Býgin, 17 nauryz elimizde bekitilgen «Nauryznama» boyynsha «Mәdeniyet kýni» dep atalypty. Osy orayda, redaksiyagha Filosofiya ghylymdarynyng doktory, professor, QR ÚQK Shekara akademiyasynyng professory Maltabarova Kýmisbala Ishanqyzyn shaqyryp otyrmyz...

Ábdirashit Bәkirúly:

– Býgin, 17‑nauryz Mәdeniyet kýni eken. Sizdi elimizdegi belgili mәdeniyettanushy, filosof retinde osy mәsele boyynsha keshendi oilarynyzben bólisuge shaqyryp otyrmyz. Aldymen «mәdeniyet» kategoriyasynyng mazmúnyn ashyp alghan dúrys bolar, qalay oilaysyz?

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Áriyne, aldymen aitylar oidyng mazmúnyn týsinu qajet. Jalpy, adamzat tarihynda mәdeniyet kýrdeli fenomen retinde adam bolmysynyng temir ózegi bolyp túr. Býginde mәdeniyet óndiristik, әleumettik, ruhani, jalpy ómirding barlyq jaghyna enip, adamzattyng jalghyz ýmitine ainaldy. Mәdeniyet aralaspaytyn ómir salasyn elestetu qiyn. Adam ghúmyryn qorshaghan tabighy ortadan bólek alyp qaray almaytynymyz siyaqty, ony mәdeniyet jauharlarynsyz qarastyra almaymyz. Onsyz ómir mәnsiz, maghynasyz tym súrqay kóriner edi. Endeshe, mәdeniyetke úmtylystyng ar jaghynda adamy bolmysqa ghana tәn erekshe qasiyet – erkin oilaugha, erkindikke, bostandyqqa qúlshynys jatyr.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Mәdeniyet subektivti, sezimi dengeyin qamtityn qúbylys ekeni anyq. Sondyqtan, mәdeniyetti jeke‑dara fenomen, óz beynesi bar, aristoteldik maghynadaghy erkin sana emanasiyasy desek bola ma?

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Mәdeniyet – bostandyqtyng týp-tamyry, bostandyq, egemendik – mәdeniyetting ansar auasy, kóktemning júpar lebindey saf túnyqqa shaqyratyn, adam ruhyn úshar biyikterge qanattandyratyn gharysh әlemindey ghajayyp kenistik. Elimiz egemendik alghaly beri biz ruhany әlemimizde osynday kenistikterge jol ashqandaymyz ‑ gharyshtyq sheksizdikting ózi erkindik sýigish qazaq elining myng jyldan beri kóksegeni emes pe edi?

Múnday kezenderde ata-babalarymyzdyng ómir saltynyng ómirsheng de jemisti bolu sebebi, búl dýniyetanym, túrmys-salt ainalany qorshaghan tariyh, tabighat, gharyshpen әbden ýilesim tapqandyghyna nazar audarghan jón . Qazaq ýshin ómir‑bolmys pen túrmys filosofiyasy әu bastan-aq ózara tyghyz baylanysta edi. Ár nәrsening kóp maghynasy, dәlirek aitqanda, birneshe qyry bolady. Endeshe, qazaq bolmysynyn, onyng mәdeniyetining de mindetti týrde filosofiyalyq tanymy, mәn-manyzy bar.

Búghan últymyzdyng ózindik ereksheligi bar túrghyn jaylary: qazaq ýi, onyng bezendirilui, kiyim-keshekter, ayaq-kiyimder, ydys-ayaqtar, er-túrman – at әbzelderi, arba-shanalar, enbek qúraldary, qaru-jaraq, sauyt-sayman t.b. jatady. Mine osylardyng bәrinen de filosofiyalyq tanym, estetikalyq talgham kórinedi.

Ábdirashit Bәkirúly:

– IYә, qazaq mәdeniyeti onyng túrmys‑tirshiligimen tyghyz baylanysta damyghan. Áriyne, ol últtyq dýniyetanymgha zor әser etken.

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Bizding ata-babalyrymyz ózderining ómirlik mәselelerining estetikalyq, psihofizikalyq, ekologiyalyq t.b. kópshiligin qarapayym da qisyndy joldarmen sheshe bilgen. Eng qarapayym әri dana sheshim tabighatqa qol súqpau, ony jaulamau, kerisinshe tabighatpen múrat-mýddeles, qyzmettes bolu, onyng tәjiriybelerin iygerip, qaytalau, odan ýirenu edi: tabighatty qaytalau, onda bolyp jatqan ýderisterding izinen erip otyru, ómir keshuding eng tiyimdi, adamgershilikti jәne talghamdy týri bolyp shyqty.

Kýn, ai, aspan kýmbezi, kókjiyek, qazaqtardyng dýniyetanymynda shenber rәmizining ýlken oryn aluyn aiqyndady. Europalyq sanada shenber úghymy kóp rette qiyn jaghdaydy bildiredi. Mysaly, «túiyqtalghan shenber», «kesel shenber», «tozaq shenberi» siyaqty beyneli sózder jaghymsyz qúbylystardy sipattaugha qoldanylady.

Qazaqtarda shenberding mәni búghan mýldem qarama-qarsy. Halyq arasynda keng aitylatyn «aynalayyn» sózining maghynasy da óte teren. Maghynasyna zer salsaq, búl sóz – qoldau, maqtau, sýn, tipti, jaqyny ýshin basyn beru degen úghymdy beredi.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Qazaqy týsiniktegi «shenber», mening oiymsha, aspan әlemimen tyghyz baylanysta siyaqty. Múnda, «Aspan ‑ alyp shenber, al, onyng astynda barlyq tirshilik atauly túr» degen maghyna beretin synayly. Olay bolsa, «shenber – týpsiz túnghiyq, terendik» degen emes pe eken? Siz qalay oilaysyz?

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Shyntuaytuynda kelgende tarih joly san tarau. Qazaq mәdeniyetinde shenber tәrizdi shanyraqtyng jóni de qashanda bir bólek. Sondyqtan da halqymyz aitar eng jaqsy tilek – «Shanyraghyng biyik bolsyn!». Bir qaraghanda qarapayym, jinalmaly qazaqy ýiding býkil bólikteri qúrastyrmaly, tek shanyraqtyng ghana tútas boluy rәmizdik mәnge iye, onyng maghynasy – aishyq týrliliginde, al aishyqtyng tek hristian dinimen baylanysty ekenindigine kýmәn bar. Sondyqtan bolar, qazaq ýshin úrpaghyn jalghastyrushy, taghdyryna jazylghan keng de biyik shanyraghynyng bolashaq iyesi – úl balanyng ómirge kelui óte manyzdy.

Eng ýlken adamy baqytqa jetuding týp bastauy – aldymen otbasyn qúru, odan song balalardyng ómirge kelui bolsa, myna ghalamnyng birtútastyghy ispettes әrbir otbasyndaghy qarym-qatynas ýilesimdigi osy jiyntyqtardan túrady. Al er jigit – buyndar arasyndaghy dәneker, әulettin, shanyraqtyng otaghasy. Ol týpting týbinde óz shanyraghynyng iyesi men kiyesi, ol – keleshek úrpaq tamyr jayatyn bәiterek. Ol – otbasy danalyghynyng saqtaushysy, múny «әkeden – aqyl, anadan – meyir» deytin halyq maqalynan kóremiz.

Qazaq mәdeniyetinde әke beynesi asqar taumen beynelenetini tegin emes, óitkeni otbasynda bәri әke biyigi men әke biyligine baghynady. Joqtau aitqanda qazaqtar әkeni nelikten asqar taugha teneytini óz-ózinen týsinikti. Aytpaqshy, múnday rәmiz basqa halyqtarda da kezdesedi. Soghan qaraghanda olar da bizding babalarymyz siyaqty dýniyetanudyng týp bastauynan-aq «erkeksiz otbasy» ózining tamyryn joghaltatynyn týsingen.

Ábdirashit Bәkirúly:

– IYә, qazaqtyng «tuystyq qatynastar jýiesinin» ózi tútas bir erekshe filosofiyalyq konsepsiya deuge túrarlyq. Onda әr buyngha, әr bútaqqa, әr tarmaqqa erekshe mәn beriledi mәselen, «qúdalyq qatynas», «aghayyndyq qatynas», «bauyrlyq qatynas», «qyz ben úl arasy» jәne t.t. Osylardyng bәri halqymyzda «mәdeny qalyp» retinde rettelgen, halyqtyng ómir sýru erejesining negizine ainalghan. Osyny iygeru onay ma?

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Adamdar arasyndaghy ayauly da jýrekjardy qarym-qatynastardyng týp sebebin qazaq mәdeniyetining qoynau-qatparlarynan izdesek bolady. Jaqyny ýshin «etinen et kesip beruden» tayynbaytyn qazaq ýshin «bauyr» – ol bauyr eti. «Adam jany jýrekte de, mida da emes, bauyrda jatyr» dep týsinetin qazaq ata balasy ýshin bauyrdan qasiyetti úghym joq. Bauyr degenimiz – adam boyyn jinalghan udan tazalaytyn, gormondar ainalysyn qalypqa keltirip otyratyn sýzgi. Osylay kete beredi...

Sóz sýiegin tanityn, sóz qúdiretine senetin atalarymyz ózara qarym-qatynastaryn da osylaysha sóz maghynasynan izdep tapqan. Osy túrghyda, mening pikirimshe, bir nәrse aqiqat ‑ iygi niyet, izgi oilardyng bәri de adam bolashaghyna jaryghyn týsirip, núryn shashady. Sondyqtan qazaqtar aq bata berip, aq jol tileydi. Al arular, aqyndar tilimen beynelep aitqanda, aqsәulemen, aqqumen tenestiriledi. Al Qyz Jibekting súlulyghy onyng tәnining aqsha qarday aqtyghymen beynelenedi.

Bәlkim, shynynda da qazaqtar arasynda aitylatyn boz biye, boz qoshqardy, aq kiyizdi qaster tútugha baylanysty úghymdardyn, aq týsting kýn shúghylasyn keri shaghylystyryp, gharyshtyq radiasiyany ózine az qabyldaytynymen qatysty shyghar. Búl úghym osy kýnge deyin, jemistiligin bylay qoyghanda, mazmúndyq jaghynan da mәdeny tanymdyq ghylymy әleuetin tolyqtay tanytyp bolghan joq.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Ol ýshin oghan tek qana qazaqy dýniyetanymmen qarau kerek shyghar. Óitkeni, osy mәselelerge ózge bir halyqtyng mәdeny qalybymen qarasaq – tipten basqa qorytyndy shyghuy mýmkin. Onyng aiqyn kórinisi retinde, men «shet elden diny oqu oqyp, solardyng mәdeniyetin mengergen» key jas diny qyzmetkerlerding sana‑sezimining qazirgi qazaq salt‑dәstýrine qarsy kelip jatqanyn, olardyng últtyq qúndylyqtardy «teristep» jatqanyn aitar edim. Osy mәselege qalay qaraysyz?

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Jalpy, әr halyq ózining ómir sýru arealyna say dýniyetanymyn qalyptastyrady. Ol – obektivti prosess. Búl filosofiyalyq tolghanudyng erekshe salasy. Ejelgi kezennen әrtýrli simvoldar tanymnyng tanbasy retinde týrli halyqtar sanasynda erekshe oryn alghany belgili. Bú joly men «aq» týsinigine toqtalayyn: mysaly, bir maghynasynda aq týs soltýstikting belgisi, jyl mezgilining anyqtamasy retinde qys kezining anyqtamasy.

Al sananyng abstraktylyq anyqtamasyna kelsek, onda aq týs beybitshilik, tynyshtyq úghymyn bildiredi. Sondyqtan bolar shyghys halyqtary aqty óte ondy, adamnyng armanynyng belgisi dep aq týsti kiyimge ýlken mәn beredi, demek ol – tazalyqtyn, adaldyqtyn, aqiqattyn, aman-esendikting rәmizi.

Osy túrghyda aq týsting ýsh negizgi mazmúny bar. Birinshisi - dýniyege kelu, jasampaz bolu. Sondyqtan bolar nәreste dýniyege kelgende-aq jórgekke oraytynymyz. Demek, adam dýniyege kelgende onyng sanasy taza, eshbir kýnәmen qorlanbaghan degen úghymda. Ekinshisi – adam ómiri, ondaghy sananyng tazalyghyna degen úmtylys. Al sananyng tazalyghy adamnyng denesinin, kiyimining tazalyghyn aiqyndaydy. Osydan shyghys halqynda sananyng tazalyghynyng nәtiyjesinen – dәret alu, izgilikti is-әreket jasau túraqty oryn alady. Ýshinshisi – ómir men ólim, ómirding bastauy men sonyn belgileytin eki absolutty qarama-qayshylyqtyng rәmizi.

Jalpy alghanda týsterding arsenalynda týssizdik joq. Týssizdik – ol quystyq, boyaudyng joqtyghy. Mysaly, Ál-Farabiyding pikirinshe, basqa boyaudyng joqtyghy әrbir boyauda jasyrylyp túr, biraqta aq boyaudyng boluy qaranyng joqtyghy emes.

Demek «týr» degen týsinik aqiqattylyqtyng eng sәtti úghymy. Keng maghynada alsaq, búl úghym – jaryq dýniye. Osy túrghyda diny jazbalarda da jaryq mazmúnyn týsindirudin ózindik mәni bar. Jaryqtyng qay kezde payda bolghanyn atap kórsetpese de, biraq ta, birinshi kýni jaryq týnekten aiyrylghany jәne odan keyin kýn, júldyzdar payda bolghany atalady. Sonda jaryq dýnie bolghandyqtan týrli týster bolady. Solar arqyly әlem ózgeshelenedi. Bizge manyzdysy – әlem jaryqtan payda bolghandyqtan, sol әlemmen ýilesimdi ómir sýrgen bizding ata-babalarymyz aq týsti jaryq dýniyemen tenestirip, oghan tereng mәn-maghyna bergendigi. Sondyqtan da bolar aq týs qazaq foliklorynyng dәstýrli elementi bolghandyghy. Aq týsting rәmizinde qazaq halqynyng adaldyq jóninen qarastyrylatyn tazalyq turaly týsinigi aiqyndalady. M.M Áuezov «Vremen svyazuishaya niti» atty enbeginde aitqanday: «Joghary morali, adamgershilik, súlulyq úghymdary «aq» (belyi) degen anyqtamamen janamalanady».

Endi býgingi qazaqtargha, әsirese jas úrpaqqa ata-babalarymyzdan qalghan osy múralarymyzdy bagha jetpes baylyqtarymyzdy bilu paryz. Sabaghynan ýzilip týsken alma Niutondy gravitasiya teoriyasyn (tar tylys zanyn) ashugha iytermelese, ertede adamdar óz ómir sýru tәsilderin ýzilmes birlikpen jәne dýniyening tútas bólinbes bólshegimen baylanystyrdy. Qazaqtardyng ghasyrlar boyy jinaqtalghan dýniyetanymy әli Dýnie qúrylymy men Dýniyebilimining birtútas kórinisine jinaqtalghan joq. Áli әrtýrli, bytyranqy jaghdayda túr. Biraq, mәdeniyetting negizi saqtalghan. Ol qoghamnyng logikalyq tanym men rasionalidy bilimning aldynda jekeshe artyqshylyghyn dәleldeydi. Al búl ýmit úyalatady.

Ábdirashit Bәkirúly:

– Kýmisbala Ishanqyzy, býgingi bergen súhbatynyzóte manyzdy boldy dep oilaymyn. Búl súhbat nauryznama kýnderimen baylanysty úiymdastyrylghandyqtan, siz de «aq týs filosofiyasyna» kóbirek kónil bóldiniz‑au dep payymdadym. Sebebi, barsha qazaq Nauryz kýni bir‑birine «Aq mol bolsyn!» dep tileydi. Onyng da astary ózinshe bir filosofiyalyq payym. Alayda, biz súhbat kóleminde ony ejgey‑tejgeyli aitu mýmkin emes, әri ol súhbattyng jýgi emes. Sizge, súhbatynyz ýshin alghysymyzdy bildiremiz.

Kýmisbala Ishanqyzy:

– Sizderge de sәttilik tileymin. Elimizdi Nauryz merekesimen qúttyqtaymyn! Aq mol bolsyn!

Abai.kz