Basy: Qazaq audarmasy: Ólgen tildi audarma tiriltedi!

Jalghasy:

Ana tilimizdi audarma tiline ainaldyryp aldyq...

– Jarnamany qazaq úghym-týsinigine beyimdeu ýshin qalay kýresu kerek?

– Bәri qarapayym nәrselerden bastalady. Qazir bәrimiz qaradan qarap otyryp, ana tilimizdi audarma tiline ainaldyryp alghanymyzdy bilmey qaldyq. Belgili qazaq syqaqshysy O.Áubәkirov «Kýldiru – óner, kýlu – ómir, kýlki bolu – ólim» dep tegin aitpasa kerek. Eger bәrimiz qabaq týiip týksiyip jýrsek ómir ne bolyp keter edi. Bәrimiz bir Jaratqannyng arqasynda ezuimizden kýlki ketpey, qamshynyng sabynday az kýndik ghúmyrymyzdy dumanmen ótkizip jýrmiz. Bir tildegi sóz ekinshi tilde shәlkem-shalys úghym tudyryp, birde kýldirse, keleside at-tonyndy ala qashtyrady. Endi qazaq bisnes әlemindegi osynday ataular turasynda az-kem sóz eteyik.

Tәuelsizdik alghan alghashqy jyldary oryssha «svejiy myasa» degendi «jana soyylghan mal eti» deuding oryna «Balausa et» dep audaryp, aidy aspangha shyghargha kezimiz de boldy. Feysbukte bәrimiz qúrmeytin Serik Erghaly aghamyz ashqan «AUDARMAShYLAR MEN TILMAShTAR ODAGhY» degen paraqshamyz bar.

Divannyng jarnamasyna qatysty Seraghamyz: «Sauatsyzdyqqa tang qalmaytyn da, renjy almaytyn da boldyq...

Myna jarnamanyng mәtini tilekting ornyna ókinishti tyqpalapty.

Eger de deni dúrys audarma bolghanda jay ghana "Myna divangha jayghasar/otyrar ma edi" - bolar edi» dep jazba qaldyrypty.

IYә, Seraghamyzdyng pikiri dúrys biraq, әlemdik jarnama tilinde Slogan [ˈsləʊgən] jәne tagline [ˈtɑːlaɪn] degen terminder bar. Biz orys ynghayymen «slogan» dep alyp jýrmiz. Sonymen Slogan degenimiz zattyng satyludaghy jarnamasynda tútynushynyng kónilin audaratyn erekshe tirkes nemese sóilem.

Bizde osy Slogan ana tilimizde qalyptaspay, orys tildi biznes qazaqshagha audaryp ber dep tildik otarlau jasap otyr. Endi surettegi qazaq tilindegi jarnama «Janyndy jadyrata jayghas» dese qazaq úghym-týsinigine jaqyn. Al, myna kalikagha esh renjip keregi joq. Bir kezdegi «balausa et» degen siyaqty bәdik. Qazaqsha jarnamalyq slogan qalyptastyrmay esh onbaymyz.

Álemdik tili damyghan elderde de jarnamalyq orasholaqtyqtar bar. Endi biznes әlemindegi osynday ataular turasynda az-kem sóz eteyik.

Amerika avtomobili óndirisining giganty – General Motors kompaniyasy ynghaysyz jaghdaygha qaldy. Ózining Reseyde shygharylatyn jana avtomobiyli Chevrolet Nova-ny  Latin Amerikasy naryghyna eksportaghanda No va ispansha «ornynan qozghalmaydy» degen úghymdy bildiretindigin kesh úghynghan. Tap osynday jaghdaygha sol elderde Mitsubishy de úrynghan onyng satugha shygharghan  "Pojero"-sy  ispansha "pohero" degen  jaman sóz bolyp shyghyp, atauyn ózgertuge tura kelgen eken.

Clairol parfumerlik kompaniyasy Germaniyagha Mist Stick («túmandy dezodorant») atty qúrghaq dezodoranty saudagha shygharghanda, Mist («túman») sózi nemis slengisinde «kón» degendi bildiretinin kesh angharghan.

Colgate-Palmolive kompaniyasy fransuz naryghyna Cue atty tis pastyn úsynghanda tap sonday keng tanymal fransuz porno­jurnaly bar ekendigin bilmegen.

Pepsi bolsa, ««Pepsi» buynymen ómir sýr» (Come Alive With the Pepsi Generation) atty ózinin  jarnamalyq deviyzimen qytaylyqtardyng tóbe shashyn tik túrghyzghan  sóitsek, osy sóz týzelimi qytaysha «Pepsi» sizderding babalarynyzdy kórden tik túrghyzady» dep úghynylady eken.

Aty Pepsi-men birge atalatyn Coca-Cola-da Aspan asty elinde masqarashylyqtan qashyp qútyla almapty, atap aitsaq, «Kekukela» atty susyny «balauyz qúrtyn tiste» degendi úghyndyrady eken, sodan keyin Coca-Cola osy sóz týzelimin «Koku Kole», yaghny «auyzdaghy baqyt» dep ózgertip ataugha mәjbýr bolypty.

American Airlines aviakompaniyasy óz úshaqtarynyng salonyna teri oryndyqtar ortatyp, ózimen kórshiles  meksikalyqtargha aghylshynshasy Fly in Leather («Terimen úsh!») degendi bildiretin atau qoysa, onysy ispan tilinde sózbe-sóz aghylshyn transkripsiyasynsyz oqyghan uaqytta «Jalanashtanyp úsh!» dep úghynylady eken.  Masqara-ay! Qazaq búndaydy «bylshyghyn alam dep, qylshyghyn aldy» dep atamay ma!?

Coors óz syrasyn taghy sol qúryp qalghyr ispan tildilerge Turn It Loose! («Bostan bol!») dep jarnamalasa onysy «Tyshqaqtan zardap shek!» bolyp shyghyp, tútynushylar aldynda beti bir kýiipti.

Qús etin óndiretin AQSh-ghy Frank Purdue Kompaniyasyda ispandargha óle masqara bolypty olardyn  It takes a strong man to make a tender chicken yaghny dәlme-dәl audarghanda  ( «Uyljyghan balapandy әzirleu ýshin әleuetti erkek kerek») dep úghynylatyn sóz týzemi atyng óshkir ispanshasynda «Tauyq uyljyghan boluy ýshin әielqúmar erkek kerek» dep úghynylyp úyatty jaghday tudyrypty.

Kýlki tudyrudyng bәrin japon jәne amerika biznes ónimderine japsyra bermey, «maqtaghan qyz toyda býldiredinin» kerin keltirgen belgili skandinaviyalyq túrmystyq  tehnika óndirushi Electrolux óz shansorghyshyn AQSh naryghyna Nothing Sucks Like an Electrolux – «Electrolux siyaqty eshkim de sora almaydy» dep jarnamalap, masqarasy shyghypty.

Reseyding RIA «Novosti» janalyqtar agenttigi – ispansha «kýlu» degendi bildirip, «Kýletin janalyqtar» dep úghynylady eken.

Endi ayandap jaqyn tilderge toqtalayyq. Qyrghyzdyng «manqa qazaq» degen sózi «saqau qazaq» degendi úqtyrsa, ataqty jazushymyz S.Múqanovtyng «Baluan Sholaghy» ózbekshege audarylghanda ala taqiyaly aghayyndar «Sholaq» («aqsaq») adam qalay kýresedi dep airan asyr bolypty. Dúrysy ózbek tiline audarushy «Baluan Molaq» dep audaruy kerek edi.

Jarnamany qazaq úghym-týsinigine beyimdeu ýshin kýresu kerek!

– Jarnama qazaq úghym-týsinigine qalay beyimdeledi?

– Jarnamany qazaq úghym-týsinigine beyimdeu ýshin kýresu kerek. Orysshasy men qazaqshasy eki bólek bolsa, eshtenke etpeydi. Jarnamany týzeu ýshin әrkim bilgenin istep, jarnama audarmasy ýshin audarmashy izdep jýgirmey, Qazaqstan Jazushylar men Jurnalister Odaghy janynan Slogan dayyndaytyn bólimder qúrylyp, oghan elimizge kelgen ónimder men elimizde shyghatyn ónimderdi satugha shygharatyn kompaniyalar jarnama jasatu ýshin jýginui kerek. Áytpese, kalikagha qaryq bolyp, tilimizding úsqynyn ketiremiz.

– Jaqynda filologiyadan magistr ataghyn alghaly jatyr ekensiz. Qazirgi qazaq audarmasynda qanday problema bar. Osy jaghyn sóz etseniz?

– Osy súraghynyzgha qatysty tilning úshyna «Qazaq audarmasyndaghy eki problema» degen sóz iligedi.

Últtyq audarmada tәrjimashylar Til Irepormasy qazirgi kiril jazuy ýshin qolgha alynbaghandyqtan jәne kirme sóz qabyldaudyng orfoepiyalyq baghyttaghy qaghidattyq jón-josyghy jasalmaghandyqtan kóptegen problemalargha úshyrap jýr. Qazaq tilining ózge týrki tilderinen ózin bólektep túratyn ereksheligi r, l, u, e, y jәne ng syndy tól sóz bastalmaytyn dybystary, jәne últtyq tilimizde sóz tudyrugha qabyletsiz f, v, h dybystary bar. Osylardan bastalyp, orys tili yqpalymen tilimizge enip ketken sheteldik sózderdi qazaqy әuezede qayyra birizge týsirudi jolgha qoygha talpynys jasalugha tiyis. Búl problema sheshilmey kirme sóz qabyldaudaghy әreketimiz ónbeydi.

Qosh, endi basynda sóz etken eki problemagha toqtalayyq. Onyng birinshisi sóz basy men sóz sony júrnaqtary. Osyghan mysaldar keltireyik: a) …ARIY [< ylat. …arium < area alan, jer]. Belgili maqsatqa arnalghan oryn, ghimarat t.s.s. mysaly.: vivariy, kolumbariy.

…BIOZ [< gir. biōsis < bios ómir]. Kýrdeli sózding ómir jәne ómirilik pirәsespen baybalanysty qúramdas bóligi, mysaly.: nekrobioz, simbioz.

…GAMIYa [< gir. gamos neke]. Kýrdeli sózding «nekege, ómirge keluge, shyghu tekke» baylanysty qúramdas ekinshi bóligi, mysaly.: monogamiya, geterogamiya. ә) AGRO… [< ylat. ager jer]. Kýrdeli sózding tómendegidey maghyna bildiretin birinshi bóligi: 1) agronomiyalyq, mysaly., agrotehnika, agrohimiya; 2) auylsharuashylyq, mysaly: agrokompleks (agrokeshen), agromeropriyatiya (agrarlyq is-shara).

BIO… [< gir. bios ómir]. Kýrdeli sózding tómendegidey maghyna bildiretin birinshi bóligi 1) ómir, ómirlik prosester úghymyndaryn bildirushilik mysaly.: biografiya, biosintez; 2) biologiyalyq sózining maghynasymen ýndesu, mysaly.: biohimiya.

VIYSE-… [< ylat. vice birdey, úqsas]. Kýrdeli sózding «lauazymdyq orynbasar» maghynasyn bildiretin birinshi bóligi mysaly.: viyse-gubernator, viyse-preziydent.

Ekinshisi ózge tilden kirme sózdik sinonimder qabyldau. Osyghan mysaldar keltireyik: aghyl. elder әmer.  |ˈeldər|  birit.  |ˈeldə| or. stareyshina týr. büyük, yaşlı, mürver, yaşlı bir, elder; pretentious pretensiozen piretendilik (menmendik); magic artifact magicheskiy artefakty  mәgiiyәlyq әrtepәkti

His conustitution was definitely extraordinary (birit.  |ɪkˈstrɔːd(ə)n(ə)rɪ|) /Ego teloslojenie bylo operdelenno ekstraordinarnym Onyng dene bitimi belgili bir әdetten tys edi.

In order to train and nurture the reincarnation fairy, he had spent a lot of energy and cultivation resources// Chtoby obuchati y vospityvati fei perevoplosheniya, on potratil mnogo energiy y resursov na sovershenstvovaniye. Endi osy sóilemdegi sheteldik kirme sózderding aghylshynsha, oryssha jәne týrikshe aitylyp, jazyluyna toqtalayyq.

Aghyl. reincarnation or. reinkarnasiya sinoniymi perevoplosheniya, týr. reenkarnasyonlar qazaqsha qayyra tughan dep úghynylady.

Fairy feya peri peri

cultivation sovershenstvovanie kusursuzluk, mükemmeliyet, bitirme, tamamlama, geliştirmek, artırmak, iyileştirmek, geliştirilmesi, arttırmak, gelişmek, düzeltmek.

energy energiya enerji

resources resurs Kaynak

Atatýrik týrikterge fransuzdan tikeley jana týrik tiline beyimdep sóz qabyldau ýlgisin kórsetti. Bizde Atatýrik izimen aghylshynnan óz tilimizge beyimdep sinonimder men sózaldy jәne sóz sony júrnaqtaryn qabyldaudy kýn tәrtibine qoyghanymyz jón. Óitkeni, biz ghana kәsiby josyqta audarmamen kýndelikti ainalysyp jýrmiz. Qalghandary búl mәselege bas auyrtpaydy.

Jazuda ghana emes, audarma tiline Til reformasy kerek!

– Nege bas auyrtpaydy?

– Mysalgha myna bir sóilemge nazar audaralyq: Kategoriya narrativnoy  strategii  v  kontekste  issledovaniy sujetno-povestvovatelinogo diskursa nemese aghylshynshasy Category of narrative strategy in research context narrative discourse degen sóilemde bir jalghau (v) men eki sóz (issledovaniy, povestvovatelinogo) ghana oryssha qalghan Kategoriya  narrativnoy  strategii  kontekste  sujetno diskursa sózderi orys tiline kirme sózder sony aghylshynmen almastyrsa bylay orystyng kirme sózin paydalansa bylay:  Sujettik-bayandaushy diskurstardy zertteu konmәtindegi narrativtik  strategiya sanaty. Tek tórt sóz qazaqshalaugha kónbeydi. Sujet, diskurs, narrativ jәne strategiya. Al, aghylshyn mәtini boyynsha Nәrәtip diskýs kóntekisti zertteudegi nәrәtiptik istirәtegiiә kәtegóriiyәsi. Qaysysy til búzady qaysy til týzeydi óziniz úgha beriniz. Aghylshyndar it dep jazyp shoshqa dep oqityn últ. Sondyqtan aghylshynan tike sóz qabyldau kerek. Soghan últty ýiretuge tiyispiz. Siz qalay qaraysyz?!

Qytay týrik jәne aghylshynan oryssha shet el sózderin almastyrudyng jolyna qalayda kirisuge tiyispiz.

Tildi 28 últtyq dybysymyzgha audarma tilinde beyimdeuge tiispiz. Jazuda ghana emes, audarma tiline Til reformasy kerek-aq.

– Tildi 28 últtyq dybysymyzgha audarma tilinde beyimdeu ýshin ne isteuimiz kerek, neden bastauymyz kerek?

– Birinshiden, bizde bir jaman әdet kirme sózdi orys tili arqyly qabyldau nemese balamaly audarma jasap әlekke týsu. Sonda ne amerikalyq, ne  britandyq aitylym negizinde sóz qabyldaudy jolgha qoyatyn kez kelgen siyaqty. Mysal ýshin: Orysshasy «Follover» atty jana sózding qazaqsha «Pәluәshi» bola ala ma?

follower amer.  |ˈfɑːləʊər|  briyt.  |ˈfɒləʊə|  britandyq aitylym, yaghni, qazaqy mәnerde pәluәshi. Follover - búl әleumettik jelining paydalanushysy, ol basqa adamgha jazylyp, onyng akkauntyn qadaghalaydy. Aghylshyn tilindegi follower «jaqtaushysy, izbasary», follow «», + -er zat esim jasaushy júrnaqtan tuyndaghan.

Aghylshyn tilinen audarghanda (follow) «kelesi, bireuding artynan kele jatqan» degendi bildiredi. Sondyqtan pәluәshiler kóbinese belsendi jazylushylar, bloger jankýierleri dep atalady.

Ekinshiden audarmashy dayyndaytyn «jeksenbilik mektepter» ashu. Oqulyghyn «Daryn» baspasynan shygharghanymyzgha 2 aiday boldy.

Mening ústazym Dәmesh Omarbaeva, Semey qalalyq mәdeniyet Sarayyndaghy «Halyqtyq» aqyndar ortalyghynyng jetekshisi, QR mәdeniyet qayratkeri, Respublikalyq «Birlik» altyn medalining iyegeri, Respublikalyq «Eng ýzdik bapker-ústaz» ataghynyng iyegeri, «Enbek ardageri» medalining iyegeri, Jarma audanynyng qúrmetti azamaty, Qapanbúlaq auylynyng qúrmetti azamaty, Respublikalyq aitystardyng laureaty 60 jylday sanaly ghúmyrymdy talantty balalardy tәrbiyelep ónerge qanat qaqtyrugha arnady. Qazir 2000-nan asa shәkirti tәuelsiz elimizdegi qazaq mәdeniyetin әlemge tanytugha óz ýlesin qosyp jýrgen jayy bar.

Osy ústazym atyndaghy «Qúnanbay qajy atyndaghy Alash audarmashylar odaghy» qoghamdyq qorynyng janynan «Dәmesh óner mektebin» ashpaqpyn. Mәsele oblys әkimine tirelip túr.

Ghylymiy-sóileu tiline qalay beyimdeymiz?

– Qazkontenttegi últtyq audarma mәdeniyetin qalay qalyptastyramyz!?

– Qazaq mәdeniyetin synaugha kelgende, ony mineuge kelgende bәri sheber. Ári biz anany joghalttyq, mynany joghaltyp ala jazdaudamyz dep zar jylaushylar da jetip artylady. Biz ýnemi sebeppen emes, onyng saldarymen kýresetin últqa ainalyp baramyz. Bar sebep últ mәdeniyetining elitalyq jәne búqaralyq eki qyry barlyghyna jete mәn bermeudemiz. Ekinshi janama sebep internet kenistigine eshkim qorghauy men qoldauyn kerek etpeytin orys tildi kontentting qosanjarlasuy.

Memleket eshqashan orys tildi kontentke qarjy bólmeui kerek. Olargha onsyzda «orys әlemi» aqshany ýiip tógude.

Elitalyq jәne búqaralyq mәdeniyetti zamana talabyna layyqtau әli qolgha alynbauy ókinishti. Álem klassikterin audaru degenimiz – elitalyq mәdeniyetti qalyptastyru. Hәm búqaralyq mәdeniyetti tasada qaldyru.

Búqaralyq mәdeniyet degenimiz dinimiz, dilimiz jәne әdet-ghúrypymyzgha shirkeu týsirmeytin art-mәdeniyet ónimderin arnayy qúrylghan komissiya arqyly  júrt nazaryna úsynu. Mine, biz osy jaghynan aqsap jatyrmyz. Búqaralyq mәdeniyet ókilderi degenimiz – qara júmysta jýrgen jәne ýy sharuasyndaghy bauyrlarymyz ben qaryndastarymyz. Osylar ýnemi nazardan tys qalady. Olardyng ne kórip ne qoyyp jýrgenine әleumettik saual jýrgizilgen emes. Tek olardyng tarapynan әlde bir óreskel jaghday oryn alghan shaqta qazaqty qúrtatyn qylyq dep úlarday shulaymyz.

Bizge әr oblystaghy aqsaqaldar jәne ústazdar qauymyn tarta otyryp, últtyq reliz taratu ortalyqtary kerek. Osy reliz taratu ortalyqtary viydeo-audio jәne baspa ónimderin internet arqyly tiyk-tokta, istagrammda, yutubta, telegrammda salt-dәstýrimizge oray qalay tartatu kerektigin birizge týsire alady.

Últtyq relizge әr salanyng mamandary at salysyp, júrtshylyqtyng súranysyn saualnama arqyly bilip el kәdesine jaraytyn is atqarady. Reliz týzilmey biz býgingi mәdeniyetimizden aiyrylamyz.

Reliz degenimiz ne?

Reliz (aghyl. release [r, 'liːs] - «shygharu»): shygharu, kórsetu, jariyalau, kórsetu - filim, kitaptar, kýitabaq, ónim (bizding jaghdayda audarma týrleri); sonday-aq shygharylatyn obektining ózi. (komp//kәmip. sleng) baghdarlamanyng týpkilikti núsqasy. (Jasap shyghu) - baghdarlamalyq qamtamasyz etudi әzirleuding songhy satysy; osy kezende shygharymger (Web izdateli) baghdarlamalyq qamtamasyz etudi túraqty dep tanidy jәne oghan qajetti týzetuler engizedi nemese mýldem ózgertpeydi.

Reliz týrleri:

Muzykalyq reliz búghan audiokitap ta jatady

Press-reliz (búl búqaralyq aqparat qúraldarynda taratugha arnalghan aqparattyq habar)

Internet-reliz (Web-reliz jәne әlemjeli reliyzi biznestik maqsatta)

The new software is planned for release in April. Sәuir aiynda shygharugha  josparlanghan jana baghdarlamalyq qamtamasyz etu. Vypusk novogo programmnogo obespecheniya zaplanirovano v aprele.

Folk release (týrli saladaghy shygharmashylyq túlghalar ýshin ózge tilden audarylatyn týrli saladaghy tәrjima jasalatyn nysandy úsynu). F.r-ge belgili bir tildi qoldanushy audarmagha ebi bar jandar kino, kitap nemese әndi tәrjimalap óz últyna úsynu ýshin «qara audarma» jasaugha at salysady. Keyin belgili bir salanyng mamany olar jasaghan audamany óndep, auyzeki jәne ghylymiy-sóileu tiline beyimdeydi.

– Ghylymiy-sóileu tiline qalay beyimdeymiz?

– Búl orayda, әr qazaq audarmashysy biluge tiyis altyn erejeler bar. Qazaq tilinde tek 28 dybysty tanbalaytyn 28 әrip qana bar. HFV biz ýshin jat!

Sóz bastalmaytyn R. L. U. I. E jәne NG syndy 6 dybysymyz bar. Bizge amanatpen tabystalghan Ata-babamyzdyng «Dybystalu múrasy».

Qazaq dauysty dybystary (a-ә, y-i, ú-ý, o-ó júptary jәne ózinen sóz bastalmaytyn e) ne birynghay jinishke ne birynghay juan dybystalymmen dauyssyzdarmen tirkesip aitylady. Eger osy ekeui aralas kelse, onda ol sóz babalarymyz bir kezderi qabyldaghan kirme sóz degendi bildiredi. Til dybystarynyng ornalasuy men qoldanyluy matematikadaghy kóbeytu kestesi siyaqty. Osy últtyq kirme sóz qabyldaudyng kóbeytu kestesin birlese jasap shyghatyn kez keldi.

Zorlyqpen kirgen H dybysy jauan jinishkeligine qaray ne gh, ne g dep dybystaluy kerek búl orayda tilining týp tórkini týrki men fiyn-ugordyng jәne makedondyq óli shirkeu tilining qoyyrpaghynan ómirge kelgen orys tilindegi f-dan tól sózding bastalmauy men әlem halyqtary h-men aitatyn sózderding g-men aitylyp jazyluy oilantugha tiyis.

Sóz qabylday almaytyn últ tili – ol óli til!

– Sonymen, Últtyq dybystyq tirkesimsiz kirme sóz qabyldau ana tilimizdi týp negizinen aiyrady ghoy?

– Tilshiler bitpes daudy dogharyp, qúlpynay (klubnika) men bókebay negizdi qazaqy sóz qabyldau tetigin ghylymy tújyrymdap bermese, bizding ylatyngha kóshtik degenimiz, orys dybystyq әlemin basqa jazumen almastyrudyng kezekti sharasy ghana bolyp tabylady.

Sóz qabylday almaytyn últ tili – ol óli til. Oilanayyq, aghayyn! Ylatyngha ótuge emes, sózimizdi әueli kirildik tól dybystaugha kóshirudi rettep almay, orystyq yqpaldy ylatyndy qabyldap, tegis jerden sýrinip qarabaspayyq!

Tekinikәlik ghylymdaghy aghayyndar, IT qoldanatyn shygharmashylyq túlghalar, qazaq tildi internet býlóger bauyrlar, qazaq tilining taghdyry sizderding qoldarynyzda, aghylshyn jәne orys sózderin tól sózge ainalyrugha orysqúldyqty (rusizmdi) joi azamattyq paryzdarynyz. Últ tilin sizder ghana mәngige saqtap qala alasyzdar!

Qazir memlekettik tilge qatysty ýnemi grant útyp alushylar 30 jyldan beri kәsiby audarmashylardyng basyn qosatyn ne siyez, ne alqaly basqosu ótkizbeui qazaq últtyq audarmasynyng eshkimge kereksizdigin úqtyrady. Kirme sóz qabyldaudaghy tәrjimashylar rólin úghynbau, bilse de bilmegensu  til damuyna qoyylghan tas qamal bóget bolyp tabylady desek artyq aitpaymyz.

28 әriptik sóz qoldanysy ghana tilimizdi saqtap qalatynyn jәne ony 28 әripke negizdelgen kirme sóz qabyldau ýrdisi ghana qazaq tilin әlemdik damyghan tildermen terezesi teng etetinin úghatyn kez keldi. Beypil últtyq balamalaumen biz úzaqqa barmaymyz, qazaqsha ýirengisi kelgen orys tildi jas úrpaqty tilimizden jerintemiz.

– Kәsiby terminder qalyptasuy ýshin ne isteuimiz kerek?!

– Tústastarymyzdyng bәri de, bizden keyingi buynnyng ókilderi de audarmashylar qauymy ýshin óz tarapynan kirme sóz qabyldaugha qazirgi qazaq orfografikasy men 42  әriptik әlipbii qolbaylau ekenin bek jaqsy biledi. Búl – óz aldyna jeke bir taqyryp. Elimizdegi orys tildi BAQ men ghylymy orta «qazaq tili – damymay alghan, damuy mýldem mýmkin emes mesheu til» degen úghymgha tastay qatyp jabysyp otyr. Olardy búlaysha sayratyp otyrghan nәrse: qazaq audarmasynyng eshkimge kereksizdigi jәne últtyq kirme sóz qabyldau pirinsipterining pәnetikәlik túrghydan 28 dybystyq tabighatymen baylanystyryla zerttelmeui әm osy josyqtaghy sóz qabyldau ýrdisining 30 jyl boyy qolgha alynbauy. Ári onyng týp sebebi: audarmamen ainalysatyndardyng bilimin kóteretin inistýtýtter men últtyq audarmashylar odaghynyng qúrylmauynda jatyr. Audarma salasymen jeke ainalysatyn últqa jón silteytin arnayy mamandanghan ghylymy ortalyqtyng bolmauy da bir tamyrymyzdy kemshin soqtyrady. Bәrin audamamen ainalysudyng ne ekenin onsha úghyna bermeytin Últtyq Terkomgha jýktep qoyshylyq týpting týbinde esh jaqsylyqqa әkep soqtyrmaydy.

Qazir tehnikalyq bilim beretin JOO bir-birlerining qazaq tildi oqulyqtaryn oqy almaytyn boldy. Oqy almaytyn sebebi – tekinikәlik terminder týrlinshe atalady. Onyng sebebi – 30 jyldan beri tilimizge Til reformasy jýrgizilgen joq. Qazirgi kirildi 28 әripke kóshiruge eshkim qúlyq tanytpay otyr. Biz әli 30 jylday qos әlipbiyli el bolyp qala beremiz. Solay bolsa da, birinshi kezekte kirme sóz qabyldaudyng ýsh baghytyn jarystyra qolgha alugha tiyispiz.

– Búl ýsh baghyt qanday?

– Endi atalghan baghyttargha toqtalayyq. Birinshisi – orys tilin qazaqsha búryp aitatyn kәsiby sleng. Qazir qansha jerden qazaqsha balamasyn tapsang da eshkim podez, razez, predohraniyteli t.b. sózderdi qazaqshasy boyynsha aitpaydy. Sondyqtan búl sózderdi qazaq tilining dybystyq jýiesi boyynsha pәdiiyez, irәziiyez, piredәkir dep aitugha kóship, júrt sanasynda qalyptastyrugha tiyispiz. Óitkeni alash arystary kanseleriya sózin kense dep tilimizge engizdi. Nege piredәkir dep almasqa?!

Ekinshi baghyt boyynsha aghylshyndyq nemese týriktik kirme sózben búrynghy orys tilindegi shet eldik sózdi almastyru. Mysaly, Hrustali:  aghylshynsha – crystal; týrikshe – billur; tatarsha – bәllýr t.b. Nemese podez –entrance[ˈentrəns] (aghyl.), geldim (týr), razez – departure [dɪˈpɑːʧə] (aghyl.), ayrılma (týr), predohraniyteli – fuse [fjuːz] (aghyl), sigorta (týr) jәne de jeleznodorojnaya vetka aghyl.siding [ˈsaɪdɪŋ], týr. demiryolu şubesi.

Ýshinshi baghyt – jaryspaly últtyq sinonoimderdi ornyqtyru. Mәselen,  jeleznodorojnaya vetka degen úghymdy bildiretin oryssha termindi últtyq teriminkom bekitken temirjol tarmaghy atauymen jarystyra aghylshynnyng siding [ˈsaɪdɪŋ] sәiyding sózin ne bolmasa temir jol betkәsi, temirjol shýbósi dep jazyp qoldanu.

Osy ýsh baghytty audarma tilinde ornyqtyra alsaq, tilimiz babalar dәstýrimen әlemdik órkeniyetti jatsynbay qazaqilandyrady jәne týrkilik týp tamyrynan ajyramaydy.

– Súhbatynyzgha kóp rahmet!

Súhbattasqan Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz