Múhtarhan Qaliyúly: «Biz — bir atanyng balalarymyz»

Múqaghaly Maqataev ‒ 94
Múqaghaly poeziyasynyng qaynar kózi, shabyt túghyry ‒ tughan eli, ósken jeri, Otan taghdyry, mún, saghynysh, dәuir tynysy, qatarlastarynyng arman-ansary. Jazushy, ghalym Múhtar Maghauiyn: «Tirshiliginde bitispegen Qadyrdan ozsa, arydaghy Qasymmen qatar túrsa, osynyng ózi biyik mәrtebe emes pe?! Alda biraz zaman ótedi. Sodan song keri tolqyn bastalmaq. Biraq ol da artyq. Qaytkende Múqaghaly XX ghasyrdaghy qazaq poeziyasynyng aldynghy qatarynda qala bermek», ‒ dep múzbalaq aqyngha әdil baghasyn bergen-di. Osy rette, 1955 jyly Almaty oblysy, Rayymbek audany, Qarasaz auylynda tughan aqyn, Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, «Qarlyghash» (toptama, 1982 j.), «Ansap kýtken armanym» (2010 j.), «Mening syrshyl jýregimnen tamghan tamshylar» (2012 j.), «Bolashaqqa hat» (2016 j.), «Ghajayyp әlem ‒ jyr әlem» (2020 j.), «Jyr otynan jýregim órtenedi» (2023 j.) siyaqty kitaptardyng avtory Múhtarhan Qaliyúlymen kezdesip, az-kem súqbat qúrghan edik. Sony izgi niyetpen nazarlarynyzgha úsynamyz.
‒ M. Maqataevpen tuystyghynyz bar eken. Áuelgi әngimeni osydan bastasanyz...
‒ IYә, biz ‒ bir atanyng balalarymyz. Biz ‒ Aljan degen elden bolamyz. Aljan Albannan taraydy. Aljan atadan: Syrymbet, Shaghyr, Alaman, Qighylyq taraydy. Sonyng ishinde biz ‒ Syrymbet balalarymyz. Syrymbet ‒ tarihta ýlken bedeldi by bolghan adam. Biz ‒ Syrymbetting Qankeldi* degen balasynanbyz. Qankeldi ‒ batyr bolghan adam. Ataqty Rayymbek batyrdyng atasy. Qankeldining Mónke, Tónke, Týke, Tileuke jәne Qoybas degen úldary bolghan. Rayymbek batyr ‒ Týke atamyzdyng bel balasy. Al, Qoybas atadan: Eseke, Solty, Aghashaq, Mәnji, Búqa balalary taraydy. M. Maqataevtyng Rayymbek poemasyndaghy abyz Qabay jyrau osyndaghy Búqa atamyzdan tughan. Sol Búqa atamyzdan Qabay jyrau, Qasabay qalpe dýnie esigin ashqan. Endi osyndaghy Mәnji atamyzdan: Dәli, Bylghauysh tughan. Dәliden Qamysbay, odan Maqatay, odan Sýleymen, odan Múqaghaly ómirge kelgen. Bylghauysh atamyzdan Asanov Ábdike aghamyz ‒ Múqaghaly aghamyzdyng dosy, qúrdasy әri bauyry.
‒ 2024 jyly «Jýrektegi jazular» degen kitabynyz jaryq kóripti. Sonyng ishindegi «Jazylar estelikter...» bóliminde Núrghisa Tilendiyev, Erkin Ibitanov, Hasen Samatyrov, Orazaly Dosbosynov, sonymen qatar Múqaghaly Maqataevqa arnalghan ólender toptamasy bar eken. Osy kitap jayynda bayandap berseniz...
‒ IYә, búl kitapty shygharghandaghy maqsatym ‒ óz shygharmashylyghymdy el nazaryna úsynu. Men әr-әr jyldary jazylghan, búryn júrtshylyq tek әleumettik jeli jәne gazet-jurnaldardan ghana oqyghan ólen-jyrlarymdy toptastyryp, kitap etip shygharugha niyettendim. Búl niyetimdi qúptap, kitap etip bastyrugha ýlken kómek kórsetken Almaty oblysynyng әkimi men әkimshilik qyzmetkerlerine alghysymdy aitamyn. Kitap tórt bólimnen túrady. Birinshi bólim ‒ «Jazylar estelikter...», ekinshi bólim ‒ «Jaratushym! Qolda ózin...», ýshinshi bólim ‒ «Ómir, seni sýiemin...», tórtinshi bólim ‒ «Kiyeli elim menin...». Osy tórtinshi bólimge «Jetisu ‒ jannat mekenim!..», «Aspantauym, Azamattarym, Atategim!», «Úly Dala dauysy», «Elge sapar», «Jyl ‒ berekem, shuaghym!» degen әr jyldarda jazylghan poemalarym endi.
‒ «Mening toyym bolghan kýn» poemasynda mynanday óleng joldary bar:
Dedi de jadyratyp shattyq ónin,
Qolymdy qysyp túryp qatty menin.
‒ Býginnen bastap inim, pionersin,
Dep galstuk moynyma taqty menin.
Sol Múqaghaly óz qolymen taqqan galstuk saqtaldy ma? Osy ispettes taghy qanday erekshe estelikter esinizde qaldy?
‒ Men ‒ o kezde әli on-solyn tanymaghan balamyn ghoy. Ol galstukti saqtau oiyma kirip-shyqpaghan bolu kerek. Mende sol sәtte Múqaghaly agham bizding tuysqan degen tanym ghana bolghan ghoy. Ózi dýniyeden qaytqannan keyin ghana dýrkirep aty shygha bastady ghoy. Ýige jylda keletin. Keyde kóktemde, qoy tóldep jatqan kezde, keyde jazdyng bel ortasynda, jaylaugha shyqqanda keletin. Janaghy galstukti maghan taqqan jyly janynda Toqash Berdiyarov agha boldy. Múqaghaly Maqataev ol kisini qatty syilaydy eken. «Agha, agha!» ‒ dep bәiek bop jýrdi. Bastyghy shyghar dep oilagham, keyin bildim, myqty dostar eken.
‒ Múqaghalidyng bolmysy, minezi, airyqsha qasiyetteri qanday edi?
‒ Men biletin Múqaghaly agha ‒ óte qarapayym, adamgershiligi joghary jaratylghan jan bolatyn. Ózeurep sóileu, kókirektenu joqqa tәn edi. Bala bolsam da, adam tartymdylyghyn bilemiz ghoy. Shirkin, men de sonday bolsam-au degen arman qúshaghynda jýretin edim. Tym jas bala kezimizde qalagha auysyp ketti de, agha jayynda kóp estelikter este qalmapty. Óleng oqyghan kezin kórmedim. Bireuge jaghday aityp shaghynghan kezderin de kórmedim. Ákemmen birge ýnemi atqa minip, kórshi-kólemdi aralap, qymyz iship, qonaqqa baryp jýretin. Ákem aghany ýnemi: «Naghyz jigit, búl!» ‒ dep maqtap otyratyn. Óitkeni, men mektep bitirip, erjetken kezimde aghany tórt-bes ret qana kórdim. Onda da jay tuystyq jýzdesu ghana boldy. Ol kisining óleng jazghan nemese jyr oqyghan kezderin kórmedim. Men әskerde jýrgen kezimde agha qaytys bolypty. Al, myqty, daraboz aqyn bolatynyna kәmil sengenmin. Eng alghashqy arnau ólenimdi sol 1978 jyly jazghanmyn:
Aghatay, alyp túlgha ór enseli,
Úlylyqtyng elinen kórem seni.
Mening balghyn dausymdy estiymisin,
Ei, ólenning búrqanghan tereng seli.
Qarasazda sen sýigen tang samalyn,
Ertengilik men túryp qarsy alamyn.
Seni kýtip túrghanday taularyng da,
Seni kýtip túrghanday arshalaryn.
Seni kýtip túrghanday maysa dala,
Gýlder de boy týzepti say-salada.
Sen endi kelmeysin-au, kelmeysing sen,
Ómirge bir-aq kelgen jaysang agha!
Tudyng barsha qazaqtyng biri bolyp,
Bireuge agha, bireuge ini bolyp.
Sen ólende jasadyng iri joryq,
Poeziya tәniri, piri bolyp.
Sen jayly salatynday qyrattar әn,
Jyrynnan quat tabam, shuaq tabam.
Jan agha, seni joqqa qiya almaymyn,
Ózinmen jolyghatyn siyaqtanam.
Demek, aghanyng әlemdik túlgha bolatynyna kýmәnim bolghan emes. Al, qalghan estelik-ólenderdi oqyrman jazghan kitabymnan tauyp alady degen oidamyn.
*Hangeldi batyr.
‒ Ángimenizge raqmet!
Súqbattasqan: Álibek Baybol,
jazushy-dramaturg, әdebiyettanushy-ghalym, Mansúr SÁDIR, jas ghalym, әl-Faraby atyndaghy QazÚU studenti
Abai.kz