«TRAM-PUT-SZIY-LYaYEN» TÝIINI

Kez kelgen elding әlemdik sayasatta óz orny bar ekeni dausyz. Oghan, eng aldymen, memleketting ekonomikalyq әleueti әser etetini de ras. Áriyne, basqa da faktorlar bar. Mәselen, basqa elder múqtaj tabighy resurstardyng bar-joqtyghy nemese asa yqpaldy derjavalar men ortalyqtardyng mýddeleri toghysqan ne bir-birine qarama-qayshylyqqa týsken aumaqta ornalasuy ne ornalaspauy siyaqty jayttar bar.

Qazaqstan da ótip bara jatqan 2024 jyly dәl osy sýbeli sebepterding sanqyrly saldaryn kórdi.

Bir qyzyghy Birikken Últtar Úiymy 2024 jyldy «Týietektester jyly» dep jariyalapty (osylaysha adamnyng pishini ne minezin emes, týiening ózin atap otyr dep oilaymyn). Úyat bolsa da aitayyn, týieli auylda ósip, bala kezden órkesh pen taban jep, ósip, týie sýtin qatqan shәy ishken men búl bastamadan beyhabar ekenmin. Ne desek te, «mal ósirseng týie ósir, paydasy onyng kól-kósir», týie mәselesining BÚÚ dengeyine jetkenine quanamyn da. Oisyl qara atasynan taraghan, tórt týlikting ishindegi tóresi әri ýlkeni kópirden tayaq jey beretin osy januargha qatysty bir maqaldyng geosayasy astary bar ekenin jii aityp jýrmiz: «eki týie sýikense, shybyn óledi».

Álemdik dengeyde sheshim qabyldaytyn ortalyqtar tektonikalyq ózgeristerge úshyrap, әrbir elge saual salyp, jauabyn talap etip jatqan kez – Qazaqstan ýshin de ýlken syn bop otyr.

Eng bastysy sol: әlemdi qaq jarghan eng basty diylemma – Ukrainagha qarsy Resey ashqan soghysqa qatysty derbes ústanym tanytuda biz eshkimning aldynda úyatqa qalghan joqpyz. Qansha jamandasaq ta, kezinde Núrsúltan Nazarbaev jariyalaghan «kópvektorlyq» sayasattyng bir ong jemisi osy boldy-au deymin. Tipti RF preziydenti Putin elimizge resmy saparmen kelip jatqanda da Aqorda búl ústanymynan ainymady. Múnyng bәri Jana Qazaqstannyng diplomatiyasyyng bir «bәrekeldi-ayy» desek bolghanday.

Resey sekildi Qúday bergen kórshimizben qarym-qatynasta bizding biylik «arbany da syndyrmay, ógizdi de óltirmey», sabyrly da saliqaly sayasat jýrgizuge mәjbýr ekenin óz ishimizdegi keybir qyzuqandy aghayyn týsinbey jatqany da ras, alayda dilpomatiya әleumettik jelilerdegi hayppen nemese eshkim óz sózine jauap bermeytin mitingilerde jýrgizilmeydi. Ol jaghyn da eskergen abzal.

Alayda, insayderlik aqparattargha sýiensek, reseylik biznesting Qazaqstan ekonomikasyna ekspansiyasy ýdep bara jatqan sekildi: Batys sanksiyalarynyng astynda qalghan resey kapitaly, barar jeri, basar tauy qalmay, shekarasy men qúshaghy aiqara ashyq biz jaqqa oiysqanday. Qytay kompaniyalarynyng múnay-gaz salasyn iyemdenip alghanyn biz, demokrattar talaydan beri aityp kelemiz. Biylikting ýn qatpauyna qaraghanda, onday sózderdәng jany bar syqyldy. Jalpy alghanda, múnyng bәri jaqsy ýrdis emes.

Bir nәrse anyq jәne ony biylik basyndaghylar týsinui tiyis: eski Qazaqstannan Jana Qazaqstangha kóship jatqan elde jekeshelendiruding kelesi kezeni syrtqy kýshterding qolynda, sonyng ishinde, órkeniyetti dýniyeden alastatylghan, erteng sol menshikti neoimperiyalyq maqsatynda paydalanuy mýmkin Resey men býkil әlemdi qarjysymen jaulap jatqan Qytaydyng qolyna birjaqty hәm birjolata ótip ketpeui tiyis. Búl jerde de diyversifikasiya jýzege asyryluy kerek.

Ótip bara jatqan jyly preziydent Toqaev biraz eldi sharlady, Astanagha da biraz memleket basshysy sapar shekti. Bir qyzyghy, biz barghan, bizge kelgen elderding sayasi, ekonomikalyq, geosayasi, dýniyejýzilik reytingterdegi orny әrqily: alpauyttar da, «sen túr, men atayyndary» da bar, búghan deyin biz tek geografiya sabaqtarynan estip-bilgenderi de bar.

Óz basym múnday jaytty ózgerip jatqan әlemdik geosayasat túsynda Jana Qazaqstannyng diplomatiyadaghy jana basym baghyttardy izdestiruining aiqyn kórinisi dep sanaymyn. Solay boluy da kerek, ishki ekonomikany ghana emes, syrtqy sayasatty da diyversifikasiyalau, yaghny әrtaraptandyru qajettigi dәl osynday izdenisterge iytermeleydi.

Sol túrghydan alghanda, mәselen, bizge sonau alystan Gviyney-Bisau sekildi ekzotikalyq elder preziydentteri saparlatyp kelgendegi keybir aghayynnyng mysqyly men mazaghyn qoldamaymyn: eng bastysy, ol baylanystar Qazaqstannyng týpkilikti mýddelerine say boluy tiyis, syrtqy sayasatta «anau mynaday eken, pәlenshe, týgenshe» degen baghalar oinamay qalady.

Basym baghyttardy anyqtauda kezinde Nazarbaev bekitken (biraq keyin úmyt qalghan) «Europagha qaray jol» baghdarlamasy jandanghanday. Osy jyly preziydent Toqaev osy manyzdy baghytty nazarynan tys qaldyrmaghany dúrys boldy.

Ortalyq Aziyadaghy Qúday bergen tuys әri kórshilerimizben de qarym-qatynas týzelyp, jýielik sipat ala bastaghany da kónilge demeu.

Týrki memleketteri Odaghy da әlemdik sayasattyng yqpaldy kýshine ainalatyn zor mýmkindigi bar. Tek qana el basshylarynyng jekebas ambisiyalary men әlemdik sayasattyng kýn tәrtibindegi mәseleler boyynsha әrqily ústanymda boluy kedergi jasap qoymasa boldy.

Syrtqy baghyttardy janalauda Ontýstik-Shyghys Aziyanyng damyghan elderimen baylanys ornatyp, ekonomikalyq yntymaqtastyqty ornyqtyru da qoldaugha túrar is. Ol jaqtaghy Qytay sekildi monopoliske balama bolar újym ispettes Japoniya, Indoneziya, Singapur, Malayziya, Ontýstik Koreya jәne basqalary da býginde bizding elge kelgishtep ketti. Ol da jaman emes.

Syrtqy sayasattyng taghy bir ózindik ereksheligi sol: bar nәrse resmy aqparatpen shektelmeydi, bildirmey isteytin, kózge týse berui mindetti emes, iynening jasuynday nәrseler bolady.

Tarihtaghy jeke adamnyng rolin eshkim de joqqa shyghara almaydy. Ángime, tórt jyldan song Aq ýidegi kabiynetine qayta oralyp jatqan AQSh preziydenti Donalid Tramp turaly.

AQSh sekildi superderjavanyng әlemdik sayasatqa yqpaly qanday ekeni beseneden belgili. Búdan búrynghy kadensiyasynda Tramp óz elining syrtqy sayasatyn týbegeyli ózgertti dese bolady. Basty halyqaralyq úiymdardyng (NATO, Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymy) qatarynan shyghu bastamalary bәrimizding esimizde. Endi, mine, bir aidan son, yaghny 2025 jyldyng 20 qantarynda qyzmetine kiriskeli jatqan ol Kanadany AQSh-tyng 51-shi shtaty bolugha shaqyryp jatyr, әlemdik teniz qatynastaghy orny erekshe, ataqty Panama kanalyn AQSh-qa qaytaryp, Grenlandiyany satyp alatyny turaly oqys mәlimdemeler jasady. Búl ekstravagantty, sózi de, isi de oghashtau hәm oqystau Tramptyng әli de әlemdi tang qaldyrar bastamalarynyng basy ghana bolsa kerek.

Sol sebepti kele jatqan jyl «trampofandar» men «trampofobtardyn» tektiresining jyly boluy әbden yqtimal jәne de ol kýres AQSh-tyng ózi ishinde de, syrtynda da jýrmek. Tramp osylay kete berse, onyng shuly bastamalarynan sharshaghan elektorat pen onyng qarsylastary oghan impichment jariyalaugha deyin baruy mýmkin.

Ol da әlemdik sayasatqa óz әserin tiygizeri haq.

Dýniyejýzilik bolmys pen tirlikting bir bóligi retinde Qazaqstan da odan tys qala almaydy.

Sózimdi qorytyndylasam, Donalid Tramp (AQSh), Vladimir Putin (RF), Sy Szinipini (KHR) jәne Ursula fon der Lyayen (Euroodaq) basqaryp otyrghan ortalyqtardan qúrylghan «TRAM-PUT-SZIN-LYaYEN» týiini qalay sheshilmek, aldaghy jyldaghy kóp nәrse soghan baylanysty bolmaq.

Osy týiinning sheshiluinde RF men KHR-men irgeles, «újymdyq Batyspen» qarym-qatynasyn ýze qoymaghan Qazaqstannyng da ózine layyq roli bar dep sanaymyn. Tek sol mýmkindikterdi qoldan jiberip almasaq boldy.

Ámirjan Qosan

Abai.kz