«ترام-پۋت-تسزي-ليايەن» ءتۇيىنى

كەز كەلگەن ەلدىڭ الەمدىك ساياساتتا ءوز ورنى بار ەكەنى داۋسىز. وعان، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى اسەر ەتەتىنى دە راس. ارينە، باسقا دا فاكتورلار بار. ماسەلەن، باسقا ەلدەر مۇقتاج تابيعي رەسۋرستاردىڭ بار-جوقتىعى نەمەسە اسا ىقپالدى دەرجاۆالار مەن ورتالىقتاردىڭ مۇددەلەرى توعىسقان نە ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشىلىققا تۇسكەن اۋماقتا ورنالاسۋى نە ورنالاسپاۋى سياقتى جايتتار بار.

قازاقستان دا ءوتىپ بارا جاتقان 2024 جىلى ءدال وسى سۇبەلى سەبەپتەردىڭ سانقىرلى سالدارىن كوردى.

ءبىر قىزىعى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى 2024 جىلدى «تۇيەتەكتەستەر جىلى» دەپ جاريالاپتى (وسىلايشا ادامنىڭ ءپىشىنى نە مىنەزىن ەمەس، تۇيەنىڭ ءوزىن اتاپ وتىر دەپ ويلايمىن). ۇيات بولسا دا ايتايىن، تۇيەلى اۋىلدا ءوسىپ، بالا كەزدەن وركەش پەن تابان جەپ، ءوسىپ، تۇيە ءسۇتىن قاتقان ءشاي ىشكەن مەن بۇل باستامادان بەيحابار ەكەنمىن. نە دەسەك تە، «مال وسىرسەڭ تۇيە ءوسىر، پايداسى ونىڭ كول-كوسىر»، تۇيە ماسەلەسىنىڭ بۇۇ دەڭگەيىنە جەتكەنىنە قۋانامىن دا. ويسىل قارا اتاسىنان تاراعان، ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندەگى تورەسى ءارى ۇلكەنى كوپىردەن تاياق جەي بەرەتىن وسى جانۋارعا قاتىستى ءبىر ماقالدىڭ گەوساياسي استارى بار ەكەنىن ءجيى ايتىپ ءجۇرمىز: «ەكى تۇيە سۇيكەنسە، شىبىن ولەدى».

الەمدىك دەڭگەيدە شەشىم قابىلدايتىن ورتالىقتار تەكتونيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ءاربىر ەلگە ساۋال سالىپ، جاۋابىن تالاپ ەتىپ جاتقان كەز – قازاقستان ءۇشىن دە ۇلكەن سىن بوپ وتىر.

ەڭ باستىسى سول: الەمدى قاق جارعان ەڭ باستى ديلەمما – ۋكرايناعا قارسى رەسەي اشقان سوعىسقا قاتىستى دەربەس ۇستانىم تانىتۋدا ءبىز ەشكىمنىڭ الدىندا ۇياتقا قالعان جوقپىز. قانشا جامانداساق تا، كەزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاريالاعان «كوپۆەكتورلىق» ساياساتتىڭ ءبىر وڭ جەمىسى وسى بولدى-اۋ دەيمىن. ءتىپتى رف پرەزيدەنتى پۋتين ەلىمىزگە رەسمي ساپارمەن كەلىپ جاتقاندا دا اقوردا بۇل ۇستانىمىنان اينىمادى. مۇنىڭ ءبارى جاڭا قازاقستاننىڭ ديپلوماتياسىىڭ ءبىر «بارەكەلدى-ايى» دەسەك بولعانداي.

رەسەي سەكىلدى قۇداي بەرگەن كورشىمىزبەن قارىم-قاتىناستا ءبىزدىڭ بيلىك «اربانى دا سىندىرماي، وگىزدى دە ولتىرمەي»، سابىرلى دا ساليقالى ساياسات جۇرگىزۋگە ءماجبۇر ەكەنىن ءوز ىشىمىزدەگى كەيبىر قىزۋقاندى اعايىن تۇسىنبەي جاتقانى دا راس، الايدا ديلپوماتيا الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى حايپپەن نەمەسە ەشكىم ءوز سوزىنە جاۋاپ بەرمەيتىن ميتينگىلەردە جۇرگىزىلمەيدى. ول جاعىن دا ەسكەرگەن ابزال.

الايدا، ينسايدەرلىك اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، رەسەيلىك بيزنەستىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا ەكسپانسياسى ۇدەپ بارا جاتقان سەكىلدى: باتىس سانكتسيالارىنىڭ استىندا قالعان رەسەي كاپيتالى، بارار جەرى، باسار تاۋى قالماي، شەكاراسى مەن قۇشاعى ايقارا اشىق ءبىز جاققا ويىسقانداي. قىتاي كومپانيالارىنىڭ مۇناي-گاز سالاسىن يەمدەنىپ العانىن ءبىز، دەموكراتتار تالايدان بەرى ايتىپ كەلەمىز. بيلىكتىڭ ءۇن قاتپاۋىنا قاراعاندا، ونداي سوزدەرداڭ جانى بار سىقىلدى. جالپى العاندا، مۇنىڭ ءبارى جاقسى ءۇردىس ەمەس.

ءبىر نارسە انىق جانە ونى بيلىك باسىنداعىلار ءتۇسىنۋى ءتيىس: ەسكى قازاقستاننان جاڭا قازاقستانعا كوشىپ جاتقان ەلدە جەكەشەلەندىرۋدىڭ كەلەسى كەزەڭى سىرتقى كۇشتەردىڭ قولىندا، سونىڭ ىشىندە، وركەنيەتتى دۇنيەدەن الاستاتىلعان، ەرتەڭ سول مەنشىكتى نەويمپەريالىق ماقساتىندا پايدالانۋى مۇمكىن رەسەي مەن بۇكىل الەمدى قارجىسىمەن جاۋلاپ جاتقان قىتايدىڭ قولىنا بىرجاقتى ءھام ءبىرجولاتا ءوتىپ كەتپەۋى ءتيىس. بۇل جەردە دە ديۆەرسيفيكاتسيا جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەك.

ءوتىپ بارا جاتقان جىلى پرەزيدەنت توقاەۆ ءبىراز ەلدى شارلادى، استاناعا دا ءبىراز مەملەكەت باسشىسى ساپار شەكتى. ءبىر قىزىعى، ءبىز بارعان، بىزگە كەلگەن ەلدەردىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، گەوساياسي، دۇنيەجۇزىلىك رەيتينگتەردەگى ورنى ارقيلى: الپاۋىتتار دا، «سەن تۇر، مەن اتايىندارى» دا بار، بۇعان دەيىن ءبىز تەك گەوگرافيا ساباقتارىنان ەستىپ-بىلگەندەرى دە بار.

ءوز باسىم مۇنداي جايتتى وزگەرىپ جاتقان الەمدىك گەوساياسات تۇسىندا جاڭا قازاقستاننىڭ ديپلوماتياداعى جاڭا باسىم باعىتتاردى ىزدەستىرۋىنىڭ ايقىن كورىنىسى دەپ سانايمىن. سولاي بولۋى دا كەرەك، ىشكى ەكونوميكانى عانا ەمەس، سىرتقى ساياساتتى دا ديۆەرسيفيكاتسيالاۋ، ياعني ءارتاراپتاندىرۋ قاجەتتىگى ءدال وسىنداي ىزدەنىستەرگە يتەرمەلەيدى.

سول تۇرعىدان العاندا، ماسەلەن، بىزگە سوناۋ الىستان گۆينەي-بيساۋ سەكىلدى ەكزوتيكالىق ەلدەر پرەزيدەنتتەرى ساپارلاتىپ كەلگەندەگى كەيبىر اعايىننىڭ مىسقىلى مەن مازاعىن قولدامايمىن: ەڭ باستىسى، ول بايلانىستار قازاقستاننىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەلەرىنە ساي بولۋى ءتيىس، سىرتقى ساياساتتا «اناۋ مىناداي ەكەن، پالەنشە، تۇگەنشە» دەگەن باعالار ويناماي قالادى.

باسىم باعىتتاردى انىقتاۋدا كەزىندە نازارباەۆ بەكىتكەن (بىراق كەيىن ۇمىت قالعان) «ەۋروپاعا قاراي جول» باعدارلاماسى جاندانعانداي. وسى جىلى پرەزيدەنت توقاەۆ وسى ماڭىزدى باعىتتى نازارىنان تىس قالدىرماعانى دۇرىس بولدى.

ورتالىق ازياداعى قۇداي بەرگەن تۋىس ءارى كورشىلەرىمىزبەن دە قارىم-قاتىناس تۇزەلىپ، جۇيەلىك سيپات الا باستاعانى دا كوڭىلگە دەمەۋ.

تۇركى مەملەكەتتەرى وداعى دا الەمدىك ساياساتتىڭ ىقپالدى كۇشىنە اينالاتىن زور مۇمكىندىگى بار. تەك قانا ەل باسشىلارىنىڭ جەكەباس امبيتسيالارى مەن الەمدىك ساياساتتىڭ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەر بويىنشا ارقيلى ۇستانىمدا بولۋى كەدەرگى جاساپ قويماسا بولدى.

سىرتقى باعىتتاردى جاڭالاۋدا وڭتۇستىك-شىعىس ازيانىڭ دامىعان ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتىپ، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ورنىقتىرۋ دا قولداۋعا تۇرار ءىس. ول جاقتاعى قىتاي سەكىلدى مونوپوليسكە بالاما بولار ۇجىم ىسپەتتەس جاپونيا، يندونەزيا، سينگاپۋر، مالايزيا، وڭتۇستىك كورەيا جانە باسقالارى دا بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلگە كەلگىشتەپ كەتتى. ول دا جامان ەمەس.

سىرتقى ساياساتتىڭ تاعى ءبىر وزىندىك ەرەكشەلىگى سول: بار نارسە رەسمي اقپاراتپەن شەكتەلمەيدى، بىلدىرمەي ىستەيتىن، كوزگە تۇسە بەرۋى مىندەتتى ەمەس، ينەنىڭ جاسۋىنداي نارسەلەر بولادى.

تاريحتاعى جەكە ادامنىڭ ءرولىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. اڭگىمە، ءتورت جىلدان سوڭ اق ۇيدەگى كابينەتىنە قايتا ورالىپ جاتقان اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تۋرالى.

اقش سەكىلدى سۋپەردەرجاۆانىڭ الەمدىك ساياساتقا ىقپالى قانداي ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. بۇدان بۇرىنعى كادەنتسياسىندا ترامپ ءوز ەلىنىڭ سىرتقى ساياساتىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى دەسە بولادى. باستى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ (ناتو، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى) قاتارىنان شىعۋ باستامالارى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە. ەندى، مىنە، ءبىر ايدان سوڭ، ياعني 2025 جىلدىڭ 20 قاڭتارىندا قىزمەتىنە كىرىسكەلى جاتقان ول كانادانى اقش-تىڭ 51-ءشى شتاتى بولۋعا شاقىرىپ جاتىر، الەمدىك تەڭىز قاتىناستاعى ورنى ەرەكشە، اتاقتى پاناما كانالىن اقش-قا قايتارىپ، گرەنلانديانى ساتىپ الاتىنى تۋرالى وقىس مالىمدەمەلەر جاسادى. بۇل ەكستراۆاگانتتى، ءسوزى دە، ءىسى دە وعاشتاۋ ءھام وقىستاۋ ترامپتىڭ ءالى دە الەمدى تاڭ قالدىرار باستامالارىنىڭ باسى عانا بولسا كەرەك.

سول سەبەپتى كەلە جاتقان جىل «ترامپوفاندار» مەن «ترامپوفوبتاردىڭ» تەكتىرەسىنىڭ جىلى بولۋى ابدەن ىقتيمال جانە دە ول كۇرەس اقش-تىڭ ءوزى ىشىندە دە، سىرتىندا دا جۇرمەك. ترامپ وسىلاي كەتە بەرسە، ونىڭ شۋلى باستامالارىنان شارشاعان ەلەكتورات پەن ونىڭ قارسىلاستارى وعان يمپيچمەنت جاريالاۋعا دەيىن بارۋى مۇمكىن.

ول دا الەمدىك ساياساتقا ءوز اسەرىن تيگىزەرى حاق.

دۇنيەجۇزىلىك بولمىس پەن تىرلىكتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قازاقستان دا ودان تىس قالا المايدى.

ءسوزىمدى قورىتىندىلاسام، دونالد ترامپ (اقش), ۆلاديمير پۋتين (رف), سي تسزينپين (كحر) جانە ۋرسۋلا فون دەر ليايەن (ەۋرووداق) باسقارىپ وتىرعان ورتالىقتاردان قۇرىلعان «ترام-پۋت-تسزين-ليايەن» ءتۇيىنى قالاي شەشىلمەك، الداعى جىلداعى كوپ نارسە سوعان بايلانىستى بولماق.

وسى ءتۇيىننىڭ شەشىلۋىندە رف مەن كحر-مەن ىرگەلەس، «ۇجىمدىق باتىسپەن» قارىم-قاتىناسىن ۇزە قويماعان قازاقستاننىڭ دا وزىنە لايىق ءرولى بار دەپ سانايمىن. تەك سول مۇمكىندىكتەردى قولدان جىبەرىپ الماساق بولدى.

ءامىرجان قوسان

Abai.kz