysy ortasha statistikalyq emes, tiyisti ónirdegi tútynu sebetining naqty jiyntyghy negizinde esepteluge jәne Internet jelisinde egjey-tegjeyli týrde ornalastyrylugha tiyis.

Qalypty (әdil) memleket ýshin eng tómengi jalaqy mólsheri men memlekettik jәne munisipaldy qyzmetkerlerding maksimaldy jiyntyq jalaqysy arasyndaghy araqatynasty belgileu erekshe manyzgha iye, onyng atyrauy 10 eseden aspauy kerek [4, 26 b.].

Sonymen qatar, búl jerde eng tómengi jәne maksimaldy (sheneunikter ýshin) jalaqy shegi ghana emes, sonymen qatar osy shamalar arasyndaghy qatang baylanys manyzdy. Eger memleketting memlekettik sheneunikteri ózderining jalaqylaryn kótergisi kelse, onda múny tek eng tómengi jalaqynyng ósuinen keyin jәne proporsiyada jasaugha bolady. Búl tәsil sheneunikterding qyzyghushylyghyn arttyrady

Ádilettti memleket túrghysynan memleketting menshigindegi úiymdarda, sonday-aq memlekettik organdar men jergilikti ózin-ózi basqaru organdarynda jalaqy dengeyindegi basqa monopoliyalarda jalaqynyng jogharghy shegin belgileu prinsipti bolyp tabylady. Búl memlekettik korporasiyalardaghy, memlekettik mekemelerdegi jәne kәsiporyndardaghy jalaqy memlekettik sheneunikterding jalaqysynan joghary bolmauy kerek degendi bildiredi.

Búl prinsipten moralidyq túrghydan auytqu zandastyrylghan azghyndyq retinde, al memlekettik qyzmetkerlerding milliondaghan jalaqysy jәne tiyisti úiymdardyng menedjmenti ashyq sinizm retinde anyqtaluy kerek.

Memlekettik shyghyndardyng negizdiligi prinsiypi. Memleketting júmys isteui qansha túrady, mәsele bos emes. Negizgi iydeyany kelesidey tújyrymdaugha bolady: memleket ózining obektivti qajetti funksiyalaryn jýzege asyru ýshin qajet mólsherden artyq tútynbauy kerek. Búl iydeyany naqtylau qajet ekeni anyq.

Ádil memleket tújyrymdamasy әrtýrli filosofiyalyq ilimderde әrtýrli tәsilderge ie boldy, mysaly:

Platon. Ol eng jaqsy memlekettik qúrylymnyng jobasyn úsyndy, onyng negizgi qaghidasy әdilettilik iydeyasy boldy. Ádil memleket — búl әrkim ózining tabighy beyimdiligine sәikes keletin enbek týrimen ainalysatyn memleket.

Konfusiy. IYdeal әdiletti memleket jaqsy jәne tatu otbasynyng qúrylymyna úqsas qúryluy kerek dep eseptedi, múnda әrkim ózining ómir saltyna sәikes óz qúqyqtary men mindetterin jaqsy biledi. Múnday memleketting biyleushisi, Konfusiy boyynsha, әkesi siyaqty, halyqty gýldengen ómir sýru ýshin qajetti óndiristi úiymdastyra otyryp, subektilerge qamqorlyq jasauy kerek.

Karl Marks. Qoghamdy kommunistik baghytqa ózgertu ýshin qajetti birqatar qadamdardy úsyndy. Mysaly, jer menshigin iyelikten shygharu, joghary progressivti salyqty engizu, múragerlik qúqyghyn joi jәne basqalar [5, 66 b.].

Ádil memleket úghymyn halyq senim bildiretin, ózi jýzege asyratyn basqarudy qoldaytyn jәne memlekettik biylikting qyzmetin jalpy iygilik mýddesi ýshin ong baghalaytyn memleket retinde anyqtaugha bolady.

Ádiletti memleket búl ghasyrlar boyy filosoftardyn, әleumettanushylardyng jәne sayasatkerlerding nazaryn audaryp kele jatqan tújyrymdama.

Ádilettilik tújyrymdama retinde filosofiyalyq refleksiyagha negizdelgen. Platon memlekette әdilettilik qaghidattaryna negizdelgen iydealdy qoghamdy sipattaydy, onda әrkim óz rólin oryndaydy. Aristoteli Nikomah etikasynda bólu jәne týzetu әdilettiligin ajyratady, búl tauarlardy bóludegi proporsionaldylyqtyng manyzdylyghyn kórsetedi.

Qazirgi filosof Djon Roulz ózining "әdilettilik teoriyasy enbeginde gipotetikalyq adamdar "nadandyqtyng perdesine" baylanysty әdilettilik prinsipterin tandaytyn "týpnúsqa pozisiya" tújyrymdamasyn úsynady. Roulz әdilettilik barlyghyna barynsha erkindik berip, tensizdikti azaytuy kerek deydi.

Songhy onjyldyqtarda әdilettilik teoriyalary әleumettik kelisimshart, adam qúqyghy jәne azamattardyng sayasy prosesterge qatysu qabileti turaly iydeyalardy qamtydy. Mysaly, Marta Nussbaum әdiletti memleket barlyq azamattargha ózin-ózi jýzege asyrugha mýmkindik berui kerek dep, "qabiletterdin" manyzdylyghyn atap kórsetedi.

Ádildik kriyteriyleri retinde:

Áleumettik әdilettilik. Áleumettik әdilettilik resurstargha qol jetimdiliktin, bilim beruding jәne densaulyq saqtaudyng tendigimen baylanysty. Manyzdy aspektilerding biri-әleumettik lift pen qoghamnyng túraqty damuyna kedergi keltirui mýmkin jýieli tensizdikterdi taldau.

Ekonomikalyq әdilettilik. Ekonomikalyq әdilettilik baylyq pen resurstardy bóluge qatysty. Tabys tensizdigining joghary dengeyi әleumettik shiyelenisterge jәne ómir sapasynyng nasharlauyna әkelui mýmkin. Zertteuler kórsetkendey, baylyqty birkelki bóletin elder ómirge qanaghattanu men qoghamdyq túraqtylyqtyng joghary dengeyin kórsetedi.

Sayasy әdilettilik. Sayasy әdilettilik azamattardyng sheshim qabyldaugha belsendi qatysuyn bildiredi. Saylau jәne qoghamdyq kenes beru siyaqty tiyimdi qatysu tetikteri әdil qogham qúrugha yqpal etedi. Alayda, resmy mehanizmder azamattardyng sayasatqa naqty әserin әrdayym kórsete almaytyndyghyn eskeru qajet [6, 66 b.].

Qytaydyng eng iri oishyly jәne alghashqy әleumettik jobalardyng birining avtory Konfusiy boldy (b.z. d. 552-479). Ol iydealdy әdiletti memleket jaqsy jәne tatu otbasynyng qúrylymyna úqsas qúryluy kerek dep eseptedi, múnda әrkim ózining ómir saltyna sәikes óz qúqyqtary men mindetterin jaqsy biledi. Múnday memleketting biyleushisi, Konfusiy boyynsha, әkesi siyaqty, azamattargha qamqorlyq jasap, halyqty gýldengen ómir sýru ýshin qajetti óndiristi úiymdastyruy kerek, al subektiler ony qúrmetteydi jәne bir-birin bauyrlar siyaqty jaqsy kóredi. Konfusiy memleketti tiri әleumettik aghzagha úqsatty, al el astanasyndaghy biyleushi adam aghzasyndaghy sau jýrek siyaqty boluy kerek.

Memleket, Konfusiyding pikirinshe, aqyl-oy jәne fizikalyq enbek adamdaryna ózderining qabiletteri men enbekteri boyynsha bólingen adamdardyng әdil jәne layyqty ómir sýrui ýshin qajet. Adamdardyng ýstinen biyleushi bolghan adam әrqashan elding jәne halyqtyng taghdyry men qauipsizdigi turaly oilarmen ainalysady, al fizikalyq enbekqor adamdar múnday oilarmen siyrek ainalysady jәne qoghamnyng sayasaty men ekonomikasynan góri jeke jәne otbasylyq әl-auqatqa kóbirek qyzyghushylyq tanytady.

Konfusiy әleumettik ýilesimdilik prinsiypin tújyrymdady: "Jogharghy jaqtar elding әdil jәne dana әleumettik-ekonomikalyq zandarynyng saqtaluy men oryndaluyn adal qamtamasyz ete otyryp, tómengi jaqqa adal qamqorlyq jasauy kerek, al tómengi Jaqtar ózderining shúghyl qajettilikterin qanaghattandyru ýshin qajet nәrsening bәrine zandy qúqyqqa ie bola otyryp, memleket pen qoghamnyng iygiligi ýshin ózderining zandy Enbek mindetterin adal jәne adal oryndauy kerek, sodan keyin qoghamnyng barlyq mýshelerining ruhany jәne moralidyq-adamgershilik kelisimine qol jetkiziledi" [7, 66 b.].

Memleketti dúrys Basqaru-halyqtyng әl-auqatynyng negizi. Memleket basynda qoghamnyng dana әkeleri túruy kerek, olar adamdardyng ózekti qajettilikterin biledi, olardy memleketting ózekti, qajettilikteri men qajettilikterin qanaghattandyru ýshin qajetti óndiris ýshin úiymdastyrady. Biyleushi "aybyndy, biraq tәkappar emes; qatal, biraq qatygez emes" boluy kerek.

Karl Marks memleket taptardyng payda boluynan payda boldy, keybireuleri menshik pen kýshke ie boldy, al basqalary baghynugha mәjbýr boldy dep sendi. Ádil memleket, Marksting pikirinshe, synyptardyng birining mýddelerin bildirui kerek. Ádilettilik ýshin Búl synyp júmysshylar klasy boluy kerek.

Qoghamdy әdil memleketke ózgertu ýshin Marks bes qadam úsyndy:

• jer menshigin ekspropriasiyalau (jer qoghamdyq resurs bolugha tiyis);
• joghary progressivti salyqty engizu;
• múragerlik qúqyghyn joi (óitkeni keybir adamdar tua bitken joghary synypta);
• barlyq emigranttar men býlikshilerding mýlkin tәrkileu (búl qyzmet resurstardy memleket menshigine alugha baghyttalghan);
• nesiyeni memleket qolynda ortalyqtandyru [5, 15 b.].

Marks jalpy iygilik adamdardy tek sosializm kezinde kýtetinine senimdi boldy. Barlyq azamattar ortaq iske óz ýlesterin qosyp, sodan keyin óndiris nәtiyjelerin bir-birine taratatyn memlekettik qúrylymnyng búl ýlgisi.

Karl Marks әdiletti memleket zandar men iydeologiya arqyly júmysshylar klasynyng mýddelerin bildirui kerek dep eseptedi.

Filosof qoghamdy qanaushylar men júmysshylardyng synyptaryna bóldi jәne alghashqylardy basqalardyng enbek nәtiyjelerin әdiletsiz iyemdendi dep aiyptady. Marksting pikirinshe, kez-kelgen mәjbýrleu mýlikti tudyrady, al enbek bólinisi tensizdikti qalyptastyrady.

Ádil memleket qúru ýshin Marks kelesi qadamdardy úsyndy:

• jer menshigin ekspropriasiyalau (jer qoghamdyq resurs bolugha tiyis);
• joghary progressivti salyqty engizu;
• múragerlik qúqyghyn joi (óitkeni keybir adamdar tua bitken joghary synypta);
• barlyq emigranttar men býlikshilerding mýlkin tәrkileu (búl qyzmet resurstardy memleket menshigine alugha baghyttalghan);
• nesiyeni memleket qolynda ortalyqtandyru.

Marks kapitalizmdi qaqtyghystar tudyratyn qatygez jýie dep sanady. Taghy bir nәrse — sosializm, múnda әrkim júmys isteydi jәne әdilettilikke ie bolady. Osy kezennen ótkennen keyin ghana adamzat kommunizmge qadam basady, onda memleketter (jәne onymen birge zorlyq-zombylyq) mýldem bolmaydy.

Ár týrli elderdi salystyru әdil memleket tújyrymdamasynyng is jýzinde qalay jýzege asyrylatynyn kóruge mýmkindik beredi. Mysaly, Shvesiya men Norvegiya siyaqty Skandinaviya elderi әleumettik qamsyzdandyrudyng joghary dengeyine jәne tensizdikting tómen dengeyine baylanysty әdil qoghamdardyng mysaldary retinde jii keltiriledi. Sonymen qatar, Venesuela siyaqty sybaylas jemqorlyq pen avtoritarlyq basqaruy joghary elder әdilettilik qaghidattaryn búzu әleumettik apattargha qalay әkeletinin kórsetedi [7, 30 b.].

Ádil memleket tújyrymdamasy kýrdeli jәne kóp qyrly qúbylys bolyp tabylady, ol әr týrli dengeyde tereng taldau men auqymdy kýsh-jigerdi qajet etedi.  Platon, Aristoteli jәne Djon Roulz siyaqty filosoftardyng enbekterine sýiene otyryp, әdilettilikting teoriyalyq negizderin qarastyryldy jәne әdilettilik tek tendik pen resurstargha qol jetimdilikti ghana emes, sonymen qatar azamattardyng sayasy prosesterge belsendi qatysuyn da qamtitynyn anyqtaldy.

Ár týrli elderding praktikalyq mysaldary әdilettilik prinsipterin jýzege asyru tarihi, mәdeny jәne ekonomikalyq jaghdaylargha baylanysty ózgerui mýmkin ekenin kórsetedi. Skandinaviya elderi әleumettik jәne ekonomikalyq әdilettilikting joghary standarttary túraqtylyq pen órkendeuge qalay yqpal etetindigining aiqyn mysaly retinde qyzmet etedi, al sybaylas jemqorlyq pen avtoritarizmge tap bolghan memleketter osy prinsipterdi búzudyng jaghymsyz saldaryn kórsetedi.

Ádilettilik statikalyq kýy emes, dinamikalyq prosess ekenin atap ótu manyzdy. Ol ýnemi baqylaudy, taldaudy jәne qayta qaraudy qajet etedi. Sayasatkerler men azamattar oghan qol jetkizu ýshin jaghday jasau ýshin әdilettilikti talqylaugha belsendi qatysuy kerek. Ádildik qaghidattaryn týsinuge jәne azamattardyng sayasy ómirge belsendi qatysuyna yqpal etetin bilim beru baghdarlamalaryn damytu manyzdy.

Osylaysha, әdil memleketke aparatyn jol adam qúqyqtaryn qúrmetteuge, demokratiya men әleumettik jauapkershilik instituttaryn nyghaytugha negizdelgen keshendi tәsildi talap etedi. Tek birlesken kýsh-jigermen ghana qogham qúrugha bolady, onda әrbir azamat ózin-ózi jýzege asyru jәne basqarugha qatysu ýshin teng mýmkindikterge ie bolady. Búl jahandyq dengeyde túraqty damu men órkendeuge qol jetkizu ýshin moralidyq ghana emes, praktikalyq qajettilik.

Dosumbekova Meyrmankul Tileshqyzy,

əl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti, zang fakulitetining qylmystyq qúqyq jәne is jýrgizu, kriminalistika kafedrasynyng oqytushysy

Tursyn Daryn

Ázirhanov Armanbek

Ál-Faraby atyndaghy  QazÚU Zang fakulitetining studentteri

Abai.kz