Kóptegen diny anyzdarda qús — baqyttyn, baylyqtyn, danalyqtyn, tabystyn, erliktin, bostandyqtyn, oryndalatyn arman-tilektin, quanyshtyng simvoly sanalghan. Olardyng qatarynda tyrna, aqqu, qargha, kógershin, ýki, t.b qústar bar.

Búl qústar turaly ghylymy derekter kóp bolghanymen, baqyt qúsy sanalatyn Qúmay turaly mәlimet joqtyng qasy. Qazaq qúmay tazyny jaqsy bilgenmen, qúmay qúsy turaly bile bermeydi.

Múnyng sebebine keyinirek toqtalamyz. Aldymen Qúmay qúsy turasynda mәlimet bere ketelik.

Ózbekting ataqty shayyry Álisher Nauayy qúmaydy (baqyt qúsy) jer betindegi jany barlardyng ishindegi eng meyirimdisi dep sipattapty. Sondyqtan da Ózbekstannyng eltanbasynyng qaq ortasynda qanatyn jayghan qúmay beynelengen.

Parsy men arab anyzdarynda qúmay qúsynyng kólenkesi týsken adam patsha bolady, al qúmaydy óltirgen adam qyryq kýnnen ary úzamaydy delinedi.

Qúmay slavyan anyzynda adamdargha qúdaylyq әnder salyp beretin әiel­basty Gamain qúsy retinde beynelenedi. Ol kóne grek anyzynan auysqan.

Feniks qúsqa qatysty ertegi de qúmaygha baylanysty boluy mýmkin. Ejelgi Egiypette Feniks atty altyn qanatty qús ómir sýripti desedi. Anyzdaghy mәngi ómir sýretin qús bes ghasyr jasaydy eken. Jәne úzaq ómirining sonynda Feniks Kýn piri Ra ghibadathanasyna kelip qonady. Kópshilik qúsqa syi-syyapat jasap, qúrmet kórsetedi. Rәsim sonynda ony órteydi. Ýsh kýnnen keyin Feniks kýlinen qayta týrlenip, tirilip shyghady.

Jalpy, qúmay qús turaly anyz zoroastrlyq mifologiyadan belgili. Onda ol barlyq qústardyng patshasy Samúryq dep atalynady. Samúryq әiel keudeli alyp býrkit nemese arystan basty jyrtqysh qús keypinde túmarda jii paydalanylghan. Samúryq turaly anyz qazaqta da bar. Onda Bәiterek – ýsh әlemdi baylanystyrushy dәneker retinde әspettelinedi. Orta dýniyeni – adam, jogharghy dýniyeni – qaraqús, tómengi dýniyeni – jylan-aydahar kórsetedi. Qazaqy ertegilerde keyipker jerasty әlemine tap bolady jәne úzaqqa sozylghan sapar kezinde ýlken aghashqa jolyghady, ol jerde aghashqa ór­melep bara jatqan jylandy óltirip, Samúryqtyng balapandaryn aidahardan qútqaryp qalady. Osy erligi ýshin Alyp Qaraqús keyipkerdi jer betine alyp shyghady.

Ár halyq әrtýrli atasa da, qúmay – barlyq jerde baqyt qúsy sanalynghan. Marqúm bilgir zertteushi, ghalym Serikbol Qondybay: «Mifologiyalyq qús – qúmaydyng otany kóne týrikter meken etken etnomәdeny orta, onyng obrazy, anyz jelisi boyynsha barlyq tirshilikting basynda túrghan – Úmay ana» dep jazypty. Noghay anyzynda da Úmay әldebir sebeppen qúsqa ainalyp ketip, kókte de úshqan, suda da jýzgen. Qazaq anyzdarynda Úmay negizinen Úmay-Ana dep atalady.

Sonymen, qúmay qúsy naqty ómirde joq, tek anyz-әfsanalarda ghana kezdesetin mifologiyalyq qús pa, joq qazir de tirshilik ete me? «Qúmay» degen atauy bar bolghandyqtan, bizdinshe, ol qazir de naqty ómirde bar qús.

Qúmay tabighatta óte siyrek kezdesetin qús bolghandyqtan, Qyzyl kitapqa engen. Bir-eki balapannan artyq baspaydy eken. Kóbinese Tiybet, Gimalay, Pamir taularynda úshyrasady. Ile Alatauynyng biyik jotalarynan da kórgender bar. Basqa aimaqta qúryp bitken.

Bir tanghalarlyghy, búl qústardyng ýlkeni qanatyn barynsha jayghanda, úzyndyghy 3 metrge deyin jetedi eken. Ornitologtardyng aituynsha, qúmaylar qozy-laqty kóterip alyp ketkenimen qoymay, tipti tau eshkisin de jene alady.

Qúmay qúsyn kóp adam óleksemen qorektenetin tazqara, kýshigenmen shatastyrady. Nege? Óitkeni «Qúmay» atauyn zertteushi ghalymdar bilmestikpen tyqyr basty tazqaragha telip jibergen. Qúmay onday arbandaghan sýikimsiz qús emes, óte súlu qús. Qúmaydy nege basqa qúspen shatastyramyz? Búghan jauapty biolog-ústaz Hauan Hayrolladan tauyp, riza boldyq. Ol kisi bylay deydi: «Mening payymymsha, qúmay eshqayda da joghalghan joq, tek onyng atauyn ózgertip jibergen. «Qazaqstannyng januarlar әlemi» atty ýlken en-siklopediyada da qúmaydyng suretining astyna qazaqshasynda «saqaltay», orysshasynda «borodach» dep berilipti. Búdan shyghar qorytyndy: kitapty qúrastyrushylar osy qústyng atauyn tikeley orysshadan audarghan ne bolmasa әlgi qústy qazaqsha atauymen emes, mongholsha atauymen audaryp, jazyp jibergen. Orysshadan tura audarghysy kelgender bolsa, ony «saqaldy» dep audarulary kerek edi. Múnday mәselege qatysty taghy bir mysal: Barqytbel tauyn jonghar shapqynshylyghy kezinde kelgen mongholdar suyry kóp bolghan song «Suyrly», yaghny mongholsha aitqanda, «Tarvgatay» dep ózderinshe atap ketken.

Al negizgi taqyrypqa kelsek, qúmay qústy 1972 jyly bala kýnimizde muzeyding tapsyrysy boyynsha әkemiz atyp әkelgen edi. Ol – qara qústar túqymdasyna jatatyn ghalamat súlu qús. Sol qústy soyyp, túlyp (chuchela) jasaghanda men әkemning ja­nynda kómektesip otyrdym. Sonda qúmay etining emdik qasiyeti óte zor bolghandyqtan, adamdar zәrulikke dep bәrin talap әketkeni әli esimde. Tipti osyny estip, sonau alystan kelgen bir aghayyn qúmaydyng kepken tilin de alyp ketken edi. Qazaq arasynda qúmay týiening ortan jiligin biteu jútady dep aitylatyn. Al men kórgen qúmaydyng asqazanynda tautekening ýsh siraghy (anshylardan qalghan ghoy) boldy, siraqtar kәdimgi maltaghan (karameli) sekildi erip ketipti. Soyyp jatqanda asqazany údayy auyryp jýrgen eki jigit te kelip, qústyng asqazanynan shyqqandy sýzip, oghan su qosyp ishkenin de kózimmen kórdim. Al sol kisiler qazir de aman-sau jýr, jastary seksendi enserdi.

Qúmay – Gypaetus barbatruc, yaghny qara qústar túqymdasyna jatady. Ol sýiekpen qorektenumen qatar, tabighatqa erekshe beyimdelgen. Tasbaqa, kirpi, jylan tәrizdi jay qozghalystaghy januarlardy da kóterip, biyikten tastap jiberip azyq etedi. Qazir ghalymdardyng Ontýstik Shyghys Afrika taularyndaghy qúmaydyng tirshilik etuin tolyq zerttegen derekti beynefilimderi satylymda jýr (disk týrinde). Sodan osy qúmay turaly bәrin biluge bolady. Qúmay Europada HIH ghasyrda qúryp ketken bolsa, Ortalyq Aziyanyng biyik taularynda әli qalypty jaghdayda tirshilik etude. Ang azayyp, jem tabyluy qiyndaghan sayyn olardyng da sany biraz kemip ketken boluy da mýmkin. Degenmen, men osy ótken jazdyng tamyz aiynda balapanyn baulyp jýrgen qúmaydy Altay tau jotalarynda úshyp jýrgenin kórdim. Jalpy, qúmaydy tanu qiyn emes. Onyng moyny, tósi qúrsaghymen ashyq sary týsti (sary ala qazdyng týsine úqsas), qúiryghy doghaldau, úzyn, syna tәrizdi bolyp keledi. IYegining astynda bir shoq saqaly bar bolghandyqtan, ony basqa qústan birden jaqsy aiyrugha bolady.

Osyny týiindey kele, bizding qúrastyrushylarymyz qúmay qústyng atauyn ózgertip jibergen degendi shegelep aitqym keledi. Sonyng saldarynan qúmaydyng qazaqsha atauy joghalyp, úrpaghymyz onyng qanday qús ekenin elestete de almay jýrgen jaghdaygha jettik» deydi Hauan Hayrolla.

Endigi sóz qazaqtyng jýirik tazyny qúmay qústan tudyratyn anyzyna qatysty. «Qyran qúmay eki júmyrtqa tabady, biri – qús qúmay, ekinshisi – qúmay tazy» degendi qazaq nege aitqan? Oghan jauapty marqúm etnograf Jaghda Babalyqúlynan tabamyz. Ol kisi bylay depti: «Qyran qúmay men býrkit balapandaryn jyrtqyshtyqqa baulu ýshin «úyada ne kórsen, úshqanda sony ilesin» degendey, týlki, qarsaqtyn, keyde tipti itting kýshikterin, keyde qonyr andardyng laqtary men qozylaryn kóterip alyp ketip, tiridey úyagha aparyp tastaydy. Qyran qústyng balapandary әlgi «oljanyn» kóbin basyp jese de, keybirimen ermektep oinap, birge ómir keshedi. Osy orayly mýmkindikti tazy itting qu kýshikteri paydalanyp qalatyn bolsa kerek. Qyran әkelgen tamaqty balapan men kýshik bólisip jeydi. Osynday dostasqan ómir ayaqtalyp, balapan úyadan úshyp ketkende, tazy kýshik úyada qalady. Biyik jartas betindegi qúmay úyasynda japadan jalghyz shoshyna, zarygha qynqyldaghan kýshikting dauysy sayatshylar, malshylar qúlaghyna shalynsa, әdette olar ne deushi edi? «Qyran qúmaydyng úyasynan itting qanqyly, úlyghan dauysy shyghady. Qyran qúmaydyng júmyrtqasyn jaryp shyqqan itti alalyq» demey me? Endi osy kýshik «qúmay qústyng júmyrtqasynan shyqqan» degen kuәlikting tarauyna serpin bereri anyq. Álgi kýshik qyran shyqsa, qyran qúmay qústan tughandyghy dәriptelmey me, el ishinde onyng qústan tughandyghyna senim artpay ma?»

Qysqasy, qúmay qúsy turaly ghalymdarymyz tereng zertteu jýrgizip, qús atauyna baylanysty ketken qatelikti jóndese, búl qús turasynda bilgenimiz arta týser edi. Sonda óleksemen qorektenetin qaydaghy tazqara, kýshigendermen shatastyrmay, ertegidegi qaraqús – Qúmay turaly әdemi anyzdy olardan arashalap alar edik.

Tóreghaly Tәshenov

Abai.kz