Tramp Amerikadaghy preziydent saylauynda jeniske jetkennen keyin, onyng Orta Aziyagha qanday sayasat ústanatyny Qytaydyng aimaqty zertteu ortalyqtarynyng talqy taqyrybyna ainalghan. Tómende Lanichjou uniyversiyteti ShYÚ ghylymiy-zertteu ortalyghynyng diyrektory jәne Lanichjou uniyversiyteti Ortalyq Aziya instituty diyrektorynyng orynbasary Szen Syanigungting jergilikti basylymgha bergen súhbatyn audaryp berip otyrmyz.

Tilshi: Tramp birinshi preziydenttik merziminde Ortalyq Aziyagha qatysty qanday sayasat jýrgizdi?

Szen Syangong: Tramp preziydent kezinde Ortalyq Aziyagha kóp kónil bólmedi. Shyn mәninde, AQSh Memlekettik hatshysy Pompeo Ortalyq Aziya elderine 2020 jyldyng aqpan aiynda ghana bardy.

Ol kezde kelesi preziydenttik saylaugha sanauly ailar qalghan edi, Tramptyng qyzmetinen ketuine de uaqyt tayaghan. Basqasha aitqanda, Tramp preziydent retindegi birinshi merziminde Ortalyq Aziya mәselesine aitarlyqtay kónil bólmedi, onyng basty nazary Aughanstannan әskerlerin shygharu boldy.

Tilshi: 2020 jyldyng aqpanynda Tramp әkimshiligi Ortalyq Aziya strategiyasyn jariyalady.

Szen Syangong: Mening jeke taldauym boyynsha, búl shyn mәninde bir qyryn kórsetedi. Obama әkimshiligi jasay almaghan nәrseni Tramp әkimshiligi jasady. Búl úsynystyng hronologiyasy da óte qyzyqty, Pompeo tabany Ortalyq Aziyagha tiymey jatyp, Aq ýy Ortalyq Aziya strategiyasyn jariyalady.

Tilshi: Obama әkimshiligi bastaghan «S5+1» dialog mehanizmi Tramp biylikke kelgennen keyin uaqytsha toqtatyldy, keyin Bayden әkimshiligi kezinde qalpyna keltirildi. 2023 jyldyng qyrkýieginde Birikken Últtar Úiymynyng Bas Assambleyasy kezinde Amerika Qúrama Shtattarynyng Preziydenti osy ýlgidegi kezdesuge alghash ret qatysyp, búl modelidi preziydenttik kezdesu dengeyine kóterdi. Nelikten múnday ózgeris jýz berdi?

Szen Syanhun: Resey men Ukraina arasyndaghy qaqtyghystardan keyin әlem Ortalyq Aziyanyng Resey ýshin manyzdylyghyna nazar audardy. Ortalyq Aziya elderi Reseyge Batys sanksiyalarynan qútylugha kómektesude ýlken ról atqara alady. Sondyqtan AQSh búl mýmkindikti Ortalyq Aziya elderimen yntymaqtastyqty nyghaytu ýshin paydalanghysy keldi. Áriyne, terenirek maqsat – Reseydi tejeu, jәne Ortalyq Aziya elderining Reseyge sanksiyalardan jaltaratyn tóte jolgha ainaluyna jol bermeu.

«S5+1»-ge keletin bolsaq, taghy bir óte manyzdy jayt, barlyghy «S5+1» dialogyn ótkizip jýr. Múny Resey, Qytay, Ýndistan jasap jatyr. Qúrama Shtattar artta qalghysy kelmeydi.

Degenmen, kem degende, Amerika Qúrama Shtattarynyng memleket basshylary dengeyindegi «S5+1» dialogy Ortalyq Aziyanyng bes elining kóshbasshylary BÚÚ na baruy kezinde ótkenin qaperge alu kerek.

Sondyqtan manyzdylyghy jaghynan bir ghana «S5+1» dialogtyq mehanizmi tym kóp mәselelerdi týsindire almaydy.

Tilshi: AQSh-tyng Ortalyq Aziyagha qatysty sayasatynyng astarynda qanday oilar jatyr?

Szen Syanhun: Shyn mәninde, 30 jyldan astam uaqytta AQSh-tyng Ortalyq Aziyada ústanghan strategiyalyq maqsattary eshqashan ózgergen joq, olar úzaq merzimdi jәne dәiekti, ony ýsh aspektide jinaqtaugha bolady.

Negizgi maqsat – Ortalyq Aziya arqyly Reseydi, Qytaydy jәne Irandy tejeu, ekinshiden, Amerika Qúrama Shtattary Ortalyq Aziya elderining damu jәne geosayasy baghytyn qalyptastyru; Ortalyq Aziyany NATO qúramyna tartu.

Búl ýsh strategiyalyq maqsat ózgergen joq, olardyng әrtýrli kezenderdegi ekpini ózgerdi. Naqty iske asyru prosesi kezinde Amerika Qúrama Shtattarynyng ishki ahualyna nemese halyqaralyq jaghdaydyng ózgeruine baylanysty Ortalyq Aziyagha qatysty basymdyqtary, strategiyalary men әdisteri de qosa týrlendi.

Tilshi: Songhy jyldary Amerika Qúrama Shtattary men Resey arasyndaghy qarym-qatynastyng nasharlauyna baylanysty barlyq taraptar Ortalyq Aziyanyng geosayasattaghy ornyna erekshe kónil bólude. Iri derjavalar arasyndaghy diplomatiyalyq oiyndardyng alanyna ainaldy. Tramp saylanghannan keyin Ortalyq Aziyagha qatysty sayasatqa qanday ózgerister engiziledi?

Szen Syanhun: Mening jeke pikirimshe, Tramptyng Ortalyq Aziyagha qatysty sayasaty ol saylanghannan keyin kóp ózgermeydi jәne sol kýiinde qalady. Shyndyghynda, nazar audarsaq, osy uaqytqa deyin Ortalyq Aziyagha AQSh-tyng birde-bir memleket basshysy saparlamaghanyn, eng joghary dengeyi viyse-preziydent ekenin kóresiz.

Tramp qyzmetine kiriskennen keyin biz onyng birinshi preziydenttik merziminen endigi strategiyalyq baghdary qayday bolatynyn shamalay alamyz. Mening oiymsha, Tramp әkimshiligining strategiyalyq nazary Tayau Shyghysqa, Europagha jәne Aziya-Tynyq múhity aimaghyna audaryluy kerek. Onyng birinshi preziydenttik merziminde nazary Ortalyq Aziyagha týspegen edi, ekinshi merzimde Ortalyq Aziyagha kónil audara qoya ma?

Búghan qosa, Resey men Ukraina arasyndaghy qaqtyghys jaghdayynda Tramp әkimshiligining ústanymy - Putinmen tikeley kelissózder jýrgizu. Belgili bir dәrejede kelissózder arqyly AQSh-Resey qarym-qatynastary túraqtanuy, qalpyna kelui mýmkin. Eger AQSh pen Reseyding qarym-qatynasy belgili bir dәrejede jaqsarsa, Reseydi auyzdyqtaudaghy Ortalyq Aziyanyng manyzdylyghy joyylady.

Sondyqtan, óz basym Tramp biylikke kelgennen keyin AQSh Ortalyq Aziyagha azyraq kónil bólui mýmkin dep oilaymyn.

Amerika Qúrama Shtattary Aughanstannan әskerin shygharudy ayaqtaghandyqtan, búl Tramptyng birinshi preziydenttik merziminen aitarlyqtay erekshelenedi. Birinshi merziminde AQSh Aughanstannan әskerin shygharudy әli ayaqtaghan joq edi, sondyqtan Tramp Ortalyq Aziyagha nazar audarugha mәjbýr boldy. Býginde Aughanstannan AQSh әskerleri shyghyp ketti. Resey-Ukraina qarym-qatynasy belgili bir dәrejede qalpyna kelui mýmkin, sol sebepti Amerika Qúrama Shtattary Ortalyq Aziyagha azyraq kónil bólui mýmkin.

Tilshi: Resey-Ukraina qaqtyghysy Tramptyng basymdyghy bolmasa, Tramp әkimshiligi ózining negizgi energiyasyn qayda baghyttaydy? Nemese onyng halyqaralyq strategiyasy qanday?

Szen Syangong: Jahandyq túrghydan alghanda, Tramptyng basymdyq aimaghy Tayau Shyghys boluy kerek.

Resey-Ukraina qaqtyghysy jәne Ortalyq Aziya belgili bir dәrejede, kem degende, qysqa merzimdi perspektivada AQSh-tyng nazaryn azyraq tartady. Amerika Qúrama Shtattarynyng jahandyq strategiyalyq jospary Tayau Shyghysta, sondyqtan Tramp әkimshiligining birinshi basymdyghy Resey-Ukraina qaqtyghysyn mýmkindiginshe tezirek sheshu bolyp tabylady. Sodan keyin basty nazar Tayau Shyghystaghy Izrailige kómektesip tayau shyghysty tynyshtandyru. Ortalyq Aziyagha keletin bolsaq, ol oghan ýlken mәn berse de, qysqa merzimdi perspektivada ol Amerika Qúrama Shtattarynyng birinshi kezektegi kýn tәrtibinde bolmaydy.

Tilshi: Taghy da boljam jasap kórsek, Tramptyng qayta oraluy Ortalyq Aziyagha qalay әser etedi?

Szen Syanhun: Ortalyq Aziya  әserin kesip aitu onay emes.

Eger Resey men Ukraina kelisimge kelse, Resey Ortalyq Aziyany integrasiyalau ýshin uaqyt pen kýsh-quatyn qayta salady nemese tym bolmaghanda aimaqtaghy yqpalyn qalpyna keltiredi. Resey-Ukraina qaqtyghysy kezindegi Ortalyq Aziya elderining әrtaraptandyrylghan syrtqy sayasaty ózgerip, Reseyding óktemdigi qayta ornaydy.

Demek, Ortalyq Aziya elderi ýshin Tramptyng qayta saylanuy búl quanarlyq jaghday emes.

Tilshi: Ekonomikalyq túrghyda Tramptyng qayta saylanuymen AQSh kompaniyalarynyng Ortalyq Aziyagha investisiya saluynda qanday ózgerister boluy mýmkin?

Szen Syangong: Eshqanday ózgeris bolmaydy. Negizinde, amerikalyqtar Ortalyq Aziyany eshqashan investisiya ýshin ystyq nýkte retinde qarastyrghan emes. Bastysy – qashyqtyq mәselesi. 1990 jyldary Amerika Qúrama Shtattary Ortalyq Aziyadaghy múnay resurstaryna әues boldy, biraq keyinirek Amerika Qúrama Shtattarynda múnay tapshylyghy mýldem joq ekenin týsindi. Sondyqtan men Amerika Qúrama Shtattarynyng Ortalyq Aziyada kóp kommersiyalyq mýddeleri joq jәne ol amerikandyq investisiya ýshin qolayly oryn emes dep sanaymyn.

Abai.kz