بۇگىن، 17 ناۋرىز ەلىمىزدە بەكىتىلگەن «ناۋرىزناما» بويىنشا «مادەنيەت كۇنى» دەپ اتالىپتى. وسى ورايدا، رەداكتسياعا فيلوسوفيا عىلىمدارىڭىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇقك شەكارا اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى مالتاباروۆا كۇمىسبالا يششانقىزىن شاقىرىپ وتىرمىز...

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– بۇگىن، 17‑ناۋرىز مادەنيەت كۇنى ەكەن. ءسىزدى ەلىمىزدەگى بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى، فيلوسوف رەتىندە وسى ماسەلە بويىنشا كەشەندى ويلارىڭىزبەن بولىسۋگە شاقىرىپ وتىرمىز. الدىمەن «مادەنيەت» كاتەگورياسىنىڭ مازمۇنىن اشىپ العان دۇرىس بولار، قالاي ويلايسىز؟

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– ارينە، الدىمەن ايتىلار ويدىڭ مازمۇنىن ءتۇسىنۋ قاجەت. جالپى، ادامزات تاريحىندا مادەنيەت كۇردەلى فەنومەن رەتىندە ادام بولمىسىنىڭ تەمىر وزەگى بولىپ تۇر. بۇگىندە مادەنيەت وندىرىستىك، الەۋمەتتىك، رۋحاني، جالپى ءومىردىڭ بارلىق جاعىنا ەنىپ، ادامزاتتىڭ جالعىز ۇمىتىنە اينالدى. مادەنيەت ارالاسپايتىن ءومىر سالاسىن ەلەستەتۋ قيىن. ادام عۇمىرىن قورشاعان تابيعي ورتادان بولەك الىپ قاراي المايتىنىمىز سياقتى، ونى مادەنيەت جاۋھارلارىنسىز قاراستىرا المايمىز. ونسىز ءومىر ءمانسىز، ماعىناسىز تىم سۇرقاي كورىنەر ەدى. ەندەشە، مادەنيەتكە ۇمتىلىستىڭ ار جاعىندا ادامي بولمىسقا عانا ءتان ەرەكشە قاسيەت – ەركىن ويلاۋعا، ەركىندىككە، بوستاندىققا قۇلشىنىس جاتىر.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– مادەنيەت سۋبەكتيۆتى، سەزىمى دەڭگەيىن قامتيتىن قۇبىلىس ەكەنى انىق. سوندىقتان، مادەنيەتتى جەكە‑دارا فەنومەن، ءوز بەينەسى بار، اريستوتەلدىك ماعىناداعى ەركىن سانا ەماناتسياسى دەسەك بولا ما؟

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– مادەنيەت – بوستاندىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى، بوستاندىق، ەگەمەندىك – مادەنيەتتىڭ اڭسار اۋاسى، كوكتەمنىڭ جۇپار لەبىندەي ساف تۇنىققا شاقىراتىن، ادام رۋحىن ۇشار بيىكتەرگە قاناتتاندىراتىن عارىش الەمىندەي عاجايىپ كەڭىستىك. ەلىمىز ەگەمەندىك العالى بەرى ءبىز رۋحاني الەمىمىزدە وسىنداي كەڭىستىكتەرگە جول اشقاندايمىز ‑ عارىشتىق شەكسىزدىكتىڭ ءوزى ەركىندىك سۇيگىش قازاق ەلىنىڭ مىڭ جىلدان بەرى كوكسەگەنى ەمەس پە ەدى؟

مۇنداي كەزەڭدەردە اتا-بابالارىمىزدىڭ ءومiر سالتىنىڭ ومiرشەڭ دە جەمiستi بولۋ سەبەبi, بۇل دۇنيەتانىم، تۇرمىس-سالت اينالانى قورشاعان تاريح، تابيعات، عارىشپەن ابدەن ۇيلەسiم تاپقاندىعىنا نازار اۋدارعان ءجون . قازاق ءۇشiن ءومiر‑بولمىس پەن تۇرمىس فيلوسوفياسى ءاۋ باستان-اق ءوزارا تىعىز بايلانىستا ەدi. ءار نارسەنiڭ كوپ ماعىناسى، دالiرەك ايتقاندا، بiرنەشە قىرى بولادى. ەندەشە، قازاق بولمىسىنىڭ، ونىڭ مادەنيەتىنىڭ دە مiندەتتi تۇردە فيلوسوفيالىق تانىمى، ءمان-ماڭىزى بار.

بۇعان ۇلتىمىزدىڭ وزiندiك ەرەكشەلiگi بار تۇرعىن جايلارى: قازاق ءۇي، ونىڭ بەزەندiرiلۋi, كيiم-كەشەكتەر، اياق-كيiمدەر، ىدىس-اياقتار، ەر-تۇرمان – ات ابزەلدەرi, اربا-شانالار، ەڭبەك قۇرالدارى، قارۋ-جاراق، ساۋىت-سايمان ت.ب. جاتادى. مiنە وسىلاردىڭ بارiنەن دە فيلوسوفيالىق تانىم، ەستەتيكالىق تالعام كورiنەدi.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– ءيا، قازاق مادەنيەتى ونىڭ تۇرمىس‑تىرشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا دامىعان. ارينە، ول ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا زور اسەر ەتكەن.

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– ءبىزدىڭ اتا-بابالىرىمىز وزدەرiنiڭ ومiرلiك ماسەلەلەرiنiڭ ەستەتيكالىق، پسيحوفيزيكالىق، ەكولوگيالىق ت.ب. كوپشiلiگiن قاراپايىم دا قيسىندى جولدارمەن شەشە بiلگەن. ەڭ قاراپايىم ءارi دانا شەشiم تابيعاتقا قول سۇقپاۋ، ونى جاۋلاماۋ، كەرiسiنشە تابيعاتپەن مۇرات-مۇددەلەس، قىزمەتتەس بولۋ، ونىڭ تاجiريبەلەرiن يگەرiپ، قايتالاۋ، ودان ۇيرەنۋ ەدi: تابيعاتتى قايتالاۋ، وندا بولىپ جاتقان ۇدەرىستەردىڭ iزiنەن ەرiپ وتىرۋ، ءومiر كەشۋدiڭ ەڭ تيiمدi, ادامگەرشiلiكتi جانە تالعامدى ءتۇرi بولىپ شىقتى.

كۇن، اي، اسپان كۇمبەزi, كوكجيەك، قازاقتاردىڭ دۇنيەتانىمىندا شەڭبەر ءرامىزىنىڭ ۇلكەن ورىن الۋىن ايقىندادى. ەۋروپالىق سانادا شەڭبەر ۇعىمى كوپ رەتتە قيىن جاعدايدى بiلدiرەدi. مىسالى، «تۇيىقتالعان شەڭبەر»، «كەسەل شەڭبەر»، «توزاق شەڭبەرi» سياقتى بەينەلi سوزدەر جاعىمسىز قۇبىلىستاردى سيپاتتاۋعا قولدانىلادى.

قازاقتاردا شەڭبەردiڭ ءمانi بۇعان مۇلدەم قاراما-قارسى. حالىق اراسىندا كەڭ ايتىلاتىن «اينالايىن» ءسوزiنiڭ ماعىناسى دا وتە تەرەڭ. ماعىناسىنا زەر سالساق، بۇل ءسوز – قولداۋ، ماقتاۋ، ءسۇيۋ، تiپتi, جاقىنى ءۇشiن باسىن بەرۋ دەگەن ۇعىمدى بەرەدi.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– قازاقى تۇسىنىكتەگى «شەڭبەر»، مەنىڭ ويىمشا، اسپان الەمىمەن تىعىز بايلانىستا سياقتى. مۇندا، «اسپان ‑ الىپ شەڭبەر، ال، ونىڭ استىندا بارلىق تىرشىلىك اتاۋلى تۇر» دەگەن ماعىنا بەرەتىن سىڭايلى. ولاي بولسا، «شەڭبەر – ءتۇپسىز تۇڭعيىق، تەرەڭدىك» دەگەن ەمەس پە ەكەن؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– شىنتۋايتۋىندا كەلگەندە تاريح جولى سان تاراۋ. قازاق مادەنيەتىندە شەڭبەر ءتارىزدى شاڭىراقتىڭ ءجونى دە قاشاندا ءبىر بولەك. سوندىقتان دا حالقىمىز ايتار ەڭ جاقسى تىلەك – «شاڭىراعىڭ بيىك بولسىن!». ءبىر قاراعاندا قاراپايىم، جينالمالى قازاقى ءۇيدىڭ بۇكىل بولىكتەرى قۇراستىرمالى، تەك شاڭىراقتىڭ عانا تۇتاس بولۋى رامىزدىك مانگە يە، ونىڭ ماعىناسى – ايشىق تۇرلىلىگىندە، ال ايشىقتىڭ تەك حريستيان دىنىمەن بايلانىستى ەكەنىندىگىنە كۇمان بار. سوندىقتان بولار، قازاق ءۇشىن ۇرپاعىن جالعاستىرۋشى، تاعدىرىنا جازىلعان كەڭ دە بيىك شاڭىراعىنىڭ بولاشاق يەسى – ۇل بالانىڭ ومىرگە كەلۋى وتە ماڭىزدى.

ەڭ ۇلكەن ادامي باقىتقا جەتۋدىڭ ءتۇپ باستاۋى – الدىمەن وتباسىن قۇرۋ، ودان سوڭ بالالاردىڭ ومىرگە كەلۋى بولسا، مىنا عالامنىڭ بىرتۇتاستىعى ىسپەتتەس ءاربىر وتباسىنداعى قارىم-قاتىناس ۇيلەسىمدىگى وسى جيىنتىقتاردان تۇرادى. ال ەر جىگىت – بۋىندار اراسىنداعى دانەكەر، اۋلەتتىڭ، شاڭىراقتىڭ وتاعاسى. ول ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءوز شاڭىراعىنىڭ يەسى مەن كيەسى، ول – كەلەشەك ۇرپاق تامىر جاياتىن بايتەرەك. ول – وتباسى دانالىعىنىڭ ساقتاۋشىسى، مۇنى «اكەدەن – اقىل، انادان – مەيىر» دەيتىن حالىق ماقالىنان كورەمىز.

قازاق مادەنيەتىندە اكە بەينەسى اسقار تاۋمەن بەينەلەنەتىنى تەگىن ەمەس، ويتكەنى وتباسىندا ءبارى اكە بيىگى مەن اكە بيلىگىنە باعىنادى. جوقتاۋ ايتقاندا قازاقتار اكەنى نەلىكتەن اسقار تاۋعا تەڭەيتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى. ايتپاقشى، مۇنداي ءرامىز باسقا حالىقتاردا دا كەزدەسەدى. سوعان قاراعاندا ولار دا ءبىزدىڭ بابالارىمىز سياقتى دۇنيەتانۋدىڭ ءتۇپ باستاۋىنان-اق «ەركەكسىز وتباسى» ءوزىنىڭ تامىرىن جوعالتاتىنىن تۇسىنگەن.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– ءيا، قازاقتىڭ «تۋىستىق قاتىناستار جۇيەسىنىڭ» ءوزى تۇتاس ءبىر ەرەكشە فيلوسوفيالىق كونسەپتسيا دەۋگە تۇرارلىق. وندا ءار بۋىنعا، ءار بۇتاققا، ءار تارماققا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى ماسەلەن، «قۇدالىق قاتىناس»، «اعايىندىق قاتىناس»، «باۋىرلىق قاتىناس»، «قىز بەن ۇل اراسى» جانە ت.ت. وسىلاردىڭ ءبارى حالقىمىزدا «مادەني قالىپ» رەتىندە رەتتەلگەن، حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ەرەجەسىنىڭ نەگىزىنە اينالعان. وسىنى يگەرۋ وڭاي ما؟

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– ادامدار اراسىنداعى اياۋلى دا جۇرەكجاردى قارىم-قاتىناستاردىڭ ءتۇپ سەبەبىن قازاق مادەنيەتىنىڭ قويناۋ-قاتپارلارىنان ىزدەسەك بولادى. جاقىنى ءۇشىن «ەتىنەن ەت كەسىپ بەرۋدەن» تايىنبايتىن قازاق ءۇشىن «باۋىر» – ول باۋىر ەتى. «ادام جانى جۇرەكتە دە، ميدا دا ەمەس، باۋىردا جاتىر» دەپ تۇسىنەتىن قازاق اتا بالاسى ءۇشىن باۋىردان قاسيەتتى ۇعىم جوق. باۋىر دەگەنىمىز – ادام بويىن جينالعان ۋدان تازالايتىن، گورموندار اينالىسىن قالىپقا كەلتىرىپ وتىراتىن سۇزگى. وسىلاي كەتە بەرەدى...

ءسوز سۇيەگىن تانيتىن، ءسوز قۇدىرەتىنە سەنەتىن اتالارىمىز ءوزارا قارىم-قاتىناستارىن دا وسىلايشا ءسوز ماعىناسىنان ىزدەپ تاپقان. وسى تۇرعىدا، مەنىڭ پىكىرىمشە، ءبىر نارسە اقيقات ‑ يگى نيەت، ىزگى ويلاردىڭ ءبارى دە ادام بولاشاعىنا جارىعىن ءتۇسىرىپ، نۇرىن شاشادى. سوندىقتان قازاقتار اق باتا بەرىپ، اق جول تىلەيدى. ال ارۋلار، اقىندار تىلىمەن بەينەلەپ ايتقاندا، اقساۋلەمەن، اققۋمەن تەڭەستىرىلەدى. ال قىز جىبەكتىڭ سۇلۋلىعى ونىڭ ءتانىنىڭ اقشا قارداي اقتىعىمەن بەينەلەنەدى.

بالكىم، شىنىندا دا قازاقتار اراسىندا ايتىلاتىن بوز بيە، بوز قوشقاردى، اق كيىزدى قاستەر تۇتۋعا بايلانىستى ۇعىمداردىڭ، اق ءتۇستىڭ كۇن شۇعىلاسىن كەرى شاعىلىستىرىپ، عارىشتىق رادياتسيانى وزىنە از قابىلدايتىنىمەن قاتىستى شىعار. بۇل ۇعىم وسى كۇنگە دەيىن، جەمىستىلىگىن بىلاي قويعاندا، مازمۇندىق جاعىنان دا مادەني تانىمدىق عىلىمي الەۋەتىن تولىقتاي تانىتىپ بولعان جوق.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– ول ءۇشىن وعان تەك قانا قازاقى دۇنيەتانىممەن قاراۋ كەرەك شىعار. ويتكەنى، وسى ماسەلەلەرگە وزگە ءبىر حالىقتىڭ مادەني قالىبىمەن قاراساق – تىپتەن باسقا قورىتىندى شىعۋى مۇمكىن. ونىڭ ايقىن كورىنىسى رەتىندە، مەن «شەت ەلدەن ءدىني وقۋ وقىپ، سولاردىڭ مادەنيەتىن مەڭگەرگەن» كەي جاس ءدىني قىزمەتكەرلەردىڭ سانا‑سەزىمىنىڭ قازىرگى قازاق سالت‑داستۇرىنە قارسى كەلىپ جاتقانىن، ولاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى «تەرىستەپ» جاتقانىن ايتار ەدىم. وسى ماسەلەگە قالاي قارايسىز؟

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– جالپى، ءار حالىق ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ارەالىنا ساي دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرادى. ول – وبەكتيۆتى پروتسەسس. بۇل فيلوسوفيالىق تولعانۋدىڭ ەرەكشە سالاسى. ەجەلگى كەزەڭنەن ءارتۇرلى سيمۆولدار تانىمنىڭ تاڭباسى رەتىندە ءتۇرلى حالىقتار ساناسىندا ەرەكشە ورىن العانى بەلگىلى. بۇ جولى مەن «اق» تۇسىنىگىنە توقتالايىن: مىسالى، ءبىر ماعىناسىندا اق ءتۇس سولتۇستىكتىڭ بەلگىسى، جىل مەزگىلىنىڭ انىقتاماسى رەتىندە قىس كەزىنىڭ انىقتاماسى.

ال سانانىڭ ابستراكتىلىق انىقتاماسىنا كەلسەك، وندا اق ءتۇس بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق ۇعىمىن بىلدىرەدى. سوندىقتان بولار شىعىس حالىقتارى اقتى وتە وڭدى، ادامنىڭ ارمانىنىڭ بەلگىسى دەپ اق ءتۇستى كيىمگە ۇلكەن ءمان بەرەدى، دەمەك ول – تازالىقتىڭ، ادالدىقتىڭ، اقيقاتتىڭ، امان-ەسەندىكتىڭ ءرامىزى.

وسى تۇرعىدا اق ءتۇستىڭ ءۇش نەگىزگى مازمۇنى بار. ءبىرىنشىسى - دۇنيەگە كەلۋ، جاسامپاز بولۋ. سوندىقتان بولار نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە-اق جورگەككە ورايتىنىمىز. دەمەك، ادام دۇنيەگە كەلگەندە ونىڭ ساناسى تازا، ەشبىر كۇنامەن قورلانباعان دەگەن ۇعىمدا. ەكىنشىسى – ادام ءومىرى، ونداعى سانانىڭ تازالىعىنا دەگەن ۇمتىلىس. ال سانانىڭ تازالىعى ادامنىڭ دەنەسىنىڭ، كيىمىنىڭ تازالىعىن ايقىندايدى. وسىدان شىعىس حالقىندا سانانىڭ تازالىعىنىڭ ناتيجەسىنەن – دارەت الۋ، ىزگىلىكتى ءىس-ارەكەت جاساۋ تۇراقتى ورىن الادى. ءۇشىنشىسى – ءومىر مەن ءولىم، ءومىردىڭ باستاۋى مەن سوڭىن بەلگىلەيتىن ەكى ابسوليۋتتى قاراما-قايشىلىقتىڭ ءرامىزى.

جالپى العاندا تۇستەردىڭ ارسەنالىندا تۇسسىزدىك جوق. تۇسسىزدىك – ول قۋىستىق، بوياۋدىڭ جوقتىعى. مىسالى، ءال-ءفارابيدىڭ پىكىرىنشە، باسقا بوياۋدىڭ جوقتىعى ءاربىر بوياۋدا جاسىرىلىپ تۇر، بىراقتا اق بوياۋدىڭ بولۋى قارانىڭ جوقتىعى ەمەس.

دەمەك «ءتۇر» دەگەن تۇسىنىك اقيقاتتىلىقتىڭ ەڭ ءساتتى ۇعىمى. كەڭ ماعىنادا الساق، بۇل ۇعىم – جارىق دۇنيە. وسى تۇرعىدا ءدىني جازبالاردا دا جارىق مازمۇنىن ءتۇسىندىرۋدىن وزىندىك ءمانى بار. جارىقتىڭ قاي كەزدە پايدا بولعانىن اتاپ كورسەتپەسە دە، بىراق تا، ءبىرىنشى كۇنى جارىق تۇنەكتەن ايىرىلعانى جانە ودان كەيىن كۇن، جۇلدىزدار پايدا بولعانى اتالادى. سوندا جارىق دۇنيە بولعاندىقتان ءتۇرلى تۇستەر بولادى. سولار ارقىلى الەم وزگەشەلەنەدى. بىزگە مانىزدىسى – الەم جارىقتان پايدا بولعاندىقتان، سول الەممەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز اق ءتۇستى جارىق دۇنيەمەن تەڭەستىرىپ، وعان تەرەڭ ءمان-ماعىنا بەرگەندىگى. سوندىقتان دا بولار اق ءتۇس قازاق فولكلورىنىڭ ءداستۇرلى ەلەمەنتى بولعاندىعى. اق ءتۇستىڭ رامىزىندە قازاق حالقىنىڭ ادالدىق جونىنەن قاراستىرىلاتىن تازالىق تۋرالى تۇسىنىگى ايقىندالادى. م.م اۋەزوۆ «ۆرەمەن سۆيازۋيۋششايا نيت» اتتى ەڭبەگىندە ايتقانداي: «جوعارى مورال، ادامگەرشىلىك، سۇلۋلىق ۇعىمدارى «اق» (بەلىي) دەگەن انىقتامامەن جانامالانادى».

ەندi بۇگiنگi قازاقتارعا، اسىرەسە جاس ۇرپاققا اتا-بابالارىمىزدان قالعان وسى مۇرالارىمىزدى باعا جەتپەس بايلىقتارىمىزدى ءبىلۋ پارىز. ساباعىنان ءۇزiلiپ تۇسكەن الما نيۋتوندى گراۆيتاتسيا تەورياسىن (تار تىلىس زاڭىن) اشۋعا يتەرمەلەسە، ەرتەدە ادامدار ءوز ءومiر ءسۇرۋ تاسiلدەرiن ۇزiلمەس بiرلiكپەن جانە دۇنيەنiڭ تۇتاس بولiنبەس بولشەگiمەن بايلانىستىردى. قازاقتاردىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان دۇنيەتانىمى ءالi دۇنيە قۇرىلىمى مەن دۇنيەبiلiمiنiڭ بiرتۇتاس كورiنiسiنە جيناقتالعان جوق. ءالi ءارتۇرلi, بىتىراڭقى جاعدايدا تۇر. بiراق، مادەنيەتتiڭ نەگiزi ساقتالعان. ول قوعامنىڭ لوگيكالىق تانىم مەن راتسيونالدى بiلiمنiڭ الدىندا جەكەشە ارتىقشىلىعىن دالەلدەيدi. ال بۇل ءۇمiت ۇيالاتادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

– كۇمىسبالا يشانقىزى، بۇگىنگى بەرگەن سۇحباتىڭىزوتە ماڭىزدى بولدى دەپ ويلايمىن. بۇل سۇحبات ناۋرىزناما كۇندەرىمەن بايلانىستى ۇيىمداستىرىلعاندىقتان، ءسىز دە «اق ءتۇس فيلوسوفياسىنا» كوبىرەك كوڭىل ءبولدىڭىز‑اۋ دەپ پايىمدادىم. سەبەبى، بارشا قازاق ناۋرىز كۇنى بىر‑بىرىنە «اق مول بولسىن!» دەپ تىلەيدى. ونىڭ دا استارى وزىنشە ءبىر فيلوسوفيالىق پايىم. الايدا، ءبىز سۇحبات كولەمىندە ونى ەجگەي‑تەجگەيلى ايتۋ مۇمكىن ەمەس، ءارى ول سۇحباتتىڭ جۇگى ەمەس. سىزگە، سۇحباتىڭىز ءۇشىن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز.

كۇمىسبالا يشانقىزى:

– سىزدەرگە دە ساتتىلىك تىلەيمىن. ەلىمىزدى ناۋرىز مەرەكەسىمەن قۇتتىقتايمىن! اق مول بولسىن!

Abai.kz