Tayauda Óskemen qalasynda «El-shejire» Qoghamdyq qorynyng úiymdastyruymen «Ónirdegi memlekettik tilding hal-ahualy, oghan tildik ortanyng әseri» atty seminar-kenes ótken edi. Osy seminargha qatysyp, bayandama jasaghan S.Amanjolov atyndaghy ShQMU dosenti, filologiya ghylymdarynyng kandidaty  Berdibek Biyarovpen elimizding shyghys ónirindegi jer-su attar, onomostika jóninde súhbat qúrdyq. 

-Berdibek myrza, Qogham damuynyng kez kelgen kezeninde onomastikalyq ataulardyng tarihy manyzy zor boldy. Adam qoghamdastyghynyng bir de biri, bir de bir memleket ózining damu ýderisinde ózining antroponimderi men toponimderining jinaghynsyz ómir sýrgen emes. Solay emes pe?

-Solayy-solay. Sonday-aq, qazaqstandyq qoghamdastyqtyng da ejelgi tarihy dәuirde qalyptasqan últtyq onomastikalyq jýiesi bar.
Qazaqstannyng kóptegen ghasyrlar boyy qalyptasqan últtyq onomastika jýiesi HIH ghasyrdyng ekinshi jartysynan bastap týbegeyli ózgeristerge úshyrady jәne patsha ýkimetining otarshyldyq mýddelerine, keyinnen Kenes jýiesining totalitarlyq sayasatyna qyzmet etuge mәjbýr boldy. Otarshyldyq pen totalitarlyq rejimderding iydeologtary onomastikany qoghamnyng tarihiy-mәdeny sanasyna әser etuding sayasy qúralyna ainaldyrdy. Nәtiyjesinde qazaq onomastikasynyng ózindik bolmysyna, últtyq ereksheligine, әsirese onyng toponimikalyq jәne antroponimikalyq jýielerine orasan ziyan keltirildi. Qazaqstan kartasy edәuir búrmalaulargha úshyrady»
Qazirgi qazaq onomastikasynyng jay-kýiin osydan artyq baghalau qiyn. Al tilding ózi qoghamdyq qúbylys bolyp tabylatyndyqtan, onyng bir salasy onomastika da qoghamnan tys qala almaytyny belgili jaghday. Tilshi-ghalymdar ol turaly birshama aityp ta ketken. Mәselen, V.N.Toporov: «...jalqy esimder tek adamzat qoghamynda ghana ómir sýrip, qyzmet etedi... Onyng ýstine, Gerodot pen Pliniyding pikirlerine qaramastan, jalqy esimi joq adamzat qoghamy bolmaydy», - dese, al V.A.Nikonov: «Atau nysangha tanylyp qalghan nәrse emes, biraq ol tek qana qoghamda ómir sýredi jәne әrbir әleumettik qúbylys siyaqty әrqashan tarihy zandylyqtargha baghynady», - degen.
Qoghamdaghy әrbir sayasi-ekonomikalyq ózgeris sol qoghamnyng topojýiesinde tereng iz qaldyryp otyrady degende, biz tórt týrli ekstralingvistikalyq jaghdaydy ekshep alamyz: 1) Bir el ekinshi eldi jaulap alghanda, mindetti týrde jergilikti ataular ózgertiledi. Alys tariyhqa barmay-aq, keshegi Úly Otan soghysy kezinde nemis basqynshylary auystyryp jibergen keybir toponimderdi Polisha men Chehoslovakiya kýni býginge deyin qalpyna keltirude ekenin aitsaq ta jetkilikti. 2) Bir el ekinshi eldi otarlap alghan jaghdayda, jergilikti ataular ózgeriske úshyraydy. Ótken ghasyrlardaghy iri kapitalistik derjavalardyng otarlau sayasaty búghan dәlel. 3)Ýlken elding kishi eldi nemese kýshti elding әlsiz eldi beybit qalypta assimilyasiyalap jiberui (tildeding assimilyasiyalanuy da osy topqa jatady). Búghan QHR-dyng manyndaghy úsaq memleketterdin, Reseydegi úsaq últtardyng taghdyry tolyq mysal bola alady. 4) Bir elding ishindegi iydeologiyalyq, taptyq, diny kýresterdin, azamat soghystarynyng әseri boluy mýmkin. Búl tarihty da úmyta qoyatyn uaqyt ótken joq. Atap ótken tórt jaghday eki týrli sebepten ghana túrady: biri - tilderi kelmegendikten ataulardy ózgertu; ekinshisi - menshiktep alu sayasatyn kózdep, әdeyi ózgeriske úshyratu. Kóptegen jaghdayda ekinshi sebepting ýles salmaghy basym bolyp keletini eshkimge jasyryn emes.
Qazaq tili men onyng leksikasy osy tórt jaghdaydy da bastan keshti. Atap aitqanda, monghol, jonghar shapqynshylyghyn kórdi; patshalyq Resey otarshyldyghyn bastan ótkerdi; Azamat soghysy da bizdi ainalyp ótken joq; kenestik assimilyasiyalau sayasatyn da joqqa shygharugha bolmaydy. Songhy, tórtinshi jaghday, taghy aldymyzdan shyghuy mýmkin. Jahandanu ýderisi kezinde últtyq kelbet, әr últtyng tili ne keng taraghan tilding birine (mәselen, aghylshyn tili), ne jan sany kóp tilding birine (mәselen, qytay tili) jútylyp ketu qaupi bar. Europanyng beldi tilderining biri shved tilining ózi aghylshyn tilining yqpalyna tótep bere almay otyr, jan sany basym bolsa da, Ýndistan aghylshyn tiline ózining hindy tilin qarsy qoyda. Soghan baylanysty әr últtyn, әr tilding aldynda ne bar, ne joq boluy degen dýniyejýzilik mәsele túr.
Qazirgi kezde әlem tilderining arasynda, tipti «halyqaralyq tilder» (aghylshyn, arab, ispan, qytay, orys t.b.) arasynda ózara bәseke jýrip jatqany jasyryn emes. Tilding damuyna onyng arealynyng ken, qoldanatyn jan sanynyng kóp, ekonomikasynyng myqty boluy qajet desek te, sol tilding belsendi qoldanyluy da manyzdy faktorlardyng birine jatady. Kezinde til bilimi tarihynda qalyptasqan «Naturalistik (biologiyalyq)» mektepting ókilderining biri Maks Muller aitqan: «Til kýndelikti túrmysta qoldanylsa - ómir sýrgeni, al adam qoldanbasa - ólgeni» degen pikirining jany bar. Býginde Ukraina men Belorussiya ýkimetining óz tilderine degen alandauy zandy qúbylys, óitkeni ol elderding 40-50 payyzy orys tilinde sóileydi. Qazaqstannyn, sol siyaqty TMD elderining óz tilderin saqtap qaludyng birden-bir joly: memleket aumaghynda, qoghamnyng barlyq salasynda ana tilin belsendi qoldanu bolyp tabylady. Al qoldanu belsendiligi qalay tómendeydi, solay ol til qúldyray beredi. AQSh ghalymy Devid Harrisonnyng esepteuinshe, qazir jer betinde bar 7000-day til men dialektilerding ýstimizdegi ghasyrdyng ortasyna deyin teng jartysy óli tilderge ainalady eken («Qazaqstannyng ghylymy men joghary mektebi» jurnaly, №6 (148), 2007). Al ol joghalugha bet alghan tilder ghasyrlar boyy óz boyyna jinaghan qanshama qúndy mәlimetterdi, tilde saqtalatyn últtyq dýniyetanymdy birge ala ketetini aitpasa da týsinikti.
- Qazaqstan toponimikalyq kenistigining әli sheshimin tappaghan mәselesi kóp. Biz kýni býginge deyin jalqy esim men jalpy esimdi aiyra almay jýrmiz. Osyghan ne deysiz?

-Leksikamyzdyng negizin qúraytyn búl eki sala turaly V.A.Superanskaya bylay degen: «Jalpy esimmen atalghan nysan anyq emes jәne sheksiz bolyp kelse, jalqy esimmen atalghan nysan әrqashan da anyq jәne naqty bolyp keledi». Jalpy esimderding toponimikalyq mindetti alyp jýre almaytynyn ataulardy auystyru jaghynan respublikada aldynghy orynda túrghan Ontýstik Qazaqstan oblysynyng toponimiyasynan mysal keltire otyryp qarastyrayyq. Atalghan oblysta ataulardy qalpyna keltiru júmysy óz uaqytynda jәne sәtti jýrgizilgenin atap ótu kerek. Mәselen, Kalinin - Iasy, Lenin - Kókaral, Qyzyl Oktyabri - Kiyelitas, Voroshilov - Qosqúdyq, Pobeda - Sarqyrama t.b. Tarihy toponimderdi zandy ornyna qaytaru dep jýrgenimizding ózi - osy. Sonymen birge kenestik dәuirde enip, jadymyzgha sinip ketken Alghabas, Enbek, Janadәuir, Janaýlgi, Qyzyljúldyz tәrizdi úranshyl ataulardan qútyla almay otyrghanda ontýstik oblystaghy Onomastikalyq komissiya Yntaly, Yntymaq, Bereke, Órkeniyet, Beybitshilik, «Halyqtar dostyghy» auyly, Mәdeniyet, Órgebas, Arayly, Shúghyla, Baqyt auyly, Shattyq auyly siyaqty jalqy esimge eshqanday qatysy joq oikonimderdi bektip jibergen. Múnda Alghabasty Órgebasqa aiyrbastaghanda ne úttyq degen zandy súraq tuady? Toponimikanyng zandylyghyn bilmegendikten, oigha kelgen ataudy qoya salu barlyq oblystargha tәn «auru» bolyp otyr.

-Nege búlay bolyp jatyr?
-Óitkeni,Qoghamnyng ótpeli kezenderinde adamdar abdyryp, qolda baryn talan-tarajgha salyp, beyberekettik ornaytynyn tarih dәleledep keledi. Múndayda tútastyq pen túraqtylyqty saqtap qalu ýshin, til, din jer jәne ekonomika tútastyghyn búzbau kerek. Bizde jerding jekemenshikke satyluy qogham damuynyng talaby desek, jer-su attaryn saqtap qalu barshamyzdyng mindetimiz. Ol ata-babadan qalghan asyl múralardyng biri. Qazirgi kezde jer-su attary iyesiz, qarausyz qalghan sala bolghandyqtan, әrkim óz tegining atyn shygharugha paydalanyp, kókpargha tartqan laqtay tozdyrady. Mysaly, Aqmola oblysynyng Qarabúlaq aulynyng Qarauyl Qanay by auyly, Shúbarqúdyq kentin Tólepbergen batyr auyly dep auystyrghannan ne taptyq? Múnda, birinshiden tarihy ataulardy qoldanystan shygharyp tastadyq. Sol Qarabúlaq «búl jerde jazda salqyn, qysta qatpaytyn qarasu bar» dep kóshpeli qazaqqa ghasyrlar boyy aqparat berip túratyn asa qúndy atau ekenin úmyttyq. Ekinshiden, «jer-su attary úzyn, shúbalanqy bolmau kerek, óitkeni onyng qoldanysyn qiyndatady» degen talapqa qayshy keldik.
Sayyp kelgende, qanday ataqty adam bolsa da jerden artyq emes. Qoghamgha, elge enbegi men erligi singen adamdardyng esimin tәrbiyelik maqsatta mәngileu kerek bolsa, auyl, qala kósheleri, mektepter men alandargha beruge bolady. Qazaqstan Respublikasyndaghy memlekettik onomastikalyq júmys tújyrymdamasynda «qalalargha, qala ýlgisindegi kentterge, audandargha búdan bylay adam attary berilmeydi» degen tarmaq engizilgen. Jalpy búl talapty «eldi mekenderding jәne geografiyalyq nysandardyng barlyq týrlerine adam attary berilmeydi» dep tolyqtyrghan jón bolar edi. Óitkeni tújyrymdamada adam attaryn «auylgha beruge bolmaydy» degen tarmaq joq degen jeleumen auyr attary әli kýnge deyin ózgertilip jatyr.
Últtyq onomastika mәselelerin әr últ tek ózi sheshuge tiyis. Ol turaly basqadan sabaghat súrap kerek joq. Osy oraydan kelgende keybir azamattardyng qazaq tilindegi toponimderdi orys tiline transkripsiyalap sharshap jýrgeni týsiniksiz jaghday. Memlekettik tili qazaq tili dep tanylghan Qazaqstan ýshin ataulardyng oryssha nemese aghylshynsha transkripsiyasynyn, audarmasynyng qajeti bar ma degen zandy súraq tuady? Álemde basqa eshbir elde toponimder eki nemese ýsh tilde qatar jazylmaydy. Búl - últtyq qúndylyqty baghalamau ghana emes, jalqy esimderding qoldanysyn qiyndatyp jiberetin qajetsiz, artyq talpynys. Qazaqstannyng kóptegen qalalarynda Tәuelsizdik (Nezavismosti), Jenis (Pobeda) týrinde jazylghan kóshe attaryn kezdestiruge bolady.
Memleketting taghy bir aibyny Respublikalyq topografiyalyq kartalar bolsa, múnda da «ózim bilemdikke» salynugha jol berilgen. Qazaqstan kartasyn qazaqsha sóiletemiz dep jýrgen azamattar tildi jetik bilmegendikten jәne tilshi-mamandarmen aqyldaspaghandyqtan, kóptegen óreskel qatelikter jibergen. Mәselen, bir ghana Shyghys Qazaqstan oblysynyng topokartasynda Ýrjar - Úryjar, Órel - Órgiel, Berel - Bergiel, Shanaghaty - Shanaghatty bolyp zansyz ózgeriske úshyraghan. Al Listvyaga tau jotasyn Qorjyntau, Tarbaghatay silemin Tautekeli dep ózgertu - aimaqty jaqsy bilmeuden tughan qatelikter. Orys sayahatshlary Listvyaga týrinde kartagha týsirmes búryn jәne qazir de ol tau jotasy Qonyrjon dep atalady. Tautekeli bolsa, Tarbghatay tau silemining bir ghana salasy ekeni jergilikti túrghyndardyng bәrine ayan.
Toponimika birneshe ghylym salasymen toghysatyndyqtan, geograftargha da mamandyqtyng talabyna baylanysty toponimdermen ainalysugha tura keledi. Alayda ataular arasynda belgili bir dialektiden, kóne, kirme tilderden jasalghandary kezdesip qalsa, ony dúrys transkripsiyalau, maghynasyn týsinu geograf-mamandardyng qolynan kele qoymauy mýmkin. Qazaqstan kartalarynda qaptap jýrgen qatelikter dәl osydan, yaghny tilshilermen, tarihshylarmen birlesip júmys istemeuden tuyndap otyr. Respublikamyzdyng barlyq aimaqtaryndaghy toponimder birshama tolyq zerttelip, qanshama ghylymy enbekter jazylyp jatsa da, kartograf-mamandar kóz qyryn da salmaytyny belgili boldy. Memlekettik karta - әlemge úsynatyn últtyq manyzy bar qújat. Ony jasaudy birer ghana adamgha senip tapsyrugha bolmaydy. Osy orayda Yan Makleodtyng «Tarih - tym jauapty is, tarihshylargha senip tapsyrugha bolmaydy» degen qanatty sózi eske týsedi.
Onomastikalyq júmystardy ýilestiru, ony ýnemi qadaghalap otyru Qazaqstan Respublikasy siyaqty damushy elderge ghana emes, әlemdegi órkeniyetti elderding barlyghyna tәn bolyp keldi. Mәselen, AQSh-ta Geografiyalyq ataular burosy, Kanada Geografiyalyq ataulardyng túraqty komiyteti, Germaniyada Geografiyalyq ataulardyng últtyq komiyteti, Angliyada Britaniya geografiya qoghamynyng geografiyalyq ataulardyng túraqty komissiyasy, Reseyde Geodeziya, Aerofototýsiru, kartografiya bas basqarmalary júmys isteydi. Olardyng barlyghyna da geografiyalyq ataulardy dúrys paydalanudy baqylap, týzetip, jýielep otyrugha baghattalghan týrli qúqyqtar berilgen.
Sonymen qatar әr memleketting kartografiyalyq jýiesin BÚÚ, Býkilәlemdik pochta odaghy, Halqyralyq gidrografiyalyq buro, Halyqaralyq azamattyq aviasiya úiymy, Halyqaralyq kartografiyalyq birlestik, Halyqaralyq standarttau úiymy t.b. iri qauymdastyqtar baqylap otyrady. Sondyqtan respublikamyzdyng topokenistigin tәrtipke keltiru memleketshilik qana emes, halyqaralyq manyzy bar is bolyp tabylady.

Súhbattasqan Serik Nyghmetúly

Abai.kz