Chy Zyjiyan, 1964 jyly ómirge kelgen. Qytaydyng tanymal jazushysy. «Erguna ózenining jaghasy» atty romany ýshin birneshe ýlken әdeby syilyq alghan. «Keshte soghylghan tanghy qonyrau», «Ystyq qús», «Aghash astynda», «Búlt sayasyndaghy jaryq», «Aq qar men qara qargha», «Jer sypyrghan týtin» atty kitaptary jaryq kórgen.

Eger men bireudi jaqsy kórsem, qolymdy onyng shashyna qoyyp, әr talyn sipar edim.

Eger erekshe jaghdaylar bolmasa, әdette, әielding qoly er adamnyng qolyna qaraghanda kishileu, nәzik te júmsaq әri sezimtal keledi. Áyelding qolyn sipattaghanda «nәzik sausaqtary bar», «on sausaghy sýiriktey» dep aitu da tegin emes qoy. Eski zamanda әielding qoly naghyz enbek qúraly bolatyn. Toqyma toqu, kiyim tigu, kir juu, jip iyiru, ayaq kiyimning tabanyn tigu, ýy sharuasymen ainalysu, ata-enege kýtim jasau, júmys izdep ketken erine jolgha qajetti kerekting bәrin dayyndau, jórgek juu – osynyng bәri әielding qolymen isteletin sharualar edi. Áriyne, tek keste tigip, kýy tartyp, әn aityp, jelpuishpen kóbelek ústaghan nәzik jandylar da kezdesedi, biraq búl jaghday kóp әielding basyndaghy taghdyr emes, sondyqtan olar turaly aitpay-aq qoyghanym dúrys.

Áyelding qoly qanshama auyr enbekke jegilse de, bәribir әielge tәn nәziktigin saqtap qala beredi. Olardyng qoly iykemdi әri jyltyr keledi. Ejelgi әielderding beynesi salynghan kartinalargha kóz salynyzshy, eng әdemi salynghany – әielderding kózi men erini emes, keude túsynda túrghan eki qoly ghana. Olar kózding jauyn alatynday, әdemi, jarqyraghan nefrittey bolyp elesteydi. San ghasyr ótse de, sol suretterdegi әielderding qolyna jan bitkendey әser beredi: qazir mayshamnyng jaryghyn rettep, bólmesindegi er adamgha kóz salmaqshy, sosyn ózen jaghasyna baryp, sybdyrlatyp kýrish juatynday kýy keshpek.

Áyelding qoly – mәngilik beyne.

Shyndyghynda býgingi әielder búrynghyday auyr beynet keshpeydi. Biraq bәribir as ýige kýni boyy jýrip, bala tәrbiyesimen ainalysuy tiyis. Olar әli de kir juyp, kýrish tazalap, kókónis turap, gaz peshining aldynda túryp, qaynap jatqan maygha piyaz salyp, qazandaghy quyrylghanyna nazar salady. Eger әielding kónil-kýii jaqsy bolsa, toqyma toqyp, kiyim piship, ýiin jinastyradyi. Áyelder qolynyng kýshimen ýidi montazday etip, tazalady. Tipti tereze aldyndaghy gýlderding japyraghyna da shang túrghyzbaydy. Áyelderding qolynyng kýshimen ýiding auasy taza da móldir bolady. Al osylay jýre kele olar uaqyttyng qalay jylystap tez ótkenin bayqamaydy, mandayyna, kózining ainalasyna әjim týsedi, shashynyng qarasynan aghy kóbeye týsedi. Biraq olardyng qoly bәribir er adamdardyng qolynan ózgeshe bolyp qala beredi, qalay bolghanda da, olardyng qoly erekshe, nәzik sipatyn saqtay beredi.

Keyde ózime: «Áyelding qoly nege qartaymaydy?» degen súraq qoyamyn. Búnyng basty sebebi olar ýnemi kókónistermen, jemistermen, gýldermen, ósimdiktermen jәne sumen ýnemi baylanysta boluynda shyghar. Áyelder kókónis turaghanda, qyzanaqtyng alqyzyl shyryny, baldyrkóktyng qong sóli, qiyardyng hosh iyisti suy, kartoptyng aqshyl nәri syrtqa aghyp shyghady. Búl shyryndardyng bәri әielding qolyna sinip, ony nәrlendirip, әielding qolyn balghyn qalpynda saqtaydy. Áyelder gýlder men jasyl ósimdikterdi baptaghanda, olardyng iyisi men erekshe energiyasy onyng qolyna sinedi, sezinsek, búl er adamdargha búiyrmaghan qasiyet.

Áyelderding kóbi sudy jaqsy kóredi. Kýrish tazalap, kir jughan sayyn qoldary júmsaryp, sol arqyly erekshe kýtim kóredi. Múny aityp otyrghan sebebim, әielderdi as ýige baylap qoy degen sóz emes. Biraq as ýige mýlde kirgisi kelmeytin әielde búnday qasiyet pen tartymdylyq bola ma eken?

Áyelding qoly tez qartaymaytyn taghy bir sebebi bar. Meninshe, búnyng siqyry – kóz jasynyng nәrlendiruinde. Áyelder jylaugha beyim ekenin bilesiz. Siyrek kezdesetin jandar bolmasa, kóbine olar kóz jasyn moynyna, jaghasyna aghyza salmaydy nemese klassikalyq romandardaghy keyipkerlerdey bet oramalmen sýrtpeydi. Áyel jylaghanda, kóbine «múrnyn da, kóz jasyn da» qolymen sýrtedi.

Kóz jasy – adamnyng ishki mәnining kórinisi. Áyelding jasy tek tym quanyshty nemese óte qayghyly sәtterde ghana sora-sora bolyp tógiledi. Sondyqtan onyng әielding qolyn nәrlendiretin róli de erekshe bolatyny shyndyq. Kóz jasy qoldyng terisine jaylap sinip, adamnyng ón-boyyna boylap, ishtegi múndy eritip jiberedi. Sol sәtte alysta qalghan jastyq pen ýmit qayta oralady, al әielding qoly kóz jasyna  juylghannan keyin búrynghydan da elgezek bola týsedi.

Osy aitqandarymdy medisina mamandary oqymasa eken deymin. Áytpese, olar mening ghylymy negizsiz pikirlerim ýshin synap, dәlel súrap әbigerge salar. Al men ghylymda ózgermeytin, san ghasyr boyy qasandap qalghan «aqiqattardan» әrdayym denem týrshigedi de túrady.

Búdan әri búl turaly aitpay-aq qoyayyn.

Qay jyly ekeni esimde joq, bir kitaptan mynaday derek oqyghanym bar: әielder ómirining songhy sәtinde er adamdargha qaraghanda qolyn kóbirek sozady eken. Olar songhy ret birdeneni qarmap qalghysy keledi. Sol sәtte olardyng sóileuge dәrmeni jetpey, songhy tilegin qolymen bildiredi. Óitkeni qol – әielding ómir boyy eng kóp sóilegen, eng kóp әreket etken mýshesi. Áyelder songhy qúshtarlyghyn da qolyna amanat etedi.

Búnday kýy dәl qazir mening óz basymda kezdesedi. Qolymmen jazamyn, kir juamyn, tósek salamyn, kókónis turaymyn, túshpara týiemin, tagham túzdaymyn, dәrethana tazalaymyn. Eger men bireudi sýisem, qolymdy onyng shashyna tiygizip, әr talyn eppen sipar edim. Eger ómirimning sonynda kóptegen әielder siyaqty әlsiz qolymdy qarmau baqyty búiyrsa, sol shaqta mening kәrilikten qausap, qaltyrap qalghan qolym janymnan artyq sýigen adamymnyng qolyn ústap ýlgerse eken degen tilegim bar.

Qytay tilinen audarghan Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz