كوپتەگەن ءدىني اڭىزداردا قۇس — باقىتتىڭ، بايلىقتىڭ، دانالىقتىڭ، تابىستىڭ، ەرلىكتىڭ، بوستاندىقتىڭ، ورىندالاتىن ارمان-تىلەكتىڭ، قۋانىشتىڭ سيمۆولى سانالعان. ولاردىڭ قاتارىندا تىرنا، اققۋ، قارعا، كوگەرشىن، ۇكى، ت.ب قۇستار بار.

بۇل قۇستار تۋرالى عىلىمي دەرەكتەر كوپ بولعانىمەن، باقىت قۇسى سانالاتىن قۇماي تۋرالى مالىمەت جوقتىڭ قاسى. قازاق قۇماي تازىنى جاقسى بىلگەنمەن، قۇماي قۇسى تۋرالى بىلە بەرمەيدى.

مۇنىڭ سەبەبىنە كەيىنىرەك توقتالامىز. الدىمەن قۇماي قۇسى تۋراسىندا مالىمەت بەرە كەتەلىك.

وزبەكتىڭ اتاقتى شايىرى الىشەر ناۋايى قۇمايدى (باقىت قۇسى) جەر بەتىندەگى جانى بارلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ مەيىرىمدىسى دەپ سيپاتتاپتى. سوندىقتان دا وزبەكستاننىڭ ەلتاڭباسىنىڭ قاق ورتاسىندا قاناتىن جايعان قۇماي بەينەلەنگەن.

پارسى مەن اراب اڭىزدارىندا قۇماي قۇسىنىڭ كولەڭكەسى تۇسكەن ادام پاتشا بولادى، ال قۇمايدى ولتىرگەن ادام قىرىق كۇننەن ارى ۇزامايدى دەلىنەدى.

قۇماي سلاۆيان اڭىزىندا ادامدارعا قۇدايلىق اندەر سالىپ بەرەتىن ايەل­باستى گامايۋن قۇسى رەتىندە بەينەلەنەدى. ول كونە گرەك اڭىزىنان اۋىسقان.

فەنيكس قۇسقا قاتىستى ەرتەگى دە قۇمايعا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. ەجەلگى ەگيپەتتە فەنيكس اتتى التىن قاناتتى قۇس ءومىر ءسۇرىپتى دەسەدى. اڭىزداعى ماڭگى ءومىر سۇرەتىن قۇس بەس عاسىر جاسايدى ەكەن. جانە ۇزاق ءومىرىنىڭ سوڭىندا فەنيكس كۇن ءپىرى را عيباداتحاناسىنا كەلىپ قونادى. كوپشىلىك قۇسقا سىي-سىياپات جاساپ، قۇرمەت كورسەتەدى. ءراسىم سوڭىندا ونى ورتەيدى. ءۇش كۇننەن كەيىن فەنيكس كۇلىنەن قايتا تۇرلەنىپ، ءتىرىلىپ شىعادى.

جالپى، قۇماي قۇس تۋرالى اڭىز زورواسترلىق ميفولوگيادان بەلگىلى. وندا ول بارلىق قۇستاردىڭ پاتشاسى سامۇرىق دەپ اتالىنادى. سامۇرىق ايەل كەۋدەلى الىپ بۇركىت نەمەسە ارىستان باستى جىرتقىش قۇس كەيپىندە تۇماردا ءجيى پايدالانىلعان. سامۇرىق تۋرالى اڭىز قازاقتا دا بار. وندا بايتەرەك – ءۇش الەمدى بايلانىستىرۋشى دانەكەر رەتىندە اسپەتتەلىنەدى. ورتا دۇنيەنى – ادام، جوعارعى دۇنيەنى – قاراقۇس، تومەنگى دۇنيەنى – جىلان-ايداھار كورسەتەدى. قازاقى ەرتەگىلەردە كەيىپكەر جەراستى الەمىنە تاپ بولادى جانە ۇزاققا سوزىلعان ساپار كەزىندە ۇلكەن اعاشقا جولىعادى، ول جەردە اعاشقا ءور­مەلەپ بارا جاتقان جىلاندى ءولتىرىپ، سامۇرىقتىڭ بالاپاندارىن ايداھاردان قۇتقارىپ قالادى. وسى ەرلىگى ءۇشىن الىپ قاراقۇس كەيىپكەردى جەر بەتىنە الىپ شىعادى.

ءار حالىق ءارتۇرلى اتاسا دا، قۇماي – بارلىق جەردە باقىت قۇسى سانالىنعان. مارقۇم بىلگىر زەرتتەۋشى، عالىم سەرىكبول قوندىباي: «ميفولوگيالىق قۇس – قۇمايدىڭ وتانى كونە تۇرىكتەر مەكەن ەتكەن ەتنومادەني ورتا، ونىڭ وبرازى، اڭىز جەلىسى بويىنشا بارلىق تىرشىلىكتىڭ باسىندا تۇرعان – ۇماي انا» دەپ جازىپتى. نوعاي اڭىزىندا دا ۇماي الدەبىر سەبەپپەن قۇسقا اينالىپ كەتىپ، كوكتە دە ۇشقان، سۋدا دا جۇزگەن. قازاق اڭىزدارىندا ۇماي نەگىزىنەن ۇماي-انا دەپ اتالادى.

سونىمەن، قۇماي قۇسى ناقتى ومىردە جوق، تەك اڭىز-ءافسانالاردا عانا كەزدەسەتىن ميفولوگيالىق قۇس پا، جوق قازىر دە تىرشىلىك ەتە مە؟ «قۇماي» دەگەن اتاۋى بار بولعاندىقتان، بىزدىڭشە، ول قازىر دە ناقتى ومىردە بار قۇس.

قۇماي تابيعاتتا وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇس بولعاندىقتان، قىزىل كىتاپقا ەنگەن. ءبىر-ەكى بالاپاننان ارتىق باسپايدى ەكەن. كوبىنەسە تيبەت، گيمالاي، پامير تاۋلارىندا ۇشىراسادى. ىلە الاتاۋىنىڭ بيىك جوتالارىنان دا كورگەندەر بار. باسقا ايماقتا قۇرىپ بىتكەن.

ءبىر تاڭعالارلىعى، بۇل قۇستاردىڭ ۇلكەنى قاناتىن بارىنشا جايعاندا، ۇزىندىعى 3 مەترگە دەيىن جەتەدى ەكەن. ورنيتولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، قۇمايلار قوزى-لاقتى كوتەرىپ الىپ كەتكەنىمەن قويماي، ءتىپتى تاۋ ەشكىسىن دە جەڭە الادى.

قۇماي قۇسىن كوپ ادام ولەكسەمەن قورەكتەنەتىن تازقارا، كۇشىگەنمەن شاتاستىرادى. نەگە؟ ويتكەنى «قۇماي» اتاۋىن زەرتتەۋشى عالىمدار بىلمەستىكپەن تىقىر باستى تازقاراعا تەلىپ جىبەرگەن. قۇماي ونداي ارباڭداعان سۇيكىمسىز قۇس ەمەس، وتە سۇلۋ قۇس. قۇمايدى نەگە باسقا قۇسپەن شاتاستىرامىز؟ بۇعان جاۋاپتى بيولوگ-ۇستاز حاۋان حايروللادان تاۋىپ، ريزا بولدىق. ول كىسى بىلاي دەيدى: «مەنىڭ پايىمىمشا، قۇماي ەشقايدا دا جوعالعان جوق، تەك ونىڭ اتاۋىن وزگەرتىپ جىبەرگەن. «قازاقستاننىڭ جانۋارلار الەمى» اتتى ۇلكەن ەن-تسيكلوپەديادا دا قۇمايدىڭ سۋرەتىنىڭ استىنا قازاقشاسىندا «ساقالتاي»، ورىسشاسىندا «بوروداچ» دەپ بەرىلىپتى. بۇدان شىعار قورىتىندى: كىتاپتى قۇراستىرۋشىلار وسى قۇستىڭ اتاۋىن تىكەلەي ورىسشادان اۋدارعان نە بولماسا الگى قۇستى قازاقشا اتاۋىمەن ەمەس، موڭعولشا اتاۋىمەن اۋدارىپ، جازىپ جىبەرگەن. ورىسشادان تۋرا اۋدارعىسى كەلگەندەر بولسا، ونى «ساقالدى» دەپ اۋدارۋلارى كەرەك ەدى. مۇنداي ماسەلەگە قاتىستى تاعى ءبىر مىسال: بارقىتبەل تاۋىن جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەلگەن موڭعولدار سۋىرى كوپ بولعان سوڭ «سۋىرلى»، ياعني موڭعولشا ايتقاندا، «تارۆگاتاي» دەپ وزدەرىنشە اتاپ كەتكەن.

ال نەگىزگى تاقىرىپقا كەلسەك، قۇماي قۇستى 1972 جىلى بالا كۇنىمىزدە مۋزەيدىڭ تاپسىرىسى بويىنشا اكەمىز اتىپ اكەلگەن ەدى. ول – قارا قۇستار تۇقىمداسىنا جاتاتىن عالامات سۇلۋ قۇس. سول قۇستى سويىپ، تۇلىپ (چۋچەلا) جاساعاندا مەن اكەمنىڭ جا­نىندا كومەكتەسىپ وتىردىم. سوندا قۇماي ەتىنىڭ ەمدىك قاسيەتى وتە زور بولعاندىقتان، ادامدار زارۋلىككە دەپ ءبارىن تالاپ اكەتكەنى ءالى ەسىمدە. ءتىپتى وسىنى ەستىپ، سوناۋ الىستان كەلگەن ءبىر اعايىن قۇمايدىڭ كەپكەن ءتىلىن دە الىپ كەتكەن ەدى. قازاق اراسىندا قۇماي تۇيەنىڭ ورتان جىلىگىن بىتەۋ جۇتادى دەپ ايتىلاتىن. ال مەن كورگەن قۇمايدىڭ اسقازانىندا تاۋتەكەنىڭ ءۇش سيراعى (اڭشىلاردان قالعان عوي) بولدى، سيراقتار كادىمگى مالتاعان (كارامەل) سەكىلدى ەرىپ كەتىپتى. سويىپ جاتقاندا اسقازانى ۇدايى اۋىرىپ جۇرگەن ەكى جىگىت تە كەلىپ، قۇستىڭ اسقازانىنان شىققاندى ءسۇزىپ، وعان سۋ قوسىپ ىشكەنىن دە كوزىممەن كوردىم. ال سول كىسىلەر قازىر دە امان-ساۋ ءجۇر، جاستارى سەكسەندى ەڭسەردى.

قۇماي – Gypaetus barbatruc, ياعني قارا قۇستار تۇقىمداسىنا جاتادى. ول سۇيەكپەن قورەكتەنۋمەن قاتار، تابيعاتقا ەرەكشە بەيىمدەلگەن. تاسباقا، كىرپى، جىلان ءتارىزدى جاي قوزعالىستاعى جانۋارلاردى دا كوتەرىپ، بيىكتەن تاستاپ جىبەرىپ ازىق ەتەدى. قازىر عالىمداردىڭ وڭتۇستىك شىعىس افريكا تاۋلارىنداعى قۇمايدىڭ تىرشىلىك ەتۋىن تولىق زەرتتەگەن دەرەكتى بەينەفيلمدەرى ساتىلىمدا ءجۇر (ديسك تۇرىندە). سودان وسى قۇماي تۋرالى ءبارىن بىلۋگە بولادى. قۇماي ەۋروپادا ءحىح عاسىردا قۇرىپ كەتكەن بولسا، ورتالىق ازيانىڭ بيىك تاۋلارىندا ءالى قالىپتى جاعدايدا تىرشىلىك ەتۋدە. اڭ ازايىپ، جەم تابىلۋى قيىنداعان سايىن ولاردىڭ دا سانى ءبىراز كەمىپ كەتكەن بولۋى دا مۇمكىن. دەگەنمەن، مەن وسى وتكەن جازدىڭ تامىز ايىندا بالاپانىن باۋلىپ جۇرگەن قۇمايدى التاي تاۋ جوتالارىندا ۇشىپ جۇرگەنىن كوردىم. جالپى، قۇمايدى تانۋ قيىن ەمەس. ونىڭ موينى، ءتوسى قۇرساعىمەن اشىق سارى ءتۇستى (سارى الا قازدىڭ تۇسىنە ۇقساس), قۇيرىعى دوعالداۋ، ۇزىن، سىنا ءتارىزدى بولىپ كەلەدى. يەگىنىڭ استىندا ءبىر شوق ساقالى بار بولعاندىقتان، ونى باسقا قۇستان بىردەن جاقسى ايىرۋعا بولادى.

وسىنى تۇيىندەي كەلە، ءبىزدىڭ قۇراستىرۋشىلارىمىز قۇماي قۇستىڭ اتاۋىن وزگەرتىپ جىبەرگەن دەگەندى شەگەلەپ ايتقىم كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان قۇمايدىڭ قازاقشا اتاۋى جوعالىپ، ۇرپاعىمىز ونىڭ قانداي قۇس ەكەنىن ەلەستەتە دە الماي جۇرگەن جاعدايعا جەتتىك» دەيدى حاۋان حايروللا.

ەندىگى ءسوز قازاقتىڭ جۇيرىك تازىنى قۇماي قۇستان تۋدىراتىن اڭىزىنا قاتىستى. «قىران قۇماي ەكi جۇمىرتقا تابادى، بiرi – قۇس قۇماي، ەكiنشiسi – قۇماي تازى» دەگەندى قازاق نەگە ايتقان؟ وعان جاۋاپتى مارقۇم ەتنوگراف جاعدا بابالىقۇلىنان تابامىز. ول كىسى بىلاي دەپتى: «قىران قۇماي مەن بۇركiت بالاپاندارىن جىرتقىشتىققا باۋلۋ ءۇشiن «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى iلەسiڭ» دەگەندەي، تۇلكi, قارساقتىڭ، كەيدە تiپتi يتتiڭ كۇشiكتەرiن، كەيدە قوڭىر اڭداردىڭ لاقتارى مەن قوزىلارىن كوتەرiپ الىپ كەتiپ، تiرiدەي ۇياعا اپارىپ تاستايدى. قىران قۇستىڭ بالاپاندارى الگi «ولجانىڭ» كوبiن باسىپ جەسە دە، كەيبiرiمەن ەرمەكتەپ ويناپ، بiرگە ءومiر كەشەدi. وسى ورايلى مۇمكiندiكتi تازى يتتiڭ قۋ كۇشiكتەرi پايدالانىپ قالاتىن بولسا كەرەك. قىران اكەلگەن تاماقتى بالاپان مەن كۇشiك ءبولiسiپ جەيدi. وسىنداي دوستاسقان ءومiر اياقتالىپ، بالاپان ۇيادان ۇشىپ كەتكەندە، تازى كۇشiك ۇيادا قالادى. بيiك جارتاس بەتiندەگi قۇماي ۇياسىندا جاپادان جالعىز شوشىنا، زارىعا قىڭقىلداعان كۇشiكتiڭ داۋىسى ساياتشىلار، مالشىلار قۇلاعىنا شالىنسا، ادەتتە ولار نە دەۋشi ەدi? «قىران قۇمايدىڭ ۇياسىنان يتتiڭ قاڭقىلى، ۇلىعان داۋىسى شىعادى. قىران قۇمايدىڭ جۇمىرتقاسىن جارىپ شىققان يتتi الالىق» دەمەي مە؟ ەندi وسى كۇشiك «قۇماي قۇستىڭ جۇمىرتقاسىنان شىققان» دەگەن كۋالiكتiڭ تاراۋىنا سەرپiن بەرەرi انىق. الگi كۇشiك قىران شىقسا، قىران قۇماي قۇستان تۋعاندىعى دارiپتەلمەي مە، ەل iشiندە ونىڭ قۇستان تۋعاندىعىنا سەنiم ارتپاي ما؟»

قىسقاسى، قۇماي قۇسى تۋرالى عالىمدارىمىز تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قۇس اتاۋىنا بايلانىستى كەتكەن قاتەلىكتى جوندەسە، بۇل قۇس تۋراسىندا بىلگەنىمىز ارتا تۇسەر ەدى. سوندا ولەكسەمەن قورەكتەنەتىن قايداعى تازقارا، كۇشىگەندەرمەن شاتاستىرماي، ەرتەگىدەگى قاراقۇس – قۇماي تۋرالى ادەمى اڭىزدى ولاردان اراشالاپ الار ەدىك.

تورەعالي تاشەنوۆ

Abai.kz