Dýisenbi, 24 Aqpan 2025
Bilgenge marjan 278 0 pikir 24 Aqpan, 2025 saghat 13:38

«Beshbarmaq» dep jýrgeniniz qay et tamaq?

Suret: assembly.kz saytynan alyndy.

Naryn jeuding jalpylasuy

Alban elinde Ýsen degen bir jigit bala kezinen bastap dombyramen óleng aityp, toy-dumandar da ýnemi aitystargha týsip, el kózine týsinkirep jýredi
eken.

Bir jyly jaylau kezinde, qasyna ózi siyaqty әn-kýi, óleng men sauyq-sayrangha qúmar bir jigitti ertip, qolda dombyra, taqymda saygýlik degendey, serilik qúryp, toy-toylay jýrip qyzdy-qyzdymen kórshiles jatqan Dulat eline baryp qalady. Kóshpeli elding osy jadyraghan jaz kezinde әiteuir bir nәrsening syltauyn tauyp toy-toylap dumandatatyn әdeti emes pe, toydy-toygha jalghap jýrip biraz kýn eru bolghan jigitter dombyramen әn salyp, reti kelegen jerlerde әriptes tauyp aitysyp, júrt kózine týsinkirep, Alban elinen kelgen aqyn jigitter atanyp qalady.

Ár aitysta eldi, jerdi, óz auylynan shaqqan iygi jaqsylardy maqtan etip aitatyn sol dәuirdegi saryn bolghandyqtan, elge de, jerge de sóz salyp, oy órbitip jýrgen Ýsen, osy elding jer jaghdayyna, el tirshiligine biraz nazar salady. Búl elding jeri jazyq, topyraghy sortandau, shalghyny az, kýni ystyq, otyny tapshy, eginshiligi joqtyng qasy, jerine kóbinde arpa, tary siyaqty daqyldar egedi eken. Taryny torghaydan qorghau ýshin tang atqannan kýn batqangha deyin bala-shagha, qyz kelinshekter tynym almay tarynyng qasynda bolyp, týs kezinde qara sora qurayynyng basyna shapandaryn jauyp kólenkelep, susyndaydy eken. Otyn ýshin maldyng tezegin jayyp keptirip, jinap alatyn kórinedi. Tórt týlik mal ishinde týieni kóp ósiredi eken. Toy-tomalaqqa taylaq soyyp, qymyzdan kóri týie sýti – shúbatty kóbirek paydalanady eken. Qanday maldyng etin assa da, qamyrdy jayyp, jaymany et astyna salyp, әueli etti asyqpay turap, sosyn qamyrmen aralastyryp jeytin salty da bar eken.

Bir kýni toy bolghan auyldan attanyp ekinshi bir auyldy janay ótip bara
jatqan jigitter bir baydyng alty qanat aq ordaday ýiining aldynda kermede
bir top әsem әbzeldegen er-toqymdy attardyng baylauly túrghanyn kóredi.
Týndegi toydan qyzghan delebeleri әli basylmay alabúryp kele jataqan eki
jigit, «zayyry osy ýide bir keleli kenes nemese bir aituly quanysh bolyp
jatqan bolar» dep topshylap attarynyng basyn búryp, ýy manyna tayaghanda,
ýy ishinde dombyramen shalqyta salghan әn әueni estilipti, attarynan týsip
ýige sәlem bere kirse, ýy toly adam uda-shu dumandy kýlki ýstinde otyrghan
eken. Tóredey bop tórding ortasynda ortalau jastaghy bir aqyn kisi kýmistelgen dombyrasyn jýkke endi ghana sýiep qoyyp shalqalap otyrsa, qús
tósekting qasynda, ong jaq qoltyghyna nәn mamyq jastyqty qoyyp, shyntaqtap
bir qariya tóbedey bolyp jatsa kerek. Kirgen ekeuine eshkim de nazar
audarmay, eleusiz qaralyp, bosagha jaqqa baryp ynghaylanyp otyrady.

Sәlden song tórden tómendeu otyrghan bir qariyanyng beytanys eki jigitke kónili auyp:

«Qay auyldyng balassyndar?» – dep jón súraghanda, órdegi Alban ruynanbyz, auylymyzdan shyqqanymyzgha bir talay kýn bolyp qaldy, Dulat
tuysqandardy aralap tamashalap júrmiz» depti. Sonda әlgi súnghyla qariya
jigitterding jýzderinen bayqap qalsa kerek. «Ózdering de dumanshyl, ónerli
balalar kórinesinder. Qane qaysysyng dombyra tartyp, óleng aitasyndar?»
depti. Qasyndaghy jigit, sypayylyq tanytyp: «Myna jigit azdap dombyramen
óleng aitatyn ónerli bala», – dep, Ýsendi núsqapty. Sonda baryp qús tósekti
shiyq etkizgen qariya qozghalaqtap, «Áy, Maykót (aqynnyng aty) qúryghyndy
qolyna alyp, ýiirinen adasqan Albannyng myna eki tayyn óz ýiirine qosyp
qoysang qaytedi»,  – dep Maykótty shabyttandyra sóilep, eki jigitti jasytpaq bolady. Onsyz da zorgha shydap, shiyrshyq atyp otyrghan Maykót aqyn qolyna dombyrasyn ala salyp bylay dep jýitky jóneledi:

Jasyma tay degenge balalarym,
Bir anadan taraydy babalarym.
Adaspay, ýiirine baryp qosyl,
Aytqanda aqylgha kón aghalardyn.
Jana talap ekensing jalynyng bar,
Jete me aitysugha shamalaryn?
Ey, bala Alban bay ma, Dulat bay ma?
Baylyghy Albanynnyng Dulattay ma?
Jappastan bes myng týie botalaydy,
Auylyndy taylaq tepse shulatpay ma?!

Ey, bala nege múnsha kýiip keldin,
Kónilge bir pәleket týiip keldin.
Artynda ala qorjyn bókteruli,
Bayqúsqa arpa-sarpa qúiyp bergin.
Qazirshe az jeldetip toqtatayyn,
Auylyn alystaghy joqtatayyn.
Eline esi bolsa erteng qaytar,
Dep túrgham joq ekeuin ottatayyn.., – dep ekpindete baryp, dombyrasyn
jýkke sýiep, ýy ishindegilerdi kýlkige bir kómip tastaydy.

Dәl osy sәtte, birtalay toydy shulatqan eki jigit kelip ýy ishi lyqsyp tolyp, endigәri eshkim otyrar jerde joq bolatyn. Dese de sol auyldyng dumandy estigen eki jigiti osy arada bir búqagha mingesip kelip, ashyq túrghan esik aldynan ótip baryp, bir qazyqqa búqalaryn baylap, ýige kirip kelmesi bar ma, ólendi qalay bastaudyng qisynyn tappay qinalyp otyrghan Ýsenge búl taptyrmaytyn bir jaqsy oray bolyp, «Ahau!» – dep bastap kep jiberdi:

Atasyn qyzyr shalghan Dulatym-ay,
Ólendi ondy-sondy zulatu-ay.
Búqany qonyr toqal minip alyp,
Múrynyn januardyng shulatu-ay.
Jerinde shalghyn týgil kóde de joq,
Shang qaptyryp el-júrtyn qúratu-ay.
«Jútaghan júrtyn maqtar» degen ras,
Maykótting maqtan aityp zulatu-ay.
Shyghandap dausym jaqsy shyqpay otyr,
Tamaqty myna shannyng qúrghatu-ay, – dep bir qayyryp tastap ary qaray
jeldirmeletip termeley jóneledi:
Jerine tary aidaghan,
Jelige týie baylaghan.
Bizding jerdey shúrayly,
Jaylauyng joq jaylaghan.
Erteng erte túrysqan,
Torghaymenen úrysqan.

Týske taman bolghanda,
Qara sora quraydyn.

Basyn ýy ghyp buysqan,
Pana tapqan quystan.
Etin nany kóbeytken,
Boghyn ýiip shómeytken.
Ótirik emes shyndyq qoy,
Bay bolsa Dulat nege óitken?
Otyrmasang aljasyp,
El dep keldim dәl basyp.
Ózi jeytin arpasyn,
Bizge bermek jany ashyp.
Torghay deme bizderdi,
Beretúghyn dәn shashyp.
Bizding Alban biyeli,
Sizding Dulat týieli.
Maqtan qylmay baylyqty,
Ataly sóz ait jýieli.
Elinnen erteng attansam,
Aytarsyng jan dep kiyeli, – dep ólenin toqtatqanda, qyshqyldau sóz qytyghyna tiyip, bulyghyp zorgha shydap otyrghan Maykót aqyn dombyrasynyng qúlaghyn ondy-soldy búrap, shabytyn shaqyrghanday tamaghyn bir-eki kenep alyp, dombyrany qaghyp-qaghyp jiberegende, tyrs etip ishegi ýzilip qalady.

Osy oraydy jibergisi kelmegen Ýsen qaytadan ahaugha basyp:

Bayeke osy bolsa aqynynyz,
Úqsaydy el ishinde jaqynynyz.
Aqynyng óleng tauyp, ishek taqsyn,
Bar bolsa basqa aqyn shaqyrynyz.
Tanystyq azda bolsa el-júrtpenen,
Aytugha kóz kórgendi qaqylymyz.
Beytanys sizder ýlken, bizder bala,
Barmay túr artyq ózge batylymyz.
Bolghanda týie kýshti, jylqy jýirik,
Tay minip, tolghan shyghar taqymynyz.
Hayuangha adamzatty tenemeniz,

Bizdaghy ruly elding ata-úlymyz.
Aytystyng tóreligin sizge berip,
Qalystyq kýtip otyr paqyrynyz, – dep toqtaydy.

«Abaysyzda aitysty ózim bastap edim, ózim tóreligin isteyin, әi, Maykót ólendi toqtat, endi qansha aitqanynmen dәmsiz bolady. Az sózden kóp maghana degen osy. Balam, jaraysyn! Oryndy jauap qaytardyn. Bótendigi joq alystan kelgen aghayyndarymyzyng balalary ekensinder, qonaq retinde joghary otyryndar», – dep әlgi qús tósekke sýiengen qariya aitysty toqtatady. El tarap eki jigitti bay ýiine qondyryp, qonaq qylyp, jalyndaryng qaytpaghan jas ekensinder, qariyalaryna sәlem aityndar. Er jigitti erkin ósirudi bilgen eken dep shygharyp salady.

Ýsen auylyna kelgen son, auyl aqsaqaldaryna joghardaghy kórgen-bilgenderin aityp, toy-nәzirden basqa uaqytta Dulat eli etke nandy jayyp salyp, jaqsylap turap jeydi eken. Búl bizding etti japyraqtap-japyraqtap jegenimizge qaraghanda, әri jaghymdy әri sinimdi bolady eken. Men, Maykót aqyn salghan jerden baylyqty aitqan son, syndyru ýshin etin nanmen kóbeytken dep minep tastadym. Eger men Maykót aqyn bosam bylay dep qayyrghan bolar edim:

Tamaqtyng tappay jýrsing jaghymdysyn,
Bilmeysing etting nangha baghyndysyn.
Nan qospay narmayynan bir asatyp,
Auzynnyng úshyqtayyn qaghyndysyn.
Bay bolsang óz elinde jýre bermey,
Qanghyryp bizding elde naghyp júrsin?, – dep ólendi dombyrasyz-aq aitar
edim, – degende otyrghan top du kýlisti, sózining shyndyghyn dәleldeu ýshin
aqsaqalardy ýiine shaqyryp et asyp, oghan qamyr jaydyryp salyp, etti nan
ýstine turap, aralastyryp jegizipti. Etti sýiine jegen júrt sonan bastap әr
toy topta etke qamyr saldyratyn bolyp, Alban elinde qamyr salyp, et jeu
jalpylasqan eken. Qazir búny naryn dep te atap jýrmiz. Al Qazaqstanda basqa at tappaghanday «Bshbarmak» tep atap jýr.

Qúdaybergen Sәiduaqasúly Baqy biy

Avtordyng «Men tanyghan shyndyq» atty kitabynan dayyndaghan Álimjan Áshimúly.

Abai.kz

0 pikir