«Eger erteng sizding qalanyzda jaryq atauly esh eskertusiz, ne bolmasa, tehnikalyq aqausyz, ne bolmasa, tabighy apatsyz, nemese, lankestik әreketsiz, tek kýni keshege deyin sizding eng ýlken odaqtasynyz bolghan kórshinizding sheshimimen sónip, qalanyzdy qara týnek basa qalsa – siz ne ister ediniz?»

Dәl osynday sózder Amerika Qúrama Shtatynda aitylyp jatyr. Óitkeni, Amerikagha eksporttalatyn elektr energiyasyna 25% baj salyghyn engizu turaly AQSh‑tyng sheshiminen keyin, Kanadanyng premier‑ministri Mark Karny jәne Kanadanyng eng ónerkәsiptik damyghan Ontario provinsiyasy basshylyghy osyghan baylanysty bylay dep mәlimdedi:

«Eger Aq ýy tarifter engizudi jalghastyra berse, biz esh oilanbastan energiya jetkizudi toqtatamyz — búl AQSh-ty jaryqsyz qaldyru degen sóz. Rasynda, Kanada jyldar boyy ózin Soltýstik Amerikanyng energetikalyq jýregi retinde bayqatpay kórsetip kelgen. Kanada AQSh-qa 70 milliard AQSh dollary kóleminde múnay, 9 milliard tekshe metr súiytylghan tabighy gaz jetkizip otyrdy. Sonymen qatar, ondaghan amerikalyq shtattardyng ýileri, kәsiporyndary men auruhanalaryn quatpen qamtamasyz etip otyrghan Kanadadaghy iri gidroelektr stansiyalarynan da elektr energiyasy jetkiziledi».

Donalid Tramptyng ekinshi merzimi kezinde bastalghan sauda soghysy ushyghyp jatyr: alghashynda búl bolat pen aluminiyge qoyylghan tarifter boldy; keyin búl auyl sharuashylyq ónimderi men sheteldik tehnikalargha qarsy sharalar legine ainaldy. Kóptegen adamdar ýshin búl jay ghana «últtyq mýdde» bolsa, basqalar ýshin — «әlemge ekonomikalyq baqylaudy qayta ornatugha tyrysu» dep baghalanuda.

Biraq Kanadagha búl kýtpegen jerden shapalaqpen soqqanday әser etti. Sóitip, Ontario qarsy qadam jasaugha bel budy. Sebebi Ontario — jay ghana provinsiya emes, búl Kanada siyaqty alyp memleketting ónerkәsiptik qozghaushy kýshi: múnda energetika, avtokólik jasau, tehnologiya jәne innovasiya ortalyqtary ornalasqan. Kanadada «Ontario sóilese — Kanada tyndaydy, Ontario әreket etse — әlem sezedi» degen sóz bar.

Kanadalyq elektr quaty Amerika Qúrama Shtattarynyng soltýstik-shyghys bóligining qan tamyrlarymen aghyp jatyr. Niu-York, Michigan, Illinoys sekildi shtattar men Jana Angliyanyng keybir audandary osy energiyagha tәueldi, búl — óndiristin, mektepterding jәne ýilerding júmys isteui ýshin manyzdy. Energiya jetkizilimin toqtatu, nemese, baghasyn arttyru  jay ghana ynghaysyzdyq emes, búl ‑ apat!

Kanada býgin «partnerlik shenberde kelisip alu» dep Tramptan súraudan sharshady. Sonday-aq, Vashingtonnyng jansaq sheshimderine tәueldi boludan da qajydy. Endeshe, Kanada elining tizginin úqypty әri oqyghan‑toqyghan, tehnokrat premier-ministr Mark Karniy ústaghan kezde — Kanada shahmat oinay bastady, al Tramp bolsa «poker» oinap otyr. Búl oiynda trigger — elektr quaty boldy.

Endi Ontario jәy ghana tetikti basqan joq — naqty iske kóshti. Soltýstik Amerikanyng energetikalyq kartasyna kóz jýgirtseniz, ol AQSh ýshin jaghymsyz shyndyqty kórsetedi: amerikandyqtar tútynatyn múnaydyng jartysynan astamy Kanadadan jetkiziledi, tabighy gaz jerasty shekaralarynan ótip, qatty qys mezgilinde ýilerdi jylytady, al kanadalyq gidroenergiya — taza, túraqty jәne arzan. Endi ol tipti asa qúndy bola týsti – óitkeni, úzaq jyldar boyy AQSh ózara tәueldilikti ózara baqylaudyng sinoniymi retinde qabyldady. Biraq Ontario endi minez kórsetti — ózara tәueldilik te qarugha ainala alady eken, әsirese, shyn mәninde  tәueldi dep eseptep kelgen keshegi seriktesing ózindi eskertpey, óz bilgenimin «qosqyshty» basyp túrsa...

AQSh-tyng aqparat qúraldary búl energetikalyq qauipting shyn ne jasandy ekenin talqylap jatqanda, nemese, ózara eskertuler jariyalap jatqanda ‑ Kanada shynymen energiyany jetkizudi toqtatsa, onda elektr energiyasynyng óshirilui oryn aluy mýmkin degen boljam aityla bastady. Búl jaghdayda auruhanalar shamadan tys jýktelip, mektepter jabylyp, ónerkәsip toqtap qalar edi. Energiya jetispeushiliginen tuyndaytyn múnday «haos» — osyghan deyin jalghasqan «kanadalyq sypayylyqtyng aqyry» bolar edi dep mәlimdedi Ontario.

Búl tek Mark Karny men onyng kenesshileri múqiyat jasap shyqqan keng auqymdy jospardyng bastauy ghana! Al, olardyng kópshiligi — halyqaralyq qarjy ortalyqtarynan shyqqan, óz isine jetik mamandar...

Osylaysha, Kanada AQSh-tyng satelliytinen derbes derjavagha ainaluda. Ontario batyl týrde bylay dedi: «Biz búdan bylay ózimizdi AQSh‑tyng atqorasy sanaugha shydamaymyz!». Yaghni, búl sóz «Eger, Kanadagha qarsy AQSh qatang ekonomikalyq sayasat jýrgizudi jalghastyrghysy kelse ‑ Kanada da dәl solay qatty әri sheshimdi әreket ete alady» degendi bildiredi.

Ábdirashit Bәkirúly, sarapshy

Abai.kz