Sosializm әlde nasizm: Reseyding tandauy ne?
Andrey Zvorykin Reseydegi «Euraziya jastar qozghalysynyn» teng tóraghasy. Tómende onyng qytaydyng «Baqylaushy» internet basylymyna bergen súhbatyn audaryp berip otyrmyz.
Tilshi: Qytayda Aleksandr Dugin Batys liyberalizmin qatang synauymen tanymal, onyng «Putinning miy» degen ataghy da bar. Býgingi orys ziyalylarynyng arasynda Duginning orny men yqpaly qanday?
Andrey Zvorykiyn: «Putinning miy» – batys jurnalisteri men oishyldary arasynda óte keng taralghan kózqaras. Adamdar Putin Duginning barlyq iydeyalaryn jýzege asyrsa, búl sózsiz Resey men Batys arasyndaghy kýrdeli qaqtyghysqa alyp keledi dep qauiptenedi. Duginning 2005-jyly «Geosayasat negizderi» kitaby jariyalanghannan beri batysta sonday alang kónil kýsheydi.
Anyghynda, Dugin orys ziyalylarynyng ortasynda óte belsendi, әriptesterining arasynda bedeldi bolghanymen, biraq ol sayasy yadrogha tym jaqynday qoyghan joq. Óz kózqarasyn әrdayym filosof jәne oishyl retinde bildirip keledi.
Qazirgi uaqytta ol Reseyding jetekshi gumanitarlyq uniyversiytetterining biri – Resey memlekettik gumanitarlyq uniyversiytetining Sayasattanu inistitutynyng rektory. Dugin Reseyding joghary bilim sektoryndaghy oqytushylarmen kýndelikti baylanysta. Uniyversiytet oqytushylaryna leksiya oqidy, olar óz studentterine dәris beredi. Orys studentterining patriottyq sezimin kóteruge júmys jasaydy.
Aleksandr Duginning birneshe manyzdy akademiyalyq kózqarastary bar. Alghashqysy onyng sayasy saladaghy eng manyzdy kózqarasy – «euraziyashyldyq».
20-ghasyrdyng basyndaghy ishki soghysta bolishevikter jeniske jetkennen keyin, bosqyn bolghan aqtardyng arasynda «euraziyashyldyq» úghymy qanat jaydy. «Euraziyashyldyqty» jaqtaytyndar Reseydi «europalyq el emes» dep esepteydi, búl kózqarasty búryn da kóp adamdar ústanghan, qazir de qoldaushylar qarasy basym.
Búl kózqaras boyynsha «Monghol-Tatar» dәuirinde mongholdar orystyng memlekettik sanasynyng qalyptasuyna ýlken ýles qosty. Osy kezende orys knyazidikteri «Altyn Ordagha» tәueldi bolyp, Resey ózining damu jolynda Europadan alshaqtay bastady, sodan bastap Resey ózining derbes órkeniyetin qalyptastyrdy. Sondyqtan Reseydi jalang europalyq nemese aziyalyq el dep qarastyrudyng qajeti joq. Resey – Europa men Aziyanyng qosyndysy.
Duginning ekinshi manyzdysy iydeyasy – Reseyge ghana qatysty «euraziyashyldyq» tújyrymdamasyn keneytken, býkil adamzat mýddesine sayatyn «kóp ýiekti әlem» ústanymy.
Onyng payymdauynsha, batystyq damu modeli – әlemning әr týkpirinde qoldanylatyn, barshagha say keletin jalghyz damu modeli emes. Kerisinshe, Qytay órkeniyeti, Ýndi órkeniyeti, Latyn Amerikasy órkeniyeti siyaqty әrbir damyghan órkeniyet ózining sayasi, filosofiyalyq jәne mәdeny iydeyalaryna iye, batystyq ýlgige, batys mәdeniyetine sәikes keluge mindetti emes. Búl Duginning ekinshi negizgi kózqarasy.
Duginning ýshinshi negizgi iydeyasy – «Tórtinshi sayasy teoriya». «Tórtinshi sayasy teoriya» konsepsiyasy is jýzinde men jogharyda aitqan keybir konsepsiyalarmen baylanyssyz emes. Onyng negizgi mazmúny qazirgi әlemde ýsh negizgi sayasy teoriya bar: liyberalizm, sosializm jәne últshyldyq, ýsheui de ruhany túrghy da «adamzattyng qútqarushy júldyzy» bolghysy keledi. Mysaly, «erkin dýniye» degen liyberaldyq konsepsiya, sosializmning «әlemdik revolusiyasy», nasizm men onyng izbasarlary úsynghan «Jana dýnie tәrtibi» teoriyasy.
Dugin bir polyarly әlemdik tәrtip birtindep auystyrylyp jatqan qazirgi qoghamda ýsh teoriyanyng da búrynghyday manyzdy joq dep sanaydy. Ol Germaniyanyng Ýshinshi reyhinde beynelengen әsire últshyldyq, sonday-aq markstik maghynadaghy dәstýrli sosializmin, aqyr sonynda liyberalizmnen jenilgenin atap ótedi. Aldymen fashizm qúlady, keyin kenestik kommunistik iydeologiya qúlap, aqyry liyberalizm jeniske jetti. Biraq liyberalizmning orynyn «Tórtinshi sayasy teoriya» basady, onyng búrynghy ýsh sayasy teoriyadan aiyrmashylyghy jalpygha ortaq bolmauynda. Búl «kóp ýiekti әlem» teoriyasymen tikeley baylanysty, yaghny әrbir órkeniyetting óz ýlgisindegi «Tórtinshi sayasy teoriyasy» bolady, ol әr halyqtyng dýniyege ózindik týsinigi negizinde qalyptasady.
Dugin Qytay Halyq Respublikasynyng «Qytaylyq erekshelikke ie sosializmin», Ýndistannyng dinnen joghary túratyn «Hindutva» iydeologiyasyn jәne Resey preziydenti Vladimir Putin úsynghan «reseylik dәstýrli qúndylyqtardy» – «Tórtinshi sayasy teoriya» qataryna jatqyzady
Tilshi: Aleksandr Duginnen basqa, orys qoghamynda taghy qanday yqpaldy ziyalylar bar? Qytaylyqtar búl turaly kóp bile bermeydi. Siz qazirgi oishyldardan bastap tanystyra ketseniz...
Andrey Zvorykiyn: Baqilyq bolsa da, 1990-jyldary Duginning agha kómekshisi bolghan Eduard Limonovty airyqsha atap ótkim keledi.
Limonov ózin «últshyl bolishevikpin» dep atady. 1993-jyly qazanda Elisin әsker shygharyp Resey Federasiyasynyng Jogharghy Kenesin kýshtep taratqannan keyin, kóp úzamay ol «Últtyq bolishevikter partiyasyn» qúrdy. Limonov bastaghan partizan otryady Qazaqstannyng soltýstiginde býlik úiymdastyrmaq bolghany ýshin partiyanyng barlyq qyzmetine tyiym salynyp, Limonovtyng ózi qaru kontrabandasy ýshin tútqyndalyp, týrmege jabyldy.
Týrmeden shyqqan song jana sayasy partiya qúrdy, oghan tyiym salynghan joq. 2020-jyly Limonov qaytys bolghannan keyin partiyanyng atauy «Edvard Limonovtyng basqa Reseyi» bolyp ózgertildi. Limonov sosialistik teoriyany últshyldyq iydeyalarmen úshtastyrghan túlgha. Búl túrghyda ol jas Duginning yqpalyna úshyrady. Ekeui 1990-jyldary «Últtyq bolishevikter partiyasyn» birge basqardy.
Alayda 1990-jyldardyng ayaghynda ekeuining joly eki aiyryldy. Dugin jana kelgen Vladimir Putindi qoldady, Limonov Putin Boris Elisinning liyberaldyq jolyn jalghastyrady dep qoldaudan bas tarty. Bir qyzyghy, 2012-jylghy narazylyqtar kezinde Limonov liyberaldarmen birigip, Putinning basshylyghyn qúlatugha tyrysty.
Limonov mәdeniyet pen syrtqy sayasatta әsire últshyldyq baghytty ústandy jәne barlyq orystardy bir memleketke biriktirudi kózdedi. Ekonomikalyq salada ol solshyl kózqarastardy ústandy. «Oligarhtardy joi» – onyng partiyasynyng basty úrandarynyng biri boldy.
Kelesi tanystyratynym Aleksandr Duginning taghy bir әriptesi, orys jazushysy jәne jurnalisti Aleksandr Andreevich Prohanov. Ol kýni býginge deyin Duginmen jaqsy qarym-qatynasta.
Kenes kezinde Prohanov әskery tilshi boldy, ol óz ómirinde әlemning týrli elderindegi 24 soghys oshaghyna baryp, kenestik jәne reseylik әrtýrli basylymdargha reportaj jazdy. 1990-jyldary Prohanov Elisinge óte qarsy boldy jәne 1993 jyly qazanda Aq ýide ótken Elisinge qarsy is-sharany qoldady. Ol «Kýn» dep atalatyn gazet shyghardy, ony keyin «Erten» dep ózgertti.
Prohanovtyng iydeyasy jalpylama sipatta, biraq ol sosializmdi pravoslaviyelik konservatizmmen biriktirdi. Ol Resey imperiyasy – Rim imperiyasynyng jalghasy dep sanaydy. Onyng payymdauynsha, qazirgi adamzat tarihynda Resey de Isa siyaqty qayta tirilui kerek; Resey basynda 1990-jyldary ýmitsizdik qúrdymyna qúlap, qayta es jiyp, ense kóterdi, týbinde әlemdik derjavagha ainalady.
Kelesi aita ketetin adam – Zahar Priylepiyn. Zahar Priylepin – onyng qalam aty, Shyn esimi – Evgeniy Nikolaevich Priylepiyn. Priylepin «Sheshen soghysyna» qatysyp, «Arnayy maqsattaghy jyljymaly bólimshenin» (OMON) qúramynda boldy. Ony búrynghy polisiya qyzmetkeri dep aitugha da bolady.
Soghystan keyin ol Limonovtyng partiyasyna ótip, orys últshyldyghyn dәriptey bastady. Sonymen birge ol búrynghy Kenes Odaghy men sosialistik ekonomikagha janasha qúrmetpen qaray otyryp, publisistikalyq jazbalar men kórkem romandar jaza bastady, olardyng ishindegi eng tanymaly – orys bozbalasynyng «Últtyq bolishevikter partiyasynyn» qúramyna qosyluyn arqau etken «Sankiya» romany. Keyin ol Putinning sayasatyn qoldap Limonovpen baylanysyn ýzdi. Ózining «Aqiqat ýshin» qozghalysyn qúrdy, keyin qozghalys patriottyq sosial-demokratiyalyq partiya «Ádil Reseymen» birikti.
Egor Stanislavovich Holmogorov – qazirgi orystyng últshyl ziyalylarynyng biri, biraq basqa túlghalardan airyqsha erekshelenedi. Ol kópke tanymal ghalym әri bloger, әleumettik jelide óte belsendi. Óz oilaryn ýnemi ortagha salyp túrady.
Holmogorov orys últshyly, Resey imperiyasynyng jaqtaushysy jәne búrynghy Kenes Odaghymen baylanysty barlyq nәrsege týbegeyli qarsy túrushy. Mongholdardyng orys mәdeniyetine yqpaly mәselesinde ol Dugin siyaqty «euraziyashyldyq» kózqarasty ústanushylarmen jii aitysady. Ol Reseyding dara órkeniyet retinde ózining erekshe damu joly boldy dep sanaydy. «Altyn Ordany» resey tarihyndaghy teris faktor dep qarap, pravoslaviyening Reseyge Batys katoliktik elderinen emes, Vizantiya imperiyasynan kelgenin atap ótedi.
Vladislav Yurievich Surkov – jogharyda atalghandardan mýlde basqa tiptegi adam. Basqalardan aiyrmashylyghy ol sayasatpen tikeley ainalysyp, 2004-2008 jyldar aralyghynda tórt jyl boyy Resey Federasiyasy Preziydentining kómekshisi boldy, birinshi dәrejeli memlekettik kenesshi.
Surkov ózin orys últshyly sanamaydy, tipti Orysty erekshe órkeniyet deytindermen de kelispeydi. Sayasy salada Surkov «egemendi demokratiya» tújyrymdamasyn úsyndy, búl Resey ýkimetining resmy iydeologiyasy boldy dep aitugha bolady, degenmen Resey ýkimeti ony eshqashan jariya týrde aitqan emes.
Surkovtyng payymy boyynsha, batystyq demokratiyadan aiyrmashylyghy, «egemendi demokratiya» egemendikting (yaghny Resey Federasiyasy Preziydentinin) qaramaghynda júmys isteytin bekitushi-kenesshi organdar arqyly jýzege asady, búl jýiede barlyq biylik Resey Federasiyasynyng Preziydentinde bolady, biraq ol halyqtyq saylau arqyly saylanady, sonday-aq Reseydegi yqpaldy elitanyng pikirimen de sanasuy kerek.
Syrtqy sayasat salasynda Surkov «Soltýstik Euraziya» konsepsiyanyng jaqtaushysy bolyp tabylady, oghan sәikes Resey Europanyng Euraziyanyng baytaq soltýstik-shyghys kenistigindegi jalghasy bolyp tabylady. Sol sebepti Resey jeke dara órkeniyet emes, kerisinshe óshuge ainalghan Europanyng demokratiya alauyn qayta jaghyp, olardyng kóshbasshysy bolugha layyqty. Olardy bastap ózge órkeniyettermen (Qytay jәne Ýndi órkeniyetteri) betpe-bet keluge jol salushy.
Tilshi: Surkovtyng pikirinshe, órkeniyetter qaqtyghysy qanday formatta? Órkeniyetter qaqtyghysynyng aldyn alugha bola ma?
Andrey Zvorykiyn: Órkeniyetter arasyndaghy qaqtyghys әskery sipattaghy qaqtyghys emes. Surkov bir kezderi Resey kóptegen batys elderining arasynda kóshbasshy bolghan jaghdayda ne bolatynyn mysalgha keltirdi.
Qazirgi uaqytta AQSh pen Europa elderi Qytaydy obektivti sebeptermen basty qarsylas sanaydy. Eger Resey Batys әlemining kóshbasshysy bolsa, Surkovtyng pikirinshe, Resey de býkil Batysty Qytaygha qarsy qoyady. Qarsylyq formasy qazirgi jaghdaygha úqsas bolady, sauda soghysy, nemese ekinshi jaqpen soghys, әskery shiyelenis. Qazirgi tandaghy Qytay men AQSh arasynda shiyelenis siyaqty, Resey de Qytaymen tikeley әskery qaqtyghys qaupine úshyrauy mýmkin.
Áriyne, eger ekinshi bir tarap kishpeyildik tanyta alsa, jaghdaydy jenildetuge jәne әskery qaqtyghysty boldyrmaugha bolady. Kenes Odaghy ydyraghannan beri Resey Batys әlemine baghynyshty ról atqaryp keledi.
Tilshi: Siz jogharyda kóptegen túlghalardy atap óttiniz, olardyng iydeyasynyng manyzdylyghyn qalay baghalaysyz? Olardyng qazirgi reseyding ruhaniyaty men sayasatyna qanday әseri bar?
Andrey Zvorykiyn: Búl túlghalardyng ishinde Surkov erekshe, óitkeni ol Kremlide júmys atqarghan jәne әli de solay. Onyng Vladimir Putinmen jeke qarym-qatynasy bar, kem degende ol Putinmen tikeley sóilesken, kenes bergen adam. Putin men Surkovtyng qarym-qatynasy búrynghyday jaqyn bolmasa da, Surkovtyng әrbir jana maqalasy әli de Putinning ýstelinde túrady dep aitylady.
Basqa oishyldargha keler bolsaq, jaghday, әriyne, kýrdelirek. «Arnayy әskery operasiyagha» deyin Resey Batyspen teng dәrejede qarym-qatynas ornatugha tyrysty. Ukrainagha qatysty «Minsk kelissózderi» kezinde Vladimir últshyldardyng pikirine qúlaq asa qoyghan joq. Ásire últshyldar «búl reseyding nazaryn basqa jaqqa audaru әreketi, ukraina mәselesin sheshuding joly әskery kýsh qoldanu» dep qarady. Reseyding 2014-jyldan keyin basqa tandauy qalmady.
Qazir últshyl ziyalylardyng yqpaly tipti de arta týsti. Oghan telearnalardan týspeytin, óz aldyna inistitut qúrghan Dugin mysaly dәlel. Áriyne aty atalghandardyng bәri de sayastqa yqpal etkisi keledi. Olardyng әseri jogharydan tómenge emes, tómennen jogharygha. Olar qoghamdyq úiymdar men qozghalystar qúru arqyly sayasatqa yqpal etedi.
Aleksandr Dugin Halyqaralyq Euraziyalyq qozghalysyn qúryp. Resey men TMD elderinde jәne odan tys jerlerde ózining sayasy teoriyalaryn taratty. Zahar Priylepin «Aqiqat ýshin» qozghalysyn qúryp, ol keyinnen «Ádiletti Resey» patriottyq sosial-demokratiyalyq partiyasymen birikti.
Áriyne, olardyng barlyghy ghylymy kitaptar jazu arqyly intellektualdyq әlemmen aralasyp, keyde kórkem әdebiyet arqyly da qalyng júrtshylyqqa oy tastaydy. Mysaly, Edvard Limonov múny jasady. Sonymen qatar, Aleksandr Prohanov pen Zahar Priylepin de roman formasyn qoldanyp jýr.
Qytay tilinen audarghan: Esbol Ýsenúly
Abai.kz