Songhy jyldary til sayasaty jayly, últtyq sananyng janghyruy haqynda kózqaraqty júrt jii aityp, jazyp keledi. Aytary bar azamattar, tónirektegi dos-jar, til janashyrlary jappay qozghap, qauzap kele jatqan osy til (Qazaq tili) tәuelsizdikten bergi 35 jyldyng bederinde az da bolsyn ayaghyn dúrys serpidi me? degen súraq kóldenendey beredi. Kóppen birge kýnirenip, birge quanyp, keyde ishten tynyp jýresing de qoyasyn. Ondaghan jyldardan beri mektepte, balalar arasynda qyzmet ete jýrip, qazaq tilining qogham men mektep arasyndaghy sabaqtastyq hal-kýiin az da bolsyn týsinip, týisingen adam retinde birer oi-tújyrymymdy bólise ketudi jón kórdim.

Áueli qazaq tilining qúqyqtyq jәne sayasy mәrtebesi turaly aitayyq:

QR Konstitusiyasyna sәikes, qazaq tili — memlekettik til. Memlekettik organdar men mekemelerde is jýrgizu qazaq tilinde jýrgizilui tiyis. Degenmen, búl talap kóp jaghdayda qaghaz betinde qalady. Is jýzinde orys tili memlekettik tilding rólin atqaryp keledi, búl jaghday qazaq tilining tolyqqandy qyzmet atqaruyna kedergi.

Qazaq tilining qoghamdaghy qoldanys ayasy әr salada әrtýrli dengeyde kórinedi. Bilim beru salasyn alsaq: Býginde qazaq mektepterining sany artty. Uniyversiytetterde de qazaq tildi toptar kóbeygen. Biraq, jaratylystanu men tehnikalyq baghyttaghy pәnderding kóbi orys nemese aghylshyn tilinde oqytyluda.

BAQ jәne әleumettik jelide: Qazaq tilindegi aqparattyq sayttar men blogtar sany ósip keledi. TikTok, Instagram, YouTube siyaqty platformalarda qazaq tilinde kontent óndirushiler kóbeygenimen, olardyng sapasy, yqpaly әli de әrkelki.

Kәsipkerlik pen qyzmet kórsetu salasyn aitayyq: Ár týrli kompaniyalar men qyzmet salalary qazaqsha qyzmet kórsetuge tyrysqanymen, búl ýrdis negizinen talap boyynsha emes, marketingtik qajettilikpen iske asuda.

Jastar men urbanizasiya faktoryn da qozghaugha tura keledi: Jas buyn arasynda qazaq tiline degen qyzyghushylyq birshama artqanymen, urbanizasiya prosesi kezinde aralas til (qazaq-orys) nemese orys tilining basymdyghy jii kezdesedi. Qazaq tili kóbine túrmystyq dengeymen shektelip, ghylymi, kәsibi, tehnologiyalyq salalarda shekteuli týrde qoldanylady.

Sifrlyq resurstar men terminologiyany aitsaq: Sifrlyq dәuirde qazaq tili edәuir algha jyljydy: Qazlatyn.kz, Emle.kz, Sozdikqor.kz, Qazcorpus.kz, syndy platformalar payda boldy. Degenmen, IT, medisina, zan, jәne injeneriya salalaryndaghy qazaq tilindegi sapaly resurstar men terminderding jýielenui әli de jetkiliksiz. Oghan qazaq tilining mýmkindigi men әleueti jetkilikti dep senimmen aita alamyz. Býginde onyng damuy nedәuir ilgerileulerge qaramastan, jýieli memlekettik qoldaudy, naqty reformalar men qoghamdyq serpilisti qajet etedi.

Qazaq tilin ghylym, tehnika, biznes, mәdeniyet pen kýndelikti ómirde belsendi qoldanysqa engizu ýshin:

әueli, mektepke deyingi jәne mekteptegi bilimde qazaq tilining bazasyn sapaly qalyptastyru kerek.

Ekinshi, ghylymy jәne kәsiby salalargha arnalghan qazaqsha terminder men әdebiyetter qoryn keneytken jón.

ýshinshi, qazaq tilinde sapaly, tartymdy media-kontent jasau.

tórtinshi, memlekettik mekemeler men biznes ortalarynda qazaq tilinde qyzmet kórsetudi talap dengeyine jetkizu qajet. t.s.s.

Taghy bir manyzdy dýnie – qazaq tili men әdebiyetin ÚBT-gha mindetti pәn retinde engizudi jýzege asyru:

Eng aueli, «Qazaq tili» oqulyghynyng bastapqy statusyn qaytaru manyzdy. Qazaq tili pәni — tildi grammatikalyq, leksikalyq, orfografiyalyq, punktuasiyalyq túrghydan tereng mengertudi maqsat etui kerek. Qazirgidey annan-múnnan qúrandy mәtinderdi toptap, onyng arasynan tauyqqa shashqan taryday qylyp birer teoriyalyq mazmún tauyp alatyn jýiesiz oqulyqtyng qajeti shamaly. Qazirgi «Qazaq tili» oqulyghyn «qotarma konspekt» deuge bolady yaghny sapaly bilim standartyn qalyptasyryp ýlgergen elderdin, aghylshyn, nemis, fransuz... tilderindegi oqu materialdaryn kózsiz qotaryp, oqulyq týze salu ýrdisi siyaqty. Sol elderding Ghylym men bilimdegi yqpaly, mәdeny yqpaly men kontenttining taraluy, ekonomikalyq quaty men demografiyalyq faktory, jýielengen tildik infraqúrylymy bizding qazirgi hәlimizben әsirese tilimizding býgingi kýiimen salystyrugha kelmeytinin, jalyna jarmasyp, qosaqtala jóneluge jaramaytynyn oqulyq qúrastyrushylar elep-eskermeytin sekildi.

ÚBT-da qazaq tili «oqu sauattylyghy» degen statuspen ghana mindetti emtihan pәni bolyp belgilengen. «Oqu sauattylyghy» qazaq tili pәnining ornyn týgeldey almastyra almaydy. Oqu sauattylyghy — mәtindi týsinu, logikalyq baylanystardy anyqtau, aqparatty taldau jәne qorytyndy jasau siyaqty daghdylargha baghyttalghan. Múnda grammatikalyq bilim, orfografiya nemese tildik normalar ekinshi oryngha yghystyrylghan nemese mýldem joq. Búl jalpy funksionaldyq sauattylyqty tekseretin mәtinder jiyny.

Al qazaq tili — tilding qúrylymyn, tabighatyn jәne qoldanu mәdeniyetin ýiretetin pәn. Búl — prinsipti aiyrmashylyq. Qazaq tili – pәn ghana emes, últtyq mәdeniyetting tiregi. Qazaq tili pәni arqyly oqushylar tildik daghdylarmen qosa, últtyq bolmys pen dýniyetanymdy mengeredi. Mәtinderde tarihy túlghalar, әdeby múralar, tildik mәdeniyet kórinis tabady. Oqu sauattylyghynda kez kelgen mazmúndaghy qúrama mәtin úsynylaldy, olar tilding últtyq ereksheligin jetkize bermeydi. Mysaly, oqushy grammatikany bilmey-aq mәtindi "týsine" berui mýmkin, biraq búl — til bilimining tolyq kórinisi emes. Grammatikasyz – til jýiesiz, al jýiesiz til – últty biriktirushi kýsh bola almasy anyq.

Memlekettik tildi damytu mәselesi tek til sayasatyna emes, bilim beru jýiesindegi basymdyqtargha da baylanysty. Qazaq tili pәnining ÚBT-dan alyp tastaluy — sol pәnge degen motivasiyanyng tómendeuine, mektepterde oghan degen salghyrt kózqarastyng qalyptasuyna әkeledi. Búl óz kezeginde tildi tereng mengergen úrpaq qalyptastyrugha kedergi emes pe?! Bir sózben aitqanda: Qazaq tili pәni — tek emtihan ghana emes, últtyq sana men tildi úrpaqqa jýieli týrde jetkizetin qúral. «Oqu sauattylyghy» (mәtinder toptamasy) «Qazaq tilinin» ornyn basa almaydy. Sondyqtan: Qazaq tili pәni ÚBT-da mindetti emtihan retinde qaluy kerek; Oqu sauattylyghyn qosymsha nemese bólek baghyt retinde engizgen oryndy bolar; Tildik bilim men funksionaldyq sauattylyqty teng dәrejede damytu qajet.

Al әdebiyet pәnining ÚBT-da mindetti pәn retinde bolmauy onsyzda әdebiyet әleminen alystap bara jatqan úrpaqty oghan moyyn búryp ta qaramas hәlge jetkizui bek mýmkin. Sol ýshin «Qazaq әdebiyetin» de barlyq talapkerler ýshin mindetti pәn retinde engizu kerek. Qazaq әdebiyeti pәni boyynsha test súraqtaryn qazirgi bilim beru mazmúnyna say әzirlep, sol arqyly talapkerding oilau qabiletin, shygharmashylyq daghdysyn baghalaytyn tapsyrmalardy engizu lәzim.

Búl qadamdar memlekettik tilding mәrtebesin arttyryp qana qoymay, jastardyng tildik, әdebi, mәdeny dengeyin de jogharylatatynyna senim bar.

Taghy bir manyzdy týiin: Qazaq tilining halyqaralyq dengeylik emtihanyn qalyptastyru qajettiligi. Jahandanu dәuirinde kez kelgen últtyq tildi halyqaralyq dengeyde tanytu – sol últtyng mәdeny jәne sayasy bedelin arttyrudyng manyzdy joldarynyng biri. Aghylshyn tilindegi IELTS, TOEFL, qytay tilindegi HSK, fransuz tilindegi DELF/DALF syndy emtihan ýlgileri әlemde keninen tanylyp, osy tilderge degen qyzyghushylyqty arttyryp otyr. Osynday tәjiriybeni qazaq tiline de engizu – ishki qajettilik sekildi.

Qazaq tili – týrki tilderining ishindegi bay, qúrylymy jýieli, tarihy tereng tilderding biri. QR memlekettik tili retinde onyng mәrtebesin halyqaralyq dengeyge kóteru ýshin jýielengen, dengeylik til mengeru standarty jәne soghan sәikes emtihan jýiesi boluy qajet dep oilaymyn.

Býginde ózimiz ben qosa, shetel azamattary men ózge últ ókilderining qazaq tilin mengeru dengeyin resmy týrde rastaytyn halyqaralyq sertifikat joq. Búl týrli oqu oryndaryna týsuge, júmysqa ornalasugha, kóshi-qon prosesterine jәne halyqaralyq yntymaqtastyqqa kedergi keltirui mýmkin. Sol ýshin de, qazaq tilinen HSK, IELTS, TOEFL ýlgisindegi (Mysalgha, «QazTest», «TsotKL (The scope of the Kazakh language)» degendey) halyqaralyq emtihan jýiesin qalyptastyrsaq, taqiyamyzgha tar kelmeyin shyghar.

Aytalyq: CEFR (Common European Framework of Reference for Languages) jýiesine sәikes qazaq tilining mengerilu dengeylerin (A1–C2) naqtylau әlde basqalay baghalau shkalasyn týzu; tyndalym, oqylym, jazylym jәne sóilesim daghdylaryn baghalaytyn tapsyrmalar әzirleu; emtihan materialdaryn әzirleytin, tekseretin jәne sertifikat beretin tәuelsiz ortalyq qúru; búl emtihandy onlayn jәne offlayn formatta tapsyru mýmkindigin qamtamasyz etu; qazaq diasporasy men sheteldik bilim beru mekemelerine taratu júmystaryn jýrgizu degendey.

Qazaq tilining halyqaralyq dengeylik emtihanyn jasau – til sayasatyn jana satygha kóterui mýmkin ghoy. Qazaq tilin oqugha yntaly qauym men jastar ýshin naqty motivasiya bolary anyq. Sonday-aq Qazaqstannyng mәdeniy-gumanitarlyq yqpalyn keneytip, memlekettik tilding halyqaralyq mәrtebesin nyghaytady dep senuge bolatyn siyaqty. Oqu-aghartu ministrligi, Ghylym jәne joghary bilim ministrligi, Halyqaralyq baylanys mekemeleri men til mamandary birlesip, qazaq tilining halyqaralyq emtihanyn әzirleudi bastap kep jiberse, qúba-qúp qadam emes pe?!

Tólegen Mellat aqyn, audarmashy

Abai.kz