13 jeltoqsanda Parijdegi YuNESKO-nyng shtab-pәterinde Týrki mәdeniyeti men múrasy qorynyng úiymdastyruymen Mahmúd Qashghary Barskaniyding «Diuany lúghat at-týrkinin» 950 jyldyghyna arnalghan halyqaralyq konferensiya ótti. Ghalymdar, zertteushiler, týrki memleketteri men halyqaralyq úiymdardyng ókilderi Mahmúd әl-Qashqary ensiklopediyasynyng әlemdik mәdeniyet pen leksikografiyagha qosqan bagha jetpes ýlesin sóz etti.

«Diuany lúghat at-týrk» – kórnekti ghalym, oishyl Mahmúd әl-Qashqary jasaghan XI ghasyrdaghy biregey tuyndy. Búl arab tilindegi balamalary bar 9 myngha juyq sózdi qamtityn, týrki halyqtarynyng mәdeniyeti, túrmysy, til bilimi men әdebiyeti turaly bay materialdy qamtityn túnghysh týrki tilderining ensiklopediyalyq sózdigi.

Júmys tek leksikografiyalyq túrghydan ghana emes, mәdeny túrghydan da: kitapqa týrki taypalarynyng geografiyalyq orny, mәdeny jәne tildik baylanystary kórsetilgen týrki әlemining alghashqy belgili kartasy engizilgen.

Ál-Qashqary jasaghan karta týrki memleketterining qazirgi aumaqtarymen sәikes keluimen erekshe. Ayta keteyik, «Diuany lúghat at-týrk» týrki jazuynyng «Orhon eskertkishterinen» keyingi ekinshi manyzdy eskertkishi dep atalady.

Asa qúndy qoljazba mәtininde geografiyalyq anyqtamalar (50 aimaq, 63 qala, 22 ólke jәne 49 eldi meken), mәdeniy-túrmystyq anyqtamalar (106 ydys-ayaq pen ashana ydysy, 62 kiyim týri, toqymashylyqqa qatysty 53 zat, 58 soghys qaruy jәne 38 mal sharuashylyghyna siltemeler), әdeby elementter (758 ólen, 266 maqal-mәtelder, olardyng әrqaysysynda ózindik sózdik qory bar).

«Diuany lúghat at-týrk» júmysy 1072 jyly 25 qantarda bastalyp, 1074 jyly 10 aqpanda ayaqtaldy. Kitap orta ghasyrlardaghy ghylymy ortada tez tanymal boldy, biraq keyinnen joghalyp ketti. HH ghasyrdyng basynda qoljazbany kitaphanashy Burhan Efendy Stambuldaghy ekinshi qol kitap dýkeninde makulaturalardyng arasynan kezdeysoq tauyp alghan edi.

Tabylghan oljanyng tarihy qúndylyghyn týsingen ol jergilikti sheneunikterge jýginedi, biraq kitap keyinirek Ystambúlda Últtyq kitaphananyng negizin qalaghan taghy bir ghalym Ály Emir Efendiyding yntasynyng arqasynda ghana satyp alyndy.

HH ghasyr boyy «Diuany lúghat at-týrk» әrtýrli tilderge audaryldy. Ony 1994 jyly aqyn, ghalym Asqar Egeubaev qazaq tiline audardy. Orys tiline audarmany 2003 jyly shyghystanushy-arabtanushy Zifa-Alua Áuezova arab týpnúsqasyndaghy qoljazbanyng faksimiylesynan jasap shyqty.

«Diuany lúghat at-týrk» dýniyejýzilik múra retinde tanyldy: 2017 jyly YuNESKO búl kitapty «Adamzattyng jady» baghdarlamasyna engizdi, al 950 jyldyghyn merekeleu úiymnyng 2024-2025 jyldargha arnalghan mereytoylyq is-sharalar tizimine engizildi.

Parijde ótken halyqaralyq konferensiyagha Ázirbayjan, Qazaqstan, Qyrghyzstan, Týrkiya, Ózbekstan, Týrkimenstan, Vengriya jәne basqa da elderding ghalymdary qatysty. Shara  ayasynda Said Hodjaevtyng әzirbayjan tilindegi jәne Zifa-Alua Áuezovanyng orys tilindegi kitabynyng audarmalary kórsetildi. Sonday-aq derekti filim kórsetilip, әl-Qashqary shygharmashylyghynyng mol múrasyna arnalghan kórme úiymdastyryldy.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz