(Esse)

Kino, kasting jәne qoyylym
Qayran kýnder býginde,
Qayda eken dep týnilme!
Qaldy bizding balalyq,
Qosobanyng týbinde!
(Jurnalistik foliklordan)

Bizding Qaraterenge «Qyz Jibek» filimining alghash kelgen kýni әli esimde. Jetpisinshi jyldardyng basy. Ýshinshi, әlde tórtinshi klasta oqityn kezimiz. Búl kýni ýiding ýlkenderi auyl klubyna barugha erekshe yqylaspen dayyndaldy. Ol dәuirde balalar dәl osynday alabóten kónil-kýidi birinshi mamyr men jetinshi qarashada paradqa shyghatyn sәtte nemese kinomehanik ýndi filimin әkelgende ghana sezinedi. Óitkeni, sol tústaghy auyl ómirining aita qalarlyqtay eleuli oqighalary osylar. Parad bolatyn kýni bala bitkenning qúdayy berip qalady. Keng kóshening shandaghyn aspangha kóterip, ulap-shulap, sheruletip qaytamyz. Al ýndi kinosy degendi onsha úgha bermeymiz. Baruyn baryp alyp, ne kino ekenin, ne konsert ekenin ajyrata almay, esengirep shyghamyz.

Sóitip jýrgende teniz qoltyghyndaghy auylgha «Qyz Jibek» jetti. Qyz Jibek pen Tólegendi qissa-jyrdan bilemiz. Kәdimgi aqsaqaldar alqa-qotan jayghasyp alyp, bireuge oqytyp qoyyp, qúmary qanghansha tyndaytyn úzyn-sonar jyr. Kýnde sol. Qayta-qayta ainalyp soghady. Olar býginge jetetin ýzikti sanagha sinirip bolghan song da sózding jelisin ýzbeydi. Kóldey jastyqty qoltyghyna basyp, jantayyp jatyp, kók shaydy asyqpay soraptap, gói-góy әngimege kirisedi. Sonda angharatynymyz, Jibek apamyz, teginde, aidyndy Araldyng jalpaq júrtyna da asa bóten emes sekildi. Tipti uyzday jap-jas kezinde armanda ketken Tólegen kókemiz bizding búiyrmaghan jezdemiz-mis... Qayteyik, anda-sanda anyz ben naghyzdy aralastyryp jiberetin aqsaqaldarymyzdyng aitqany ghoy...

Endeshe, auylgha «apamyz» turaly ataqty filim kep jatqanda ne túrys, tayly-tayaghymyzben aghylyp, kinogha tarttyq. Klubqa adam syimay ketti. Búryn kino kóretin zaldyng dәl osylay auzy-múrnynan shygha lyq tolghany jadymda joq. Keshiginkirep qalghan song oryn tiymegender ekrannyng aldynda maldas qúryp otyrdy. Al tikesinen tik túrghandarda esep joq. Ol kezde filimning ózinen búryn qosymshasy, yaghni, jurnaly kórsetiledi. Ánsheyinde tez syrghyp óte shyghatyn jurnaly qúrymaghyr ayaqtalyp bolsashy. Qyz Jibek pen Tólegenge jetem degenshe әbden ýzdigip bittik.

Sodan filim bastaldy. Endi keremet! Týrli-týsti kino. Darhan dala. Túmsa tabighat. Ashyq aspan. Asau Aqjayyq. Qaptaghan qyzghaldaq. Súlu sәigýlik. Syrly sóz. Ghajap ghibrat. Syrbaz Syrlybay. Birbetkey Bazarbay. Qarymdy Qarshygha. Shiraq Shege. Solardyng ortasynda jasynday jarqyldaghan tegeurindi Tólegen men jýzinen núr tógilgen jaydary Jibek jýr. Osy ekeui sol kýni qanshama úl-qyzdyng qiyalyn týrtkilep oyatty eken?! Úldar Tólegenge, qyzdar Jibekke tesile qarady da otyrdy. Shynynda da, rejisser Súltan Qojyqov pen ssenarist Ghabit Mýsirepovting tamasha tandeminen tughan kórkem kartinadaghy Tólegenning bolmys-bitimi men keskin-keypi bayyrghy epostyng dәstýrli keyipkerlerine mýlde úqsamaytyn edi. Olar kórermenge osy zamandy da jatsyna qoymaytyn airyqsha obraz týrinde tanystyryldy. Tólegenning tolqyndanghan búira shashy, týbit múrty, yqsham kiyimi, syrtqy symbaty júrttyng kókeyine qona ketti.

Ertenine sabaq ýstinde de keshegi kinonyng әngimesin aityp tauysa almadyq. Filimning әrbir tirkesi kónilimizge qattalyp, jadymyzgha jattalyp qalypty. Auyq-auyq bir-birimizge ejireye qarap, «Qanyndy ishem, kýshik!», – deymiz ekilenip. «Qayda jýr desem, sayda jýr ekensinder ghoy», – dep manayymyzdaghylargha mardamsyp qoyamyz. «Mening berer jauabym – Jibek!», – deymiz basymyzdy shalqaq ústap. «Orta jýzding jazasy – osy», – deymiz tym saliqaly keyipke týsip. «Syiysa almay jýrmiz ghoy...», – dep syzdanamyz sosyn Tólegen bolyp. Sol Tólegendi sendirip oinaghan jap-jas akterding aty-jóni Qúman Tastanbekov ekenin de miymyzgha әbden toqyp aldyq.

Qysqasy, sol kýni bәrimizding jan dýniyemizde bir-bir Qúman boy kóterdi. Boyymyzda da, oiymyzda da bir-bir Qúman oyandy. Sol oyanghannan mol oyandy. Qaraterenning qyraty men jyrasynda aq ter, kók ter bolyp oinap jýrgen býkil bala akterlikke qúmartty. Nәtiyjesi sol – arada úzaq jyl ótkende otyzgha juyq oqushysy bar mening klasymnan bir emes, eki akter shyqty. Bireui – kәsiby kinoaktrisa, ekinshisi – teatr akteri. Qalghanymyz akter bolyp qaryq qylmasaq ta, Tólegen men Jibekting әserinen birazgha deyin aiygha almadyq.

Óz basym sol jyldarda auyl shetindegi qúmdauyt jerde «teatrlandyrylghan» kórinisi mol, biraq filim oqighasynyng jelisinen alystamaytyn «Qyz Jibekti» qoydym. Balalar qoyylymgha jaraydy-au degen әr ýidegi dýniye-mýlikting bәrin osynda jetkizdi. Dýniye-mýlik degende, aldaspangha órmekting qylyshy, nayzagha balyqshynyng tayauy, qalqangha qazannyng qaqpaghy, sauytqa sheshenning týie jýnnen toqylghan qalyng jempiri molynan jarap jatyr. Teginde, búl mening alghashqy «rejisserlik» júmysym edi. «Akterler» qúramy da jaqsy irikteldi. Tólegen de, Bekejan da, Shege de op-onay tabyldy. Al Qyz Jibekti oinau mәselesi sol kýii sheshilmey qaldy. Klastyng qyzdary auyl shetine baryp, jelding ótinde Jibek bolyp terbelip hәm tebirenip túrugha ólse kóne me? Er balalardy Jibek bolugha ýgittep kórip edik, eng juas degenderining ózi erin bauyryna alyp tulap, janyna jolatpady.

Sóitip, sol joly «Qyz Jibekti» Jibeksiz qoydyq. Úmytpasam, Tólegendi akter bolam dep qúlshynyp jýrgen klastasym Núrjan oinady-au deymin. Týri de Qúman aghama úqsaytyn edi. Tipti familiyasy da Tólegenov bolatyn... Sol sebepti ol talay úlan talasqan joghary bәsekeli «kastingten» talassyz jenip shyqty. Jalpy, óz payymdauymsha, sol bir jyldarda elimizdegi býkil auyldyng balalary osy filimdi bir-bir qaytalap «qoyyp» kórgen siyaqty.

Ekinshi ret «Qyz Jibektin» daladaghy erkin qoyylymyna Qostanay oblysynyng Komsomol audanyndaghy Boskól auylynda kuә boldym. Ýshinshi kursqa kóshetin jyly sol ónirge auyl sharuashylyghy júmystaryna barghanbyz. Kino deseng de, spektakli deseng de jarasatyn qoyylym egis alqabynda jýzege asty. Búl jolghy «rejisser» – kino salasynyng mәselelerin jilikshe shaghatyn súnghyla student Talghat Batyrhan. Assistenti – Janar Abyzova. Zamanymyzdyng әigili rejisserleri Leonid Gayday men Georgiy Daneliyany, Sergey Bondarchuk pen Elidar Ryazanovty pir tútatyn Talghattyng talaby tym joghary. Tólegen roline Ánuarbek Áuelbekov bekitildi. Symday tartylghan, syptyghyrday әri súnghaq, onyng ýstine әdemi múrty bar Ánuarbekting bolmys-bitimi filimning basty keyipkerining keskin-keypine birden ýilese ketti. Jibekti Sholpan Biytenova, Bekejandy Múratbek Toqtaghazin oinady. Ásirese, Sholpan qyz birneshe boyjetkenning ishinen irikteldi. Kino mәselesine kelgende qanshyrday qatyp qalatyn, tabighatynan qynyr «rejisser» Talghat bizdi búl jobagha qatystyrmady. Sondyqtan mýlde roli tiymey qalghan talantty qyz Núrmira Álisherova ekeumiz qyr basyna shyghyp, olardyng býkil is-әreketine syrttay qaradyq ta otyrdyq. Búl jolghy qoyylym bayaghy bizding auyldaghyday emes, kәsibiylikke bir taban jaqyndau edi.

Aytayyn degenimiz, Talghat Tólegendi kópting ishinen iriktedi. Tipti sol jyly ózimizben birge kelgen tómengi kurs jigitterining ishinen de qarady-au deymin. Tólegendi oinaudy teris kórmey jýrgen Múratbekke «Bekejan bolasyn!», – dep bir-aq kesti. Ol biraz jautandap, sәl-pәl jylylyq kýtip túr edi, «Qoy endi, ana Álisherova men Omarovqa eshtene bermesem de, otyr ghoy әne ýndemey..!», – dep kózin ejireytti. Múratbek jym boldy. Ánsheyinde meyirban sekildi kórinetin Talghattyng qaghidatyna qatal «rejisser» ekenine sol joly әbden kózimiz jetti.

Tólegen beynesi auyldaghy kórinister ýshin osynday qúndy bolghan kezde Qúman aghanyng «Qyz Jibektegi» roline jariyalanghan kastingting dәrejesi qanshalyqty ekenin baghamday beriniz...

Tólegen, Bekejan jәne Ghaniy
Beynesi jas, jany iygi,
Biyiktetti Ghanidy.
Biraq ony el-júrty,
Tólegen dep tanidy!
(Jurnalistik foliklordan)

«Qyz Jibek» filimi jaryqqa shyqqan song osy kinokartinagha týsken әrtister el ishin aralap, júrtshylyqpen jappay kezdesu ótkizgeni barshagha mәlim. Bizding auylgha akterler tobynan alghashqy bolyp Asanәli Áshimov keldi. Qasynda ózimizding Araldan týlegen talantty әrtis Qúdaybergen Súltanbaev bar. Sóitip, kino dese, qarbytyp jep otyrghan sary sazanyn syrghyta salatyn Qaratereng júrtyna Tólegennen búryn Bekejan jetti. Sózi mәndi, saqaly sәndi, aibarly Asekenning әli qyryqqa da tolmaghan kezi. Janyp túrghan jigerli jigit.

Ol keshke qaray jazghy klubta mening auyldastarymmen jýzdesti. Basyna kýn, miyna oqu ótip ketken qaraterendikterding oghan qoymaghan súraghy joq. Tipti aghynan jarylghan Bekejan-Asanәlige eptep boyy ýirenisken song «Qalqam-au, ana balany kózing qiyp qalay attyn?», – dep eptep renish bildirgen apalarym da boldy. Asekeng aq jarqyn keyipke enip, aghylyp sóiledi. «Anau әlgi Sansyzbay mәselesin kinogha kirgize almadynyzdar ma?», – degen bizding әkeyding súraghyna sol kezding iydeologiyalyq tәrtibining talabyna sәikes, «Erteng sheteldikterge ne aitamyz? Aghasy ólse, jesirin inisi oilanbastan ala bergen deymiz be?», – dep jauap berdi. Ánsheyinde eshkimnen yqpay, órshelenip, ózinikin dәleldep baghatyn bizding shal (ol kezde qaydaghy shal, Asekenmen týidey qúrdas qoy) tyrs etip ýndegen joq. Bәlkim, Tólegendi Qosobanyng týbinde atyp óltirgen Bekejannyng mysy basymdau týsken shyghar... Kim biledi...

Osy jýzdesude Asanәli agha Qúmangha qatysty bir-eki mәlimet aitty. Filim ssenariyi boyynsha Jayyq jaghasynda nayzalasyp jýrgende Qúmandy jaralap ala jazdaghanyn tilge tiyek etti. Júrttyng birazy «Oybay, ne deydi?!», – dep elendesip qaldy. Múnyng bәri kinodaghy Tólegen-Qúmangha әbden elding kónili auyp, ony sheksiz jaqsy kórgenining әseri bolatyn. Áygili әrtis sәlden song qiylyp súraghan bir auyldasyma jauap retinde Qúmannyng jauyryn túsyna júqalau taqtaysha salynyp qoyghany, әlgi jalghyz oqtyng soghan qadalghany turaly aitty. Búl derek «Asekeng qanday mergen edi» dep oilap otyrghan bizge edәuir әser etti. Kino jónindegi týsinigimizding ony sol, soly ong bolyp әp-sәtte ózgere bastady.

Úzynqúlaqtan jetken habarlargha qaraghanda Asanәli Áshimovpen birge Aral aimaghyna Qúman Tastanbekov pen Meruert Ótekeshova da kelgen siyaqty. Biraq olar Araldyng ózinde qalghan ba, әlde ózge auyldardy aralap ketken be, sonday bir әngimening elesi Qaraterendi kezip jýr. Tipti audan ortalyghyna baryp kelgen jeldey esken bir jengemiz: «Ólip keteyin, óz kózimmen kórdim. Araldyng kinoteatrynda Qúman men Meruert ekeui filimdegi kiyimderimen ekrandaghy «Qyz Jibekke» qarady da otyrdy. Qúday-au, qanday sýikimdi!», – dep soqty.

Negizi, bizding auyldyng kýtkeni Tólegen edi. El-júrt kezdesu barysynda Asanәlige kәdimgidey qadalyp, Qúmandy qayta-qayta súray bergeni de sodan. Bekejan Qosoba jaqtan jalghyz qaytqanda aghayynnyng aldynan shyghyp, anyryp túratyny nemese tekti túlpar auylgha adaspay jetkende Jibektin: «IYeng qayda, aqboz at?», – dep alandaytyny sekildi kýy keshken shyghar mening auyldastarym. Áyteuir, kinonyng qúdiretine әbden sengen qaraterendikter sol joly ekrannan shyghyp, el aralap jýrgen Bekejangha birtýrlileu kózqaras tanytty...

Keyin oqu bitirip, Almatyny meken etken jyldarymyzda Qúman aghamyzdy ziyalylar bas qosqan týrli jiyndarda kórip qalyp jýrdik. Búl tústa ol Tólegendi oinaghan kezindegidey tym jas emes, әriyne. Otyzdy ortalap, qyryqtyng qyrqasyna qaray bettegen saqa jigit. Sol bayaghyday symbatty. Sol bayaghyday әdemi jymiyady. Biraq elding aldyna shyghyp, suyrylyp sóiley bermeydi. Qashanda qarapayym qalpynan tanbaydy. Jurnalisterge súhbat beruge de asa qúshtar emes siyaqty.

Bir kýni sol qolgha týspey qoyghan Qúman Tastanbekovpen jaqynyraq tildesuding reti keldi. 1992 jyly Qazalyda Ghany Múratbaevtyng tughanyna 90 jyl toluyna arnalghan auqymdy jiyn ótetin boldy. Soghan shaqyrylghan qadirli qonaqtardyng arasynda «Bizding Ghani» filiminde әigili jastar jetekshisining rolinde oinaghan tanymal akter Qúman Tastanbekov te bar edi. Ghany Múratbaev negizin qalaghan «Jas alash» gazetining qyzmetkeri retinde biz de sol topqa ilestik. Sol kýni Ghanidyng zayyby Baqytjan Qúrmanbayqyzyn jer qoynyna tapsyryp, týsten keyin jolgha shyqtyq.

«Almaty – Adler» jýrdek poyyzy jerding apshysyn quyryp jýitkip keledi. Qyzyq bolghanda, Qúman aghamen birge bir kupege minippiz. Qasymyzdaghy serikterimiz de osal emes. Belgili sport jurnaliysi Ómirzaq Jolymbetov pen tanymal aqyn Mәdy Qayynbaev. Ekeui de sózshen. Bir bastasa úzaqqa silteydi. Yldidan salsa, tóske, ertennen salsa, keshke ozady. Qayta olarmen salystyrghanda Qúman agham sonshalyqty әngimeshil emes sekildi kórindi. Kóbine-kóp terezege qarap oilanyp otyrady. Suyrtpaqtap syr tartsang da onsha ashyla qoymaydy. Onyng ýstine er kónildi eki agham eshkimge sóz bermey, kósile jónelgende Qúmanmen onasha kupede kino men teatr ónerining qaltarys-búltarysyndaghy qaydaghy-jaydaghyny kenirek qozgharmyz degen ýmitim jelge úshty. Qysqasy, tym bolmasa bir tildesu talaydyng armanyna ainalghan asyl aghamen jarytyp shýiirkelese almadym. Bir jaghynan onyng sabyrlylyghy men salmaqtylyghy únady.

Ontýstik ónirdegi bir stansiyagha kelip toqtap, syrtta seyildep jýrgenimizde әldekimder Qúman aghanyng kupede qalghan sport kostumin úrlap ketipti. Basqa adam bolsa, mazasy qashyp, ashu-yzagha beriler me edi, ataqty akter sasqan joq. «E, bireuler yrym kórip alghan shyghar», – dedi de qoydy. Tipti «joghalghan kiyimimning qaltasynda mynaday zattarym bar edi» dep abyrjymady da. Ósken-óngen jerding ónegeli perzenti ekenin anghartyp, eshteneni eleng qylmay otyra berdi. Osynyng aldynda ghana Qúman aghagha «Álgi «Qyz Jibek» filimindegi «...syiysa almay jýrmiz ghoy» dep keletin әigili tolghamdy óz auzynyzdan qaytalap aityp berinizshi», – dep ótingim kelgen-di. Ardaqty agham syrttay syr bermegenimen, ishtey tomsyrayyp otyrghan shyghar dep, jym boldym.

Janaqorghannan jergilikti aqyn Adyrbek Sopybekov, sazger-әnshiler Beksúltan Baykenjeev pen Sauran Eleuov syndy azamattar bizding vagonymyzgha mindi. Kupemizding ishin әserli әuen kernep ketti. Sol kóterinki kónil-kýimen Qazalygha týn ortasynda jettik. Júrt degening perrongha syimay, syghylysyp túr. Qaptaghan halyq Qúmandy kóruge keldi. Qúman agha jiylghan júrttyng aldynda sóz sóiledi. Ózine degen ystyq yqylasty sezinip, sәl tolqyp túrghany anyq bayqaldy.

Jalpy, ol búl saparda birynghay Ghany ruhymen tildesti. Ghanidyng muzeyinde boldy. Ghany atyndaghy auyldy aralady. Ghany eskertkishine gýl qoydy. Ghany ruhyna baghyshtalghan qúran oqu rәsimine qatysty. Ghany auylynyng túrghyny Jetkerbey Tólegenovting shanyraghynda sol kýni dýniyege kelgen Ghany esimdi nәrestege arnap jýrekjardy tilegin aitty.

Sóitip, taghy bir Ghaniy-ghúmyr bastaldy. Qúman agham Qazalydan kónildi qaytty.

Qúman, Meruert jәne Bolat
«Qyz Jibekti» kóp kórdik,
«Qyzyq eken!», – dep kórdik.
Tólegendi óltirgen,
Bekejandy jek kórdik!
(Jurnalistik foliklordan)

Almatydan jyraqta, shygharmashylyq ortadan alysyraq jýrse de, sәti kelgende Qúman aghamyzdy kóbirek suretke týsirgen fototilshilerding biri – Bolat Omarәliyev. Qyzylordada túratyn ol anda-sanda Alatau baurayyndaghy astanagha kelgen sayyn barshagha belgili óner tarlandarymen jýzdesip, erekshe portretter galereyasyn týzetin. Al әigili әrtister men qarymdy qalamgerler Syr boyyna bara qalsa, olardy da nysanasyna iliktiretin. Sóitip, ol tәuir suretting keyipkerin qaydan bolsa da, tauyp ala qoyatyn. Ákki fototilshi jer talghamaydy, qayda jýrse de olja tabady degen qaghidagha taban tireytin.

Búdan jarty ghasyrdan astam uaqyt búryn jiyrmanyng jalyna endi ghana jarmasqan qyzylordalyq jas fototilshi ghalamat suret týsirdi. Sol kýni ol «Qazaqfilimge» auyldas aghasy, ataqty rejisser Súltan Qojyqovty izdep barypty. Zәulim ghimarattyng bir mýiisinde kózine shalynghan jarasymdy júpty dereu qolyndaghy fotomyltyghynyng qarauylyna iliktiredi. Uyzday jap-jas qyz ben jigit alansyz әngimelesip otyr. Ekeui de bir baghytqa tesile qarap qalghan. Ásirese appaq arudyng kózi qanday túp-túnyq. Kónildi keyip. Bekzat bolmys. Baqytty beyne. Syrly sipat. Perishte peyil. Shuaqty shaq. Ádemi әser. Ýlgili ýilesim. Biraq sol joly Syr boyynyng sidang jigiti Bolat Omarәliyev kinogha týsip jatqan Qúman men Meruertti, yaghni, әigili Qyz Jibek pen Tólegendi tarihtyng taspasyna tanbalaghanyn bilmepti. Keyinnen búl ónerding shynyna shyqqan tendessiz talant, kózdegeni mýlt ketpeytin fotomergen arada elu jyl ótkende sol suretti tauyp alyp, jariyagha jar saldy. Birtuar Bolat aghamyzdyng jalpaq júrtqa tanymal jaydary júpty taspagha tartqany bir búl emes. Onyng qazynaly qorjynyn aqtara qalsan, Tastanbekovting tarihy men Ótekeshovanyng órnekteri kóptep tabylady.

Qalyng qazaqqa qadirli Qúman agha Syr boyyna talay ret at basyn búrdy. 1971 jyly «Qyz Jibek» filimining Aqmeshittegi alghashqy kórsetilimine qatysty. Búl kezde filimge týsken kiyimderin ala kelgen siyaqty. Sol kiyimdi kiyip, Qyz Jibek pen Tólegen keypinde jarasyp otyrghan sәtte Bolat agha fotoapparatyn ontaylap, birer kadr týsirip alady. Meruert ashyq-jarqyn qalypqa enip, bar yqylasymen kýlip túr. Qu tildi Bolat agham eriksiz ezu tartqyzatyn bir әzil aitty ma, kim biledi... Al Qúman kóz janaryn bir nýktege qadap qoyyp, oilanghan da qalghan. Búl suret ainalymda jýrgeli qashan. Tek ony jariyalaghan kezde avtory qyzylordalyq fototilshi ekeni eskerile bermeytini bolmasa...

Qúman agha ilgeride ózi rólinde oinaghan jastardyng jalyndy jetekshisi Ghany Múratbaevtyng ruhyn úlyqtaugha arnalghan jiyngha barghany jóninde jogharyda aittyq. Qazalyda ótken toygha bastan-ayaq qatysqan «Syr boyy» gazetining fototilshisi Bolat Omarәliyev Ghany eskertkishining janynda Qúman Tastanbekovpen birge túrghan sәtimizdi fotoshejirege tanbalap tastapty. Qasymyzda әnshi-sazger Marat Omarov, Qazaly audandyq jastar úiymynyng búrynghy jәne sol tústaghy jetekshileri Janat Bekjanov pen Nәjmadin Shamúratov bar.

Búdan keyin Qúman aghammen suretke týsuding reti kele qoymas dep jýrgenbiz. Joq, búiyrayyn dese, bәri op-onay ýilese ketetin kórinedi ghoy. 2008 jyly men Qyzylorda oblysy әkimi apparatynyng basshysy bolyp qyzmet istep jýrdim. Aymaq basshysy Múhtar Qúl-Múhammed elge tanymal ziyalylardy Syr ónirine arnayy shaqyryp, qúrmet kórsetip túratyn-dy. Bir kýni Qyzylordagha Qúman Tastanbekov pen Meruert Ótekeshova keldi. Oblystaghy iydeologiyagha jauapty basshy retinde búl jiyndy úiymdastyru mәselesin biz qolgha aldyq. Júrtshylyqpen kezdesu ótti. El aldynda sóz sóiledim. Zalda otyryp, bayaghyda Asanәli aghanyng Qaraterenge kelgen saparynyng әrbir sәtin eske týsirdim. Bәri kóz aldymyzda túr. Sóitip, bala kezimizde Bekejanmen kezdessek, eseygen shaghymyzda Tólegenmen jýzdestik.

Qúman da, Meruert te býkil kesh boyy sabyrly qalpynan tanbady. Ózderine qoyylghan saualdargha saliqaly jauap qaytardy. Jenil-jelpi әzil, arzan kýlki atymen joq. Ekeui de sol keypimen kórermenderge әrtister әdebi jóninde leksiya oqyghanday boldy. Oqyghan joq, әriyne. Ornyqty oiymen, salmaqty sózimen, payymdy pikirimen, ýilesimdi ýlgisimen sony úqtyrdy. Búlardyng qimyl-qozghalysyna, jýris-túrysyna, qas-qabaghyna qarap, jan dýniyesi, bolmys-bitimi qanday adamdar ekenin angharu asa qiyngha týspeydi. Qúman aghamyz ben Meruert tәtemizding jarasymdy júbyn kórgen son, «E-e-e, eki jaqsy qosylghan eken ghoy!», – dep oy týigenimiz ras.

Bolat agha sol kýnderi janymyzdan úzaghan joq. Osy keshke de arnayy kelip, ayaqtalghansha otyrdy. Jay otyrghan joq, kezdesuding әrbir sәtterin suretke týsirumen boldy. Tipti otyrdy deuge kele qoymas, auyq-auyq atyp túryp, bir búryshqa baryp, ontayly mezetti andidy. Kónil kózi kórkem kórinisti kóre qalsa, fotoapparatynyng shýrippesin basyp kep jiberedi. Sodan song osynau әserli sәt әr kadry suret emes shygharmagha tatityn Bolat Omarәliyevting beyneshejiresinde qattalyp qalady. Qúman men Meruertting Syr ónirine sapary da Bolattyng bederli surethanasynan aishyqty oryn alghany anyq.

Osynau syrly suretterding arasynan Bolat aghanyng Qúman dosymen birge týsken beynesi de kózge shalynady. Búl – olardyng úzaq jylghy aralas-qúralastyghynyng belgisi. Suret, әriyne, Bolat aghanyng fotoapparatymen týsirilgen. Kim týsirgeni belgisiz. Kórdiniz be, Qúman aghanyng Syr ónirine qatysty fotogalereyasyndaghy kartinalardyng ózi jetkilikti eken. Onda әigili «Qyz Jibektin» basty keyipkerining parasatty portreti de, ishki әlemi de, minez-qúlqy da aiqyn kórinis tapqan.

Jastau kezimizde Meruert Qaratayqyzyn týrli shygharmashylyq keshterde jolyqtyryp qalatynbyz. Bir kýni men ony avtobusta kórdim. Ol dәuirde kýlli Almatynyng ziyaly qauymy avtobustyng ishinde jýretin. Ártising de, әnshing de, jazushyng da, jyrshyng da, tergeushing de, tilshing de, zertteushing de, synshyng da qoghamdyq kólikke ayaq artyp, bir-birimen arqa-jarqa әngimelesip otyrady. Sol joly biz de Furmanov kóshesimen tómenge qaray jýitkip kele jattyq. Kelesi ayaldamadan Meruert Ótekeshova mindi. Qasynda mektep jasyndaghy qyzy bar. Oryn beruge ynghaylanghandargha rizashylyq bildirip, kóp úzamay týsetinin aitty. Janymyzgha jaqynyraq kelgende amandastyq. Sәlemimizdi asa iltipatpen qabyl aldy. «Búl qyzynyz, sirә, Jibek bolar?», – dep súradyq sosyn. Júldyzdy júptyng Jibek degen qyzy bar ekeninen baspasóz arqyly habardar bolatynbyz. «Joq, búl – Jibekting sinlisi ghoy», – dedi ataqty aktrisa kýlimsirep.

Syr boyynda jýrgende sol sәtti Meruert tәtemizding esine saldym. Ol kisi jaqsylap bir jymidy. Perzentterining balalyq shaghy oiyna oralghan shyghar...

Ómir, óner jәne ónege
Qalaulysyn úqty ghoy.
Qara ýzip shyqty ghoy.
Qyz Jibekke ýilengen,
Qúman agham myqty ghoy!
(Jurnalistik foliklordan)

Kinonyng da, kinogerlerding de jazylmaghan zandary bar. Qansha jerden tәjiriybeng tolysty desek te, sol eskirmeytin erejelerding ynghayyna kónuge tiyissin. Mәselen, Qúman jastayynan jylqynyng jalyna jarmasyp ósken auyldyng balasy bolsa da, rejisser Súltan Qojyqov oghan qatal talap qoyypty. Sebebi, atqa minip, qalaghanynsha shapqylay alghanynmen, jaugershilik zamandaghy jankeshti bahadýrlerding sәigýlik ýstindegi sәtin aina-qatesiz beynelep, soghan kórermendi qapysyz sendiru onay emes. Sondyqtan Súltekeng basty roliderdi oinaytyn әrtisterdi ippodromgha jattyghyp keluge jiberipti. Asanәli – Bekejan, Qúman – Tólegen, Ánuar – Shege jәne Meruert – Jibek bir ay boyy attyng qúlaghynda oinaugha mashyqtanady. Búrynnan jylqynyng babyn biletinderi sheberlikterin shynday týsedi. Árqaysysy ózderine bekitilgen sәigýlikke boy ýiretedi. Januardyng jalynan sipap, endigi qojayyny ózi ekenin anghartady. «Orliyk» degen aqalteke arghymaq Qúmannyng menshigine beriledi. Bizding keyipkerimiz sol «Orlikpen» arpalysyp jýrip, Jayyq jaghasyndaghy «jekpe-jekke» dayyndala bastaydy.

Búlar mektep bitire sala kinogha qoyyp ketken Meruertting atqa minuge tez beyimdelgenine tang qalady. Jylqygha jolap kórmegen boyjetken aghalarynan qalyspay, jattyghudy jedel iygerip, kino týsiru alanyna shabandoz bolyp oralady. «Ol, shynynda da, búl jaghynan bәrimizden ozyp ketti», – dep eske alady Qúman agha.

Osy filimnen song danq túghyryna kóterilgen әigili tórttik tek atqa minuge ghana daghdylanghan joq. Jauyngerlik joryq ónerining әdis-tәsilderin de ýirendi. Áskery kenesshi, mayor Nasterov týbit múrtty «Tólegen» men qyrma saqaldy «Bekejangha» nayza men qylyshty qalay ústau kerektigin ýiretti. Keng dala tósindegi keskilesken shayqas psihologiyasyn Asanәli men Qúmannyng sanasyna sinirdi. Sonyng arqasynda Tólegen men Bekejannyng jekpe-jegi asa shynayy shyqqanyna kýlli júrt kuә boldy.

Kino týsiru barysynda Tólegen-Qúman Jibek-Meruertke ghashyq bolady. Ekeuining bir-birine degen syilastyghy mahabbat sezimine úlasady. Eshkimge basyn iymegen bekzada syndy boyjetkenning jýregin jaulau Qúman aghama onay bolmaghan tәrizdi. Asanәli, Ánuar aghalarymen birge rolige dayyndalyp jýrip, bir búryshqa jayghasqan Meruertke kóz qiyghymen auyq-auyq qarap qoyady. Ol jigit jaqqa mýlde zer salmaydy. Zer salmaq týgili basyn da kótermeydi. Bir kýni keyipkerimiz «Qoy, bolmas», – dep, keshke qaray qyzdy shygharyp salugha bekinedi.

Sol kýni aspandy búlt torlap, tolassyz janbyr sebelep túrady. Qúman ýiine qaytugha bettegen qyzdyng sonynan ilbip erip otyrady. «Shirkin-ay, tym bolmasa, bir qarasa eken», – dep armandap keledi. Bir kezde boyjetken oqystan sýrinip ketedi de, tayyp jyghylady. Izdegenge – súraghan! Sol kezde eki-aq attap jetedi ghoy mening Qúman agham. «Oy, Meruert, ne boldy?», – dep órimdey qyzdy óbektey jóneledi. Sol óbektegennen mol óbekteydi...

Búl filimde Qyz Jibek pen Tólegen qosylmasa da, ekeuining rolin oinaghan Meruert pen Qúman ómirdegi maqsatyna jetedi. Adal mahabbatty armansyz ayalap, otau tigedi. Olar osylaysha әigili epostyng tragediyalyq finalyn joqqa shygharyp, shuaqty shanyraqtyng astynda jarty ghasyrgha juyq uaqyt tatu-tәtti ghúmyr keshedi.

Bir qyzyghy, Qúman men Meruertting ýilenu toyynda Asanәli Áshimov asaba bolypty. «Qazaqfilim» kinostudiyasynyng diyrektory Kamal Smayylovtyng kabiynetinde eki jastyng neke qii rәsimi ótipti. Taspagha tanbalanghan osy beynekóriniste Asanәli Áshimov Bekejannyn, Ánuar Moldabekov Shegening keypinde jýr. Sol filimdegi sol sauyt, sol epizodtaghy sol dombyra...

Tenizi tartylsa da, peyili tartylmaghan bizding jaqta mynaday bir qyjyrtpa óleng bar edi:

Oydan-qyrdan jinap alyp jastardy,
Jolatpady qara niyet qastardy.
Qyz Jibekpen qosylghanda Tólegen,
Tamada bop Bekejan toy basqardy.

Biz búl ólendi aityp, auyldy ainalyp shauyp jýrgen kezimizde eki jastyng bas qosqan toyyn Asekenning jýrgizgeninen mýlde habarsyz edik. Mine, endi, kórmeysing be...

«Qyz Jibek» arqyly danqy shyqqan Qúmandy ataqty rejisser Abdolla Qarsaqbaev «Bizding Ghani» filimine týsuge shaqyrady. Jastar jetekshisi turaly mәlimetter asa kóp emes-ti. Mezettik kadrlar men azyn-aulaq suretter ghana saqtalyp qalghan. Qúman Ghany turaly maqalalar men estelikterge sýienip, búl rolide de oidaghyday oinap shyqty. Ol búdan song «Órnek», «Provinsialdy roman», «Alang jiyeginde», «Kimsin, sen, salt atty?», «Mahambet», «Adam-jel», «Mahabbat janghyryghy», «Erekshe kýn», «Aghama arnalghan qalyndyq», «Aqqular úshyp keledi», «Qosymsha saualdar», «Aldar Kóse» jәne basqa filimderge týsti.

Alashqa tanymal Qúman aghamyzdyng Qazaq akademiyalyq drama teatrynda jarty ghasyrgha juyq júmys istegen sahna sanlaghy ekenin de úmytpaghanymyz jón. Ol Múhtar Áuezovting «Ayman – Sholpany» men «Qarakózinde», «Enlik – Kebeginde», Shynghys Aytmatovtyng «Ana – Jer – Anasy» men «Aq kemesinde», Ábdijәmil Núrpeyisovting «Qan men terinde», Nazym Hikmetting «Farhad – Shyrynynda», Florimon Ervening «Týlki biykeshinde», Oralhan Bókeevting «Qúlynym menininde», Múhtar Shahanovtyng «Senim patshalyghynda» basty roliderde oinap, kórermenning ystyq yqylasyna bólendi.

Qúman Tastanbekov bir súhbatynda: «Qúrmetti kórermender! Sizdersiz biz kimbiz?», – depti. Al Meruert Ótekeshova: «Bizding teatrymyz aq keme siyaqty. Aq granitten jasalghan!», – dep әdemi әserin bayan etipti. Múny erli-zayypty óner tarlandarynyng ústanghan úlaghaty, ómirlik ónegesi, kisilik kredosy dese de bolghanday.

* * *

Sonau syr boyyndaghy jyly jýzdesuden keyin Qúman aghany kórgenimiz joq. Al ardaqty Meruert apayymyz eki myng on jetinshi jylghy jeltoqsannyng on besinde Aqordagha keldi. Ónirine «Parasat» ordenin taghyp, jýzi jarqyrap túrdy. Bәrimiz de onyng qolyn alyp, quana qúttyqtaghanbyz. Sol kýni ol shat kónilmen Almatygha attanyp edi. Biraq... eki kýnnen song qadirli Qúman aghamyz júldyzdar әlemine jol tartty...

Biyl Qyz Jibek pen Tólegendi alaqangha salyp ayalaghan qalyng qazaqtyng «IYeng qayda, Aqbozat?», – dep kýrsingenine segiz jyl...

Sol Aqbozattyng iyesi aramyzda aman-sau jýrgende sanauly kýnderden song seksen jasqa tolar edi...

Bauyrjan Omarúly

«Ana tili» gazeti, 27 aqpan, 2025 jyl

Abai.kz