نارىن جەۋدىڭ جالپىلاسۋى

البان ەلىندە ۇسەن دەگەن ءبىر جىگىت بالا كەزىنەن باستاپ دومبىرامەن ولەڭ ايتىپ، توي-دۋماندار دا ۇنەمى ايتىستارعا ءتۇسىپ، ەل كوزىنە تۇسىڭكىرەپ جۇرەدى
ەكەن.

ءبىر جىلى جايلاۋ كەزىندە، قاسىنا ءوزى سياقتى ءان-كۇي، ولەڭ مەن ساۋىق-سايرانعا قۇمار ءبىر جىگىتتى ەرتىپ، قولدا دومبىرا، تاقىمدا سايگۇلىك دەگەندەي، سەرىلىك قۇرىپ، توي-تويلاي ءجۇرىپ قىزدى-قىزدىمەن كورشىلەس جاتقان دۋلات ەلىنە بارىپ قالادى. كوشپەلى ەلدىڭ وسى جادىراعان جاز كەزىندە ايتەۋىر ءبىر نارسەنىڭ سىلتاۋىن تاۋىپ توي-تويلاپ دۋمانداتاتىن ادەتى ەمەس پە، تويدى-تويعا جالعاپ ءجۇرىپ ءبىراز كۇن ەرۋ بولعان جىگىتتەر دومبىرامەن ءان سالىپ، رەتى كەلەگەن جەرلەردە ارىپتەس تاۋىپ ايتىسىپ، جۇرت كوزىنە تۇسىڭكىرەپ، البان ەلىنەن كەلگەن اقىن جىگىتتەر اتانىپ قالادى.

ءار ايتىستا ەلدى، جەردى، ءوز اۋىلىنان شاققان يگى جاقسىلاردى ماقتان ەتىپ ايتاتىن سول داۋىردەگى سارىن بولعاندىقتان، ەلگە دە، جەرگە دە ءسوز سالىپ، وي ءوربىتىپ جۇرگەن ۇسەن، وسى ەلدىڭ جەر جاعدايىنا، ەل تىرشىلىگىنە ءبىراز نازار سالادى. بۇل ەلدىڭ جەرى جازىق، توپىراعى سورتاڭداۋ، شالعىنى از، كۇنى ىستىق، وتىنى تاپشى، ەگىنشىلىگى جوقتىڭ قاسى، جەرىنە كوبىندە ارپا، تارى سياقتى داقىلدار ەگەدى ەكەن. تارىنى تورعايدان قورعاۋ ءۇشىن تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن بالا-شاعا، قىز كەلىنشەكتەر تىنىم الماي تارىنىڭ قاسىندا بولىپ، ءتۇس كەزىندە قارا سورا قۋرايىنىڭ باسىنا شاپاندارىن جاۋىپ كولەڭكەلەپ، سۋسىندايدى ەكەن. وتىن ءۇشىن مالدىڭ تەزەگىن جايىپ كەپتىرىپ، جيناپ الاتىن كورىنەدى. ءتورت تۇلىك مال ىشىندە تۇيەنى كوپ وسىرەدى ەكەن. توي-تومالاققا تايلاق سويىپ، قىمىزدان كورى تۇيە ءسۇتى – شۇباتتى كوبىرەك پايدالانادى ەكەن. قانداي مالدىڭ ەتىن اسسا دا، قامىردى جايىپ، جايمانى ەت استىنا سالىپ، اۋەلى ەتتى اسىقپاي تۋراپ، سوسىن قامىرمەن ارالاستىرىپ جەيتىن سالتى دا بار ەكەن.

ءبىر كۇنى توي بولعان اۋىلدان اتتانىپ ەكىنشى ءبىر اۋىلدى جاناي ءوتىپ بارا
جاتقان جىگىتتەر ءبىر بايدىڭ التى قانات اق ورداداي ءۇيىنىڭ الدىندا كەرمەدە
ءبىر توپ اسەم ابزەلدەگەن ەر-توقىمدى اتتاردىڭ بايلاۋلى تۇرعانىن كورەدى.
تۇندەگى تويدان قىزعان دەلەبەلەرى ءالى باسىلماي الابۇرىپ كەلە جاتاقان ەكى
جىگىت، «زايىرى وسى ۇيدە ءبىر كەلەلى كەڭەس نەمەسە ءبىر ايتۋلى قۋانىش بولىپ
جاتقان بولار» دەپ توپشىلاپ اتتارىنىڭ باسىن بۇرىپ، ءۇي ماڭىنا تاياعاندا،
ءۇي ىشىندە دومبىرامەن شالقىتا سالعان ءان اۋەنى ەستىلىپتى، اتتارىنان ءتۇسىپ
ۇيگە سالەم بەرە كىرسە، ءۇي تولى ادام ۋدا-شۋ دۋماندى كۇلكى ۇستىندە وتىرعان
ەكەن. تورەدەي بوپ ءتوردىڭ ورتاسىندا ورتالاۋ جاستاعى ءبىر اقىن كىسى كۇمىستەلگەن دومبىراسىن جۇككە ەندى عانا سۇيەپ قويىپ شالقالاپ وتىرسا، قۇس
توسەكتىڭ قاسىندا، وڭ جاق قولتىعىنا ءنان مامىق جاستىقتى قويىپ، شىنتاقتاپ
ءبىر قاريا توبەدەي بولىپ جاتسا كەرەك. كىرگەن ەكەۋىنە ەشكىم دە نازار
اۋدارماي، ەلەۋسىز قارالىپ، بوساعا جاققا بارىپ ىڭعايلانىپ وتىرادى.

سالدەن سوڭ توردەن تومەندەۋ وتىرعان ءبىر قاريانىڭ بەيتانىس ەكى جىگىتكە كوڭىلى اۋىپ:

«قاي اۋىلدىڭ بالاسسىڭدار؟» – دەپ ءجون سۇراعاندا، وردەگى البان رۋىنانبىز، اۋىلىمىزدان شىققانىمىزعا ءبىر تالاي كۇن بولىپ قالدى، دۋلات
تۋىسقانداردى ارالاپ تاماشالاپ ءجۇرمىز» دەپتى. سوندا الگى سۇڭعىلا قاريا
جىگىتتەردىڭ جۇزدەرىنەن بايقاپ قالسا كەرەك. «وزدەرىڭ دە دۋمانشىل، ونەرلى
بالالار كورىنەسىڭدەر. قانە قايسىسىڭ دومبىرا تارتىپ، ولەڭ ايتاسىڭدار؟»
دەپتى. قاسىنداعى جىگىت، سىپايىلىق تانىتىپ: «مىنا جىگىت ازداپ دومبىرامەن
ولەڭ ايتاتىن ونەرلى بالا»، – دەپ، ۇسەندى نۇسقاپتى. سوندا بارىپ قۇس توسەكتى
شيىق ەتكىزگەن قاريا قوزعالاقتاپ، «ءاي، مايكوت (اقىننىڭ اتى) قۇرىعىڭدى
قولىڭا الىپ، ۇيىرىنەن اداسقان الباننىڭ مىنا ەكى تايىن ءوز ۇيىرىنە قوسىپ
قويساڭ قايتەدى»،  – دەپ مايكوتتى شابىتتاندىرا سويلەپ، ەكى جىگىتتى جاسىتپاق بولادى. ونسىز دا زورعا شىداپ، شيىرشىق اتىپ وتىرعان مايكوت اقىن قولىنا دومبىراسىن الا سالىپ بىلاي دەپ جۇيتكي جونەلەدى:

جاسىما تاي دەگەنگە بالالارىم،
ءبىر انادان تارايدى بابالارىم.
اداسپاي، ۇيىرىڭە بارىپ قوسىل،
ايتقاندا اقىلعا كون اعالاردىڭ.
جاڭا تالاپ ەكەنسىڭ جالىنىڭ بار،
جەتە مە ايتىسۋعا شامالارىڭ؟
ەي، بالا البان باي ما، دۋلات باي ما؟
بايلىعى البانىڭنىڭ دۋلاتتاي ما؟
جاپپاستان بەس مىڭ تۇيە بوتالايدى،
اۋىلىڭدى تايلاق تەپسە شۋلاتپاي ما؟!

ەي، بالا نەگە مۇنشا كۇيىپ كەلدىڭ،
كوڭىلگە ءبىر پالەكەت ءتۇيىپ كەلدىڭ.
ارتىڭدا الا قورجىن بوكتەرۋلى،
بايقۇسقا ارپا-سارپا قۇيىپ بەرگىن.
قازىرشە از جەلدەتىپ توقتاتايىن،
اۋىلىن الىستاعى جوقتاتايىن.
ەلىنە ەسى بولسا ەرتەڭ قايتار،
دەپ تۇرعام جوق ەكەۋىن وتتاتايىن..، – دەپ ەكپىندەتە بارىپ، دومبىراسىن
جۇككە سۇيەپ، ءۇي ىشىندەگىلەردى كۇلكىگە ءبىر كومىپ تاستايدى.

ءدال وسى ساتتە، ءبىرتالاي تويدى شۋلاتقان ەكى جىگىت كەلىپ ءۇي ءىشى لىقسىپ تولىپ، ەندىگارى ەشكىم وتىرار جەردە جوق بولاتىن. دەسە دە سول اۋىلدىڭ دۋماندى ەستىگەن ەكى جىگىتى وسى ارادا ءبىر بۇقاعا مىنگەسىپ كەلىپ، اشىق تۇرعان ەسىك الدىنان ءوتىپ بارىپ، ءبىر قازىققا بۇقالارىن بايلاپ، ۇيگە كىرىپ كەلمەسى بار ما، ولەڭدى قالاي باستاۋدىڭ قيسىنىن تاپپاي قينالىپ وتىرعان ۇسەنگە بۇل تاپتىرمايتىن ءبىر جاقسى وراي بولىپ، «احاۋ!» – دەپ باستاپ كەپ جىبەردى:

اتاسىن قىزىر شالعان دۋلاتىم-اي،
ولەڭدى وڭدى-سوڭدى زۋلاتۋ-اي.
بۇقانى قوڭىر توقال ءمىنىپ الىپ،
مۇرىنىن جانۋاردىڭ شۋلاتۋ-اي.
جەرىندە شالعىن تۇگىل كودە دە جوق،
شاڭ قاپتىرىپ ەل-جۇرتىن قۇراتۋ-اي.
«جۇتاعان جۇرتىن ماقتار» دەگەن راس،
مايكوتتىڭ ماقتان ايتىپ زۋلاتۋ-اي.
شىعانداپ داۋسىم جاقسى شىقپاي وتىر،
تاماقتى مىنا شاڭنىڭ قۇرعاتۋ-اي، – دەپ ءبىر قايىرىپ تاستاپ ارى قاراي
جەلدىرمەلەتىپ تەرمەلەي جونەلەدى:
جەرىنە تارى ايداعان،
جەلىگە تۇيە بايلاعان.
ءبىزدىڭ جەردەي شۇرايلى،
جايلاۋىڭ جوق جايلاعان.
ەرتەڭ ەرتە تۇرىسقان،
تورعايمەنەن ۇرىسقان.

تۇسكە تامان بولعاندا،
قارا سورا قۋرايدىڭ.

باسىن ءۇي عىپ بۋىسقان،
پانا تاپقان قۋىستان.
ەتىن نانى كوبەيتكەن،
بوعىن ءۇيىپ شومەيتكەن.
وتىرىك ەمەس شىندىق قوي،
باي بولسا دۋلات نەگە ويتكەن؟
وتىرماساڭ الجاسىپ،
ەل دەپ كەلدىم ءدال باسىپ.
ءوزى جەيتىن ارپاسىن،
بىزگە بەرمەك جانى اشىپ.
تورعاي دەمە بىزدەردى،
بەرەتۇعىن ءدان شاشىپ.
ءبىزدىڭ البان بيەلى،
ءسىزدىڭ دۋلات تۇيەلى.
ماقتان قىلماي بايلىقتى،
اتالى ءسوز ايت جۇيەلى.
ەلىڭنەن ەرتەڭ اتتانسام،
ايتارسىڭ جان دەپ كيەلى، – دەپ ولەڭىن توقتاتقاندا، قىشقىلداۋ ءسوز قىتىعىنا ءتيىپ، بۋلىعىپ زورعا شىداپ وتىرعان مايكوت اقىن دومبىراسىنىڭ قۇلاعىن وڭدى-سولدى بۇراپ، شابىتىن شاقىرعانداي تاماعىن ءبىر-ەكى كەنەپ الىپ، دومبىرانى قاعىپ-قاعىپ جىبەرەگەندە، تىرس ەتىپ ىشەگى ءۇزىلىپ قالادى.

وسى ورايدى جىبەرگىسى كەلمەگەن ۇسەن قايتادان احاۋعا باسىپ:

بايەكە وسى بولسا اقىنىڭىز،
ۇقسايدى ەل ىشىندە جاقىنىڭىز.
اقىنىڭ ولەڭ تاۋىپ، ىشەك تاقسىن،
بار بولسا باسقا اقىن شاقىرىڭىز.
تانىستىق ازدا بولسا ەل-جۇرتپەنەن،
ايتۋعا كوز كورگەندى قاقىلىمىز.
بەيتانىس سىزدەر ۇلكەن، بىزدەر بالا،
بارماي تۇر ارتىق وزگە باتىلىمىز.
بولعاندا تۇيە كۇشتى، جىلقى جۇيرىك،
تاي ءمىنىپ، تولعان شىعار تاقىمىڭىز.
حايۋانعا ادامزاتتى تەڭەمەڭىز،

بىزداعى رۋلى ەلدىڭ اتا-ۇلىمىز.
ايتىستىڭ تورەلىگىن سىزگە بەرىپ،
قالىستىق كۇتىپ وتىر پاقىرىڭىز، – دەپ توقتايدى.

«ابايسىزدا ايتىستى ءوزىم باستاپ ەدىم، ءوزىم تورەلىگىن ىستەيىن، ءاي، مايكوت ولەڭدى توقتات، ەندى قانشا ايتقانىڭمەن ءدامسىز بولادى. از سوزدەن كوپ ماعانا دەگەن وسى. بالام، جارايسىڭ! ورىندى جاۋاپ قايتاردىڭ. بوتەندىگى جوق الىستان كەلگەن اعايىندارىمىزىڭ بالالارى ەكەنسىڭدەر، قوناق رەتىندە جوعارى وتىرىڭدار»، – دەپ الگى قۇس توسەككە سۇيەنگەن قاريا ايتىستى توقتاتادى. ەل تاراپ ەكى جىگىتتى باي ۇيىنە قوندىرىپ، قوناق قىلىپ، جالىندارىڭ قايتپاعان جاس ەكەنسىڭدەر، قاريالارىڭا سالەم ايتىڭدار. ەر جىگىتتى ەركىن ءوسىرۋدى بىلگەن ەكەن دەپ شىعارىپ سالادى.

ۇسەن اۋىلىنا كەلگەن سوڭ، اۋىل اقساقالدارىنا جوعارداعى كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ، توي-نازىردەن باسقا ۋاقىتتا دۋلات ەلى ەتكە ناندى جايىپ سالىپ، جاقسىلاپ تۋراپ جەيدى ەكەن. بۇل ءبىزدىڭ ەتتى جاپىراقتاپ-جاپىراقتاپ جەگەنىمىزگە قاراعاندا، ءارى جاعىمدى ءارى ءسىڭىمدى بولادى ەكەن. مەن، مايكوت اقىن سالعان جەردەن بايلىقتى ايتقان سوڭ، سىندىرۋ ءۇشىن ەتىن نانمەن كوبەيتكەن دەپ مىنەپ تاستادىم. ەگەر مەن مايكوت اقىن بوسام بىلاي دەپ قايىرعان بولار ەدىم:

تاماقتىڭ تاپپاي ءجۇرسىڭ جاعىمدىسىن،
بىلمەيسىڭ ەتتىڭ نانعا باعىندىسىن.
نان قوسپاي نارمايىنان ءبىر اساتىپ،
اۋزىڭنىڭ ۇشىقتايىن قاعىندىسىن.
باي بولساڭ ءوز ەلىڭدە جۇرە بەرمەي،
قاڭعىرىپ ءبىزدىڭ ەلدە ناعىپ ءجۇرسىڭ؟، – دەپ ولەڭدى دومبىراسىز-اق ايتار
ەدىم، – دەگەندە وتىرعان توپ دۋ كۇلىستى، ءسوزىنىڭ شىندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن
اقساقالاردى ۇيىنە شاقىرىپ ەت اسىپ، وعان قامىر جايدىرىپ سالىپ، ەتتى نان
ۇستىنە تۋراپ، ارالاستىرىپ جەگىزىپتى. ەتتى سۇيىنە جەگەن جۇرت سونان باستاپ ءار
توي توپتا ەتكە قامىر سالدىراتىن بولىپ، البان ەلىندە قامىر سالىپ، ەت جەۋ
جالپىلاسقان ەكەن. قازىر بۇنى نارىن دەپ تە اتاپ ءجۇرمىز. ال قازاقستاندا باسقا ات تاپپاعانداي «بشبارماك» تەپ اتاپ ءجۇر.

قۇدايبەرگەن سايدۋاقاسۇلى باقى بي

اۆتوردىڭ «مەن تانىعان شىندىق» اتتى كىتابىنان دايىنداعان ءالىمجان ءاشىمۇلى.

Abai.kz