Ýkimetting keneytilgen otyrysynda  Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ekonomikany әrtaraptandyru mәselesin kóterdi. Onyng aituynsha, byltyr óndeu ónerkәsibi salasynda 180 investisiyalyq joba jýzege asyryldy. Olardyng jalpy qúny – 1,3 trillion tenge.

«Sonyng nәtiyjesinde osy saladaghy ósim 6 payyzgha juyqtady. Búl – songhy on jyldaghy eng joghary kórsetkish. Osy jaqsy ýrdisti birjola ornyqtyryp, saqtap qalu kerek»,- dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Preziydent ekonomikagha investisiya tartu manyzdy mәsele ekenin atap ótti.

«BÚÚ mәlimetterine sәikes, Qazaqstan búl kórsetkish boyynsha aitarlyqtay tabysqa qol jetkizgen. Degenmen toqmeyilsuge negiz joq. Investorlardyng mәselesin shúghyl sheshu ýshin Investisiya shtaby qúryldy. Sonyng arqasynda burokratiyalyq kedergiler men qúqyqtyq qarama-qayshylyqtar joyylyp, keybir jobalardy tezirek jýzege asyrugha jol ashyldy. Alayda basty maqsat – «jekelegen» problemalardy ghana sheshpey, eldegi tútas investisiyalyq ahualdy jaqsartu»,-dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basshysynyng sózinshe, investisiyalyq jobalardy әzirleu barysynda vedomstvoaralyq ýilestiruge әli de kóp uaqyt ketedi. Búl rette, Ýkimet basy artyq burokratiyadan arylyp, jedel júmys isteui kerek. Ekonomist Beknúr Qisyqov ta elge investisiya tartuda eskerilui tiyis birneshe faktordy jipke tizdi.

Suret: Spiykerding jeke múraghatynan alyndy.

«Ýkimetting keneytilgen otyrysynda Preziydent investisiya tartudyng manyzdylyghyn atap ótti. Investisiyasyz ekonomika damyaydy, al investorlarsyz biznes salasynda tirshilik bolmaydy. Sondyqtan, әlbette, investisiyany tartugha erekshe kónil bólinui kerek. Degenmen, investisiya tartymdy bolu ýshin birneshe manyzdy faktorlar eskerilui qajet. Birinshiden, biz investor shaqyrghanda, oghan qajetti infraqúrylymdy dayyndauymyz kerek. Investisiya tartu ýshin naryq dayyn boluy tiyis», - dedi Beknúr Qisyqov.

Onyng aituynsha, qazirgi kezde bizding ekonomikada investisiya tartudyng mәdeniyeti tómendeu.

«Mysaly, Batys Qazaqstanda búryn kóbinese múnay salasyna investisiya tartylghan bolatyn. Búl qazba baylyqtarynan týsetin tabys bir kezderi paydaly bolghan shyghar, biraq qazirgi jaghdayda múnday investisiyalardy tiyimdi dep aitu qiyn. Óitkeni, sol kezde jasalghan kelisimsharttar qazirgi kezenning talaptaryna sәikes kelmeydi. Biz sol kelisimsharttardy qayta qarap, olardy halyqqa paydaly etip janartuymyz qajet. Ekinshiden, qazirgi uaqytta ýkimet salyqtardy kótermekshi. Al investorgha salyqty kóteru sheshimi qanday payda әkeledi? Eger salyqtar joghary bolsa, onda investorlar ýshin tartymdylyq tómendeydi. Osyghan baylanysty salyqtyq preferensiyalar qarastyryluy tiyis. Mysaly, QQS dengeyin 10-15%-gha tómendetip, salyqtyq jenildikter nemese salyqtyq demalys  beru investorlargha ýlken qoldau bolar edi», - dedi ekonomist.

Sarapshynyng payymdauynsha, ýshinshiden, investorlar kóbinese payda kóru maqsatynda júmys isteydi, sondyqtan olar ózine tiyimdi sektorlardy tandaydy. Degenmen, bizge tek qazba baylyqtaryna ghana emes, basqa da manyzdy salalargha - mysaly, IT sektoryna, agrarlyq óndiris salasyna, óndiristik jәne joghary tehnologiyalyq jobalargha investisiya tartu manyzdy. Búl salalar elimizding úzaq merzimdi damuyna ong әser etui mýmkin. Al, múnay men basqa da tabighy resurstargha tartylatyn investisiyalar tek shekteuli payda әkeledi, sondyqtan olardyng ornyna basqa baghyttargha basymdyq berilgeni jón.

«Preziydent aitqanday, investorlardy tartu tek bir baghytta emes, barlyq dengeyde jýzege asuy tiyis. Ónirlerde, oblystar men audandarda investisiya tartu prosesi jaqsy qadaghalanuy kerek. Ár audannyng әkimderi qay salalargha investisiya tartylghanyn bilui shart. Investisiya tek shetelden ghana kelmeydi, ishki investisiyalar da manyzdy. Mysaly, әr adamda belgili bir somany investisiyalau mýmkindigi boluy mýmkin, biraq oghan mýmkindik jasaldy ma? Mysaly, infraqúrylym men qoyma mәseleleri sheshilgen be? Búl da manyzdy aspekt», - dedi Beknúr Qisyqov.

Tórtinshiden, investisiya tartu kezinde dúrys boljam jasap, sol boljamnyng negizinde sheshimder qabyldau qajet. Sarapshynyng sózinshe, qazirgi uaqytta ekonomikadaghy ýlken problema — ol naqty boljamdardyng joqtyghy. Qay salagha investisiya tartu qajettigin naqty biluimiz kerek. Qazir kóbinese múnay men qazba baylyqtarynan bólek, qúrylysqa, qalalar infraqúrylymyna da investisiya qajet. Osyghan baylanysty, investisiyanyng kólemi men baghyttary naqty boljamdarmen sheshilui kerek.

«Investisiyasy tartymdy memlekette júmys isteytin kadrlar boluy kerek.   AQSh-ta nege investisiya kóp, óitkeni olarda adamy kapital joghary. Kez kelgen sala mamanyn tauyp alady. Al, bizde kadr tapshy.  Bizde joghary oqu oryndary mamandar dayarlap jatady, sonyng ózi jetkiliksiz. Keybir pәnder men bilim beru baghdarlamalary qysqarghan. Ásirese, su mamandary tapshy. Araldyng ózine kóp investisiya tartugha bolady. Su degen tirshilik nәri, baylyqtyng kózi. Qazir gidromeliorator degen maman qalmaghan, sumen ainalysatyn adam joq. Men sol boyynsha bir jyl oqyghanmyn. Qazir jastargha ol qyzyq emes.  Sonyng kesirinen elde kadrlyq tapshylyq joghary.  Sondyqtan investisiyanyng tartylyghyn arttyru ýshin kadr qajet», - dedi ol.

Beknúr Qisyqov kezekti mәsele retinde korrupsiyany algha tartady.

«Investordan aqsha dәmetuge bolmaydy. Biraq keyingi jyldary elde korrupsiya kórsetkishi, dengeyi tómendep kele jatyr. Ony birjolata joy jaghyn kýsheytu kerek. Investisiyasy tartymdy memleketterding taghy bir qyry – zannyng dúrys júmys isteuinde. Preziydent aitqanday, zang men tәrtip bar jerde, bәri sheshiledi. Investorlar legi de artady. Óitkeni memleketke, bizneske qarjy qúishylargha garantiya, kepildik, ekonomikalyq jәne sayasy túraqtylyq kerek. Qúdaygha shýkir, sayasat jaghynan túraqtylyq bar, al ekonomika jaghynan aitu qiyndau, sebebi dollardyng baghasy ósip jatyr, inflyasiya joghary. Taghy bir aityp ketetin mәsele – marketing, PIAR. Bizde investisiya shaqyratyn instituttar bar ghoy, biraq olar shetelde qalay júmys istep jatyr, qalay tartyp jatyr, ony halyq bilmeydi. Sol jaghyn qadaghalau kerek dep oilaymyn», - dedi Beknúr Qisyqov.

Jiynda Preziydent Ýkimetke infraqúrylymdy damytu isin jana dengeyge kóteruge tapsyrma berdi.

«Energetikalyq jәne kommunaldyq nysandardyng júmysyn jana standarttargha jedel týrde kóshiru kerek. Ýkimet jana tarif sayasatyn jýzege asyrudy jalghastyrugha tiyis. Tarifter naryq talaptaryna say bolmasa, elektr energiyasymen, jylumen jәne sumen ýzdiksiz qamtamasyz etu mýmkin emes. TMD elderining bәrinde derlik elektr energiyasynyn, gazdyng jәne múnay ónimderining baghasy Qazaqstangha qaraghanda qymbat. Búl ekonomika balansynyng búzylyp, shatqayaqtauyna әkep soghady. Aqiqaty osy, onyng nesin jasyramyz?!», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Suret: Spiykerding jeke múraghatynan alyndy.

Ghúmarbek Dәukeev atyndaghy Almaty energetika jәne baylanys uniyversiyteti, «Elektr energetikasy» kafedrasynyng professory, tehnika ghylymdarynyng kandidaty Ertughan Ýmbetqúlovtyng saralauynsha, keyingi jyldary Ýkimet jylu elektr stansalarynda oryn alghan apatty jaghdaylardyng bәrin zerttep, baghalap, kemshilikterin Preziydentke údayy jetkizip jatqany bayqalady. Óitkeni salany damytuda algha jyljular bar. Biraq basty mәsele – kadr tapshylyghynda ekeni eskerilui tiyis.

«Qazir energetika salasynda bilikti mamandar tapshy. Býginde energetikterdi dayyndap jatqan oqu oryndary joq emes, barshylyq. Tipti, keybir gumanitarlyq uniyversiytetter de elektr energetikasy, jylu energetikasy mamandyqtaryn dayyndaytyn oqu baghdarlamasyn ashyp qoyghan. Energetika salasynda júmys istep jýrgen mamandardyng jetispeui jalaqynyng azdyghynan dep oilaymyn», - dedi Ertughan Ýmbetqúlov.

Mәlimetke sýiensek, energetika kәsiporyndarynda 57 myng adamgha shtat bar. Biraq byltyrghy jaghday boyynsha naqty sany 52,5 myng qyzmetker enbek etip jýr. Búl sektorgha 4,5 myng maman jetispeydi degen sóz. Desek te, songhy kezde Ýkimet búl mәseleni sheship, osy baghytta batyl sheshimder qabyldap jatyr. Mәselen, 1 aqpannan bastap shekti tarifti týzetu arqyly óndiristik qyzmetkerlerding jalaqysy kóterilmek. Bilikti mamandarsyz kýrdeli jabdyqtargha ie bolu qiyn.

«Ekinshiden, býginde tәlimgerler tórt jyl oqyp, «bakalavr» dәrejesin alyp shyghady. Al bakalavriatta eki jyl jalpy pәnder boyynsha bilim beriledi. Mamandyq sabaqtar tek 3-kurstan bastap, 4-kurstyng jartysyna deyin oqytylady. Qalghan uaqytta praktika ótedi. Eki jyl ishinde óte kýrdeli, asa joghary kerneuli energetika nysandarynda júmys isteu onay emes. Onyng ýstine 220 kilovolittyq, 500 kilovolittyq qosalqy stansalarda tek ministrlikting rúqsatymen bolmasa, eshkimdi kirgizbeydi. Osy rette qosalqy stansalarda da naghyz energetik mamandar jetispeydi. Mәseleni sheshu joldaryna kelsek, elektr energiyasy barlyq jerde qoldanylatyny barshagha belgili. Al әr maman әr dengeyde júmys isteydi. Bizde 70-80 payyzy kәsiporyndarda, mekemelerde kerneui az jabdyqtarmen júmys isteytin mamandar. Sondyqtan ýlken energetikalyq jýielerde, toraptar men qosalqy stansalarda júmys isteytin arnayy bilim beru baghdarlamalary bolu kerek. Osyghan Ýkimet nazar audaruy tiyis dep esepteymin. Tórt jylda bilikti maman dayarlap ýlgermesek, bizde kәsiptik beyindik magistratura degen bar. Soghan kónil bólip, arnayy oryndardy kóbeytu kerek. Óitkeni 220, 500 kV kerneui asa joghary qosalqy stansalar men toraptarda júmys isteu óte qauipti, kózge kórinbeytin toqtardyng zandary әrtýrli. Sondyqtan onda júmys isteytinder óz isining naghyz sheberi, bilimdi, bilikti maman bolu kerek. Myqty maman dayarlaudyng birden-bir joly – magistraturada oryn sanyn arttyru. Al magistranttardy dayyndauda Almaty energetika jәne baylanys uniyversiytetining kópjyldyq tәjiriybesi bar», - dedi tehnika ghylymdarynyng kandidaty.

Ýkimetting keneytilgen otyrysynda Preziydent energetikany damytu mәselesine de toqtaldy.

«Elimiz ózin ózi elektr energiyasymen tolyq qamtamasyz etip, 15-20 payyz shamasynda rezerv qalyptastyrugha tiyis. Búl – Ýkimetting aldynda túrghan mindet. Sondyqtan aldaghy eki jylda keminde 3 gigavattyq jana quat kózderin iske qosu qajet. Búl – aldynghy jyldardyng kórsetkishinen 2,5 esedey artyq meje. Bizding kómirtegi beytaraptyghyna qol jetkizu turaly strategiyalyq baghdarymyz ózgermeydi. Alayda ony jýzege asyrugha barynsha bayyppen, salmaqty týrde qaraghan jón», - dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Ghalym Ertughan Qojaghúlúlynyng pikirinshe, keyingi jyldary elde energetika salasyn damytuda auqymdy sharualar atqarylyp keledi.

«Bizde generasiya az emes. Mәselen, keler jyly Týrkistan oblysy Tóle by audanynda 1000 MVt qúraytyn bu-gaz qondyrghysy bazasynda elektr stansasy iske qosylady. Sonday iri qúrylystar qazir Ontýstikting basqa ónirlerinde de salynyp jatyr. Kókshetau, Óskemen, Semeyde qúrylysy josparlanghan jylu elektr ortalyqtary da bar. Búdan bólek, kýn, jel stansalary da iske qosylyp jatyr. Demek, býginde quat kózderining ósu qarqyny jaman emes. Tek elektr jýktemesining kestesin tiyimdi retteu kerek, bizge quat kózderi әzirge jetkilikti. Preziydent qolda bar tabighy baylyqtarymyz ben mýmkindikterimizdi útymdy paydalanyp, eski JES-terdi innovasiyalyq kómir stansalarymen almastyruy kerektigin aitty. Men múny qoldaymyn. Memleket basshysy sonymen qatar Qytay men Ontýstik Koreyada ziyandy shygharyndylary az, jana buyn kómir stansalary tabysty júmys istep túrghanyn algha tartty. Olarda qorshaghan ortagha ziyanyn keltirmeytin, memleketke tiyimdi jaqsy jobalar bar ekenin aitty. Onday jobalargha biz qoldau bildiruimiz kerek. Olar zamanauy tehnologiyalarmen salady», - dedi Ertughan Ýmbetqúlov.

Professordyng aituynsha, Qazaqstan qazir energetika sektoryna qajetti jabdyqtardyng bәrin Qytaydan alady. Kýn men jel energetikasy qondyrghylarynyng bәri Qytaydyng zauyttary shygharady. Sondyqtan damyghan elderding tәjiriybesine sýiene otyryp tozyghy jetken JES-terdi innovasiyalyq kómir stansalarymen almastyru qúptarlyq is.

«Biz jaqynda Qytaydyng ghalymdarymen kezdestik. Olar menen bizde jalpy elektr stansalarynyng bәrin jinaghan kezde quat kólemi qansha ekenin súrady. Men «24 GVt» dedim, olar kýldi. Óitkeni olarda jel elektr stansasynyng quaty – 500 GVt, al kýn elektr stansasynyng quaty – 250 GVt. Olar tabighattyng mýmkindigin osylay paydalanyp jatyr. Bizde de jel men kýn kem emes. Juyrda bizde jel elektr stansalaryna qajetti múnaralardy shygharatyn zauyt ashylayyn dep jatyr. Jinaghyshtardy da shygharudy kózdep otyr. Jinaghyshtardy qoldansaq, bizde jyl sayyn elektr stansa saludyng qajeti joq. Jinaghyshtardy, janartylghan energiya kózderin dúrys paydalanyp, damytsaq, mәseleni dúrys sheshe alamyz dep oilaymyn», - dedi Ertughan Ýmbetqúlov.

Janna Jomart

Abai.kz