Taqqa talas, dinastiyalar arasyndaghy kýres, qazaq últynyng qalyptasuy: Qazaq handyghy turaly arnayy kurs jaryq kórdi. 

Qalam tanymal tarihshy Súltan Ákimbekovting Qazaq handyghy turaly arnayy kursyn bastady. Kurstyng jariyalanghan birinshi bóliminde Joshy úlysy, yaghny Altyn Orda ydyraghan song jәne Qazaq handyghy qúrylardyng aldynda bolghan oqighalar sipattalady.

XV ghasyrda Joshy úlysynyng sol qanaty bolghan aimaqta ónirding sayasy kartasyn aiqyndap berip ketken biylik kýresi bastaldy. Súltan Ákimbekov әuletter arasyndaghy soghystardyng qalay bastalghanyn, eshkim kýtpegen odaqtardyng qalay payda bolghanyn jәne búl talasqa Shynghys hannan taraghan úrpaqtan bólek túlghalardyng ne sebepti qatysqanyn taldaydy.

Qazaq qalay payda boldy?

Kurstyng birinshi bóliminde Súltan Ákimbekov qazaq, ózbek, noghay sekildi jana etnikalyq biregeylikting qalay qalyptasqanyn da sipattaydy.

«Ózbek, moghol, qazaq, shaghatay, noghay, qyrym tatary jәne basqa jalpylama ataulardyng payda bolu zandylyghy turaly aita ketu qajet. Múnyng barlyghy Monghol han imperiyasy qúrylghan sәtte payda bolghan memlekettik dәstýr daghdarysqa úshyraghan kezde qalyptasty. Búghan deyin týrli monghol memleketining negizgi qúrylymdyq birligi — Shynghys han әuletining belgili bir ókili basqarghan úlys bolghan edi», — dep jazady tarihshy Qalam-daghy maqalada.

Ákimbekov XIV ghasyrdyng ortasyna deyin taypalyq odaqtar jeke-dara subekt bolmaghanyn aitady. Alayda Shynghys han әuletine tәn sayasy dәstýr daghdarysy kýsheyimen sayasy jýiede erekshe kózge týsken taypalar aldynghy qatargha shyqty. Olar óz betinshe erkin әreket ete bastady jәne jana әskery tapqa ainaldy.

Kerey men Jәnibekting Kóshpeli ózbekter memleketinen bólinu turaly sheshimi sayasy qadam bolatyn. Alayda janadan qúrylghan memleketke adal taypalar Mogholstangha ere bardy jәne olargha qatysty «qazaq» atauy qoldanyldy. Búl Kóshpeli ózbekter memleketinen bólinip shyqqan júrttyng basqa ekenin kórsetu ýshin qajet boldy.

«Qazaq» atauynyng payda boluy jayly

Súltan Ákimbekovting aituynsha, XV ghasyrdyng birinshi jartysynda búl termin Shynghys han әuletine tәn dәstýr taralghan barlyq jerde keninen qoldanylghan eken. Ol týrli monghol memleketindegi belgili bir adamnyng nemese toptyng әleumettik mәrtebesining ózgeruin bildirgen.

Avtor tarihy jylnamalardan Timurid Ábu Said jәne Uәiis han sekildi túlghalardyng ózi ómirining týrli kezeninde «qazaq bolyp» jýrgeni sipattalatyn mysaldar keltiredi. Sonday-aq ol «qazaq» degen terminning әuelide әskery iske qatysty bolghanyn atap ótedi.

«Shynghys әuleti biylegen memleketterdegi sarbazdar men aqsýiekter ne soghys jaghdayynda, ne әskery jeniliske úshyrauyna baylanysty mәrtebesin ózgertkende, ne belgili bir manyzdy oqighagha arnayy dayyndyq jýrgizgende “qazaq” anyqtamasy paydalanghan. Búl sózding Kerey men Jәnibek Qazaq handyghyn qúrghan kezde de qoldanysta bolghanyn aita ketu kerek. Uaqyt óte kele “qazaq” osy memleketting halqyn bildiretin boldy», — dep týsindiredi tarihshy.

Qalam kursy Qazaq handyghynyng qalay qúrylyp, damyp, ydyraghanyn jenil tilmen suretteytin bes materialdan túrady. Súltan Ákimbekov kurs faktilermen tanystyryp qana qoymay, olardy auqymdy kontekst túrghysynan kóruge mýmkindik beretinin aitady:

«Meninshe, Qazaqstangha manyzdy súraqtargha jauap alu manyzdy. Sebebi bizde kóp rette tarih bayandap qana beretin sipatqa iye. Ras, múnyng manyzy óte joghary, sebebi faktiler atalady. Degenmen qoyylghan súraqqa jauap tabu, problemany aiqyndau jәne taqyrypty ashu da qajet. Men Qalam kursynda osy súraqtardyng jauabyn tabugha bolady dep sanaymyn. Búdan bólek kurs jalpy jaghdaydy týsinuge kómektesetin aspektilerdi bayqatady», — dep sanaydy avtor.

Búl kurs — tarihy oqighalardy jәy ghana sipattau emes, qazaq biregeyligining qalay qalyptasqanyn jәne Qazaq handyghynyng payda boluyna qanday jayttardyng yqpal etkenin týsinuge degen qúshtarlyq. Kursta oqyrmandy qúrghaq hronologiya emes, kópshilik bile bermeytin derekterdi tereninen taldau, kýtpegen qorytyndylar men tarihymyzdaghy basty oqighalardy payymdau kýtedi.

«Súltan Ákimbekovting kursynda akademiyalyq dәldik pen beyneli, úghynyqty bayandau ýilesim tapqan. Múnda qalyng oqyrmangha beytanys boluy derekter taldanyp, tarihtaghy negizgi oqighalar elenip-ekshelenedi. Avtor bolghan jayttardyng hronologiyasyn úsynyp qana qoymay, olardyng sebebin týsindiredi jәne belgili bir sheshimning býtindey aimaqtyng taghdyryna qalay әser etkeni jayly oiyn bólisedi. Búl kurs qúrghaq derektermen shektelmey, tiri, airyqsha jәne kýtpegen dýniyelerge toly tarihty tanyghysy keletin jandargha arnalghan. Áriyne, kurs pikirtalas tudyrady, oqyrmandy ózge mәlimetterdi zertteuge iytermeleydi, tarihymyzdy janasha týsinuge kómektesedi. Aldaghy uaqytta Súltan Ákimbekov kursynyng kelesi 4 bólimin jariyalaymyz, búdan bólek biz qazaq jәne týrki tarihyndaghy kýrdeli әri manyzdy taqyryptardy ashatyn jana kurstardy da úsynatyn bolamyz», — deydi Qalam bas redaktory Jar Zardyhan.

Kurstyng kelesi bólimderi Qalam saytynda әr beysenbi sayyn jariyalanyp otyrady.

Súltan Ákimbekov – tarih ghylymdarynyng kandidaty, Aziyalyq zertteuler institutynyng diyrektory (Almaty). Qazaqstan tarihyna qatysty «Dala tarihy: Euraziya tarihyndaghy Shynghys han qúrghan memleket fenomeni», «Resey imperiyasyndaghy Qazaqstan», «Tónkeris pen ashtyq qúrsauyndaghy Qazaqstan» syndy irgeli enbekter seriyasynyng avtory.

Qalam – Qazaqstannyn, Ortalyq Aziyanyng jәne Týrkim әlemining tarihy men mәdeniyetine arnalghan mulitiymedialyq joba. Jobada Qazaqstan, AQSh, Kanada, Úlybritaniya jәne Resey sekildi týrli memleketting zertteushilerinen túratyn halyqaralyq top júmys isteydi. Qalam materialdary qazaq, orys jәne aghylshyn tilderinde jaryq kóredi.

Dimash Ziyadiyn

Abai.kz