Seysenbi, 13 Mamyr 2025
Bilgenge marjan 446 0 pikir 13 Mamyr, 2025 saghat 11:32

Shyghys Týrkistan (jalghasy)

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Basy: Shyghys Týrkistan 

Besinshi: Soghysqa Kenester odaghynyng tike aralasuy

Nylqy partizandary Qúljagha suyt tartyp, 3 baghytta qalagha shabuylgha ótti. Osy sәtte Kenester odaghynanda qaruly adamdar kelip, soghysqa qatynasty. Ashyq derekterde Kenester odaghynyng әskerleri Qúljadaghy soghysqa qatysqany turaly mynaday derekter bar:

Petr Romanovich Aleksandrov bastaghan 60-tan asa qaruly Kenestik әsker(53), Aleksandrov oktyabr revolusiyasyn eske týsiru kýni Qúlja shayqasyn bastaudy úigharyp, «Qúlja azattyq úiymy» bastauyn, oghan Nylqy partizandarynyng da úshtasuyn talap etip, adam jiberedi.

11-shi aidyng 12-si kýni Palinov bastaghan eki mashinamen 60-tan asa Kenester odaghynyng әskerleri keldi (54).

Ilede 2500 qytay әskerining 1000-nan artyghy joyyldy, biraq Ýrimjiden, Ilemen irgeles audan aimaqtardan 5-6 myng qytay armiyasy kómekke kele jatty. Olargha kýreske shyqqanyna 4 ay ghana bolghan partizandar tótep berui qiyn edi. Qytay әskeri Tәnirtaudan asyp, Qúlja qalasyna 25 km jerge jetip keldi. Uaqyttyq ýkimet әr últtan qúralghan partizandardy úiymdastyryp, olargha qarsylyq kórsetti. Dese de san jaghynan da basym, auyr әri ozyq qarumen qarulanghan jau asudy kýshpen alyp, Qúljagha qaray ilgeriledi. Dәl osy qysyltayang sәtte Kenester odaghy tike әsker shygharyp, partizandarmen birlikte jaudy auyr shyghyngha úshyratyp, keri sheginuge mәjbýr etti. Osyghan qatysty myna derekterge qarayyq:

Alayda, kem degende 1945 jyldyng sәuirine deyin Shyghys Týrkistan respublikasy últtyq armiyasynyn  qúramynda «Ysqaqbek atty әsker brigadasy» bolghan joq. Shyghys Týrkistan respublikasynan qytay ýkimeti әskerleri tútqyndaghan tútqyndardyng moyyndaularyna sәikes, Shyghys Týrkistan respublikasynyng әskerindegi eng quatty bólimshe - Kenestik Orta Aziyadan kelgen qazaq, qyrghyz jәne ózbekterden qúralghan, olardy Ysqaqbek degen adam basqaratyn. Jalpy 3000-gha juyq atty әsker bólimi boldy (55). Áskeri Kenestik qazaq, qyrghyz, ukrain jәne basqa últtardan qúralghan Ysqaqbek bólimshesining (Kenes qazaqtary, generaldar dep atalady) 3000-gha juyq atty әsker polki bar, tolyqtay jaraqtalghan iri pulemetteri, shaghyn zenbirekteri, minometteri bar. Tankke qarsy zenbirekter men portativti pulemetter jәne әr jauyngerde semser bar edi, búlar kezinde Shynjanda túrghan «Qyzyl 8-shi polk» boluy әbden mýmkin edi.

Kýre qalashyghyna shabuyl bastalghanda Ysqaqbek Kenester odaghynan kelgen әskerler men zenbirekshi әskerlerding sәikesuimen, qalashyqty aldy (56). 16 qarashada Ysqaqbek atty әsker batalionyn Iniinge basqaryp, Aylinbaq siyaqty Gomindang bekinisterin qorshaugha qatysyp, jeniske jetedi (57). Qúljagha qytay armiyasy 20 km qalghan kezde Kenester odaghy bir bólim atty әskerler men zenbirekshi әskery bólimderdi shygharyp, soghysqa qatystyrdy (58). Kenestik әskerler men Kenester odaghynan әskery tәlim-tarbie alghan  Shynjandyq qaruly adamdar art-artynan Qúljagha kelip shayqasqa qatysty.

Ysqaqbek Qyrghyzstannyng әskery adamy bolyp, 1937 jyly Qashqar men Hotandaghy Shyghys Týrkistannyng Mamút polkovnikten qalghan bólimderi men Dúnghan әskerlerdi jon ýshin Shyng Shysaydyng úsynysymen, Qyrghyzstannan kelgen, taghy Mәulenov degen qyrghyz polkovnik te әsker bastap kelip, úighyrlar qúrghan «Shyghys Týrkistan» kýshterin joyghan.

Al endi mine, Kenester odaghynyng tapsyrmasymen Shyghys Týrkistandy qorghaugha әsker bastap kelip otyr. Shyghys Týrkistan operasiyasyna Qyrghyzstannan kóp adam qatysqan, әriyne, qazaq kóp ýsh aimaqqa Kenester odaghy tek qazaq jiberudi dúrys kórmegen. Mýmkindiginshe ózge últtardy basshylyq oryngha kóptep qon arqyly Qazaqstannyng irgesinde qazaqtar túratyn ýsh aimaqta qazaqty negiz etken ýkimet qúrudy dúrys sanamady.

1944 jyldyng qarasha aiynyng sonynda Kenes Odaghy Shynjannyng Qúlja  qalasynda «No 1 ýi» (Kenes Qyzyl Armiyasy Vladimir Kozlov basqarghan) jәne «No 2 ýi» (KGB Vladimir Stepanovich Egnarov jetekshiligimen (59) qúryp), Beriyany Almatygha Shynjandaghy, Qytaydaghy Kenes әskerlerining soghysyn baqylaugha jiberdi (60).

Egnarov (Shyghys Týrkistannyng is jýzindegi baqylaushysy әri basqarushysy).

Ol 1944 jyldyng 5 jeltoqsanynan 1946 jyldyng 1 qarashasyna deyin - KSRO NKVD-nyng arnayy taghayyndau bólimining bastyghy. Arnayy tapsyrmalar bólimi 1944 jyly 5 jeltoqsanda qúrylyp, 1946 jyly 20 jeltoqsanda taratyldy (61). Negizgi maqsat – Shynjandaghy músylmandardyng últ-azattyq qozghalysyna kómek kórsetu. «Ivan Ivanovich» degen býrkenshik atpen Shyghys Týrkistan respublikasy (Shynjan, Qúlja qalasy) ýkimetining kenesshisi boldy (62).

«Ýsh baghyttaghy (1-shi baghyt Jyng men Shihudy alu, 2-shi baghyt Altay, Tarbaghataydy alu, 3-shi baghyt Aqsugha shabuyl jasau) úrys josparynda» Kenes jauyngerleri bar ma degen súraqqa kelsek, búrynghy Kenes odaghy múraghattarynan Qytay qoghamdyq ghylymdar akademiyasy shekara tarihy men geografiyasy ghylymiy-zertteu ortalyghynyng ghylymy qyzmetkeri Ly Shenning mәlimetteri sheshushi mәnge iye. Osy múraghat derekterine sýiene otyryp, ol 1945 jyly mausymda KGB Ortalyq Sayasy Burosynyng «Shyghys Týrkistan respublikasynyn» әskerin kýsheytu turaly sheshim qabyldaghanyn kórsetti. Múnda Kenes Qyzyl Armiyasynyng 500 ofiyseri men 2000 serjanty jiberildi. Sonymen birge Shynjangha artilleriya men oq-dәri, kólik mashinalary, әskery baylanys pen qolbasshylyqqa arnalghan baylanys qúraldary, kóptegen qaru-jaraq, týrli tehnikalar ýzdiksiz tasymaldandy. Keybir manyzdy úrys josparlaryn Kenes әskerleri men Uaqytsha ýkimet әskerleri qatarlastyryp oryndady (63). Keyingi kezderde sany 30 mynnan asqan úlyttyq armiyada búl san tipti kóbeygen siyaqty, naqty qansha myng ekeni anyq emes. Dese de tútas armiyanyng 3/1 boluy әbden mýmkin.

Osy soghystargha týrki tektes últtardan tys, jerlik mongholdarda kóptep tartyldy. Erde bastaghan monghol partizandar otryady (64) Búratalany aluda negizgi kýsh boldy.

Al shettegi úighyr úiymdary osy tarihy shyndyqtardy teristeydi nemese aitpaugha tyrysady. Áyteuir ýsh aimaq әsirese, Altay, Tarbaghatayda úighyrlar jaghynan tez azat bola salghanday etip kórsetkileri keledi. Ár jerde kimder boldy, ol jerlerde qanday soghystar boldy, ol turaly da aitylmaydy.

Ýkimet tili turaly

Jogharyda aittyq, tútas ýsh aimaqta da, Ile aimaghynda da qazaqtar negizgi halyq, biraq Kenester odaghy óz qúramyndaghy Qazaqstan odaqtas respublikasynyng irgesinde taghy bir qazaq respublikasyn qúrudy qalamady. Kerisinshe sany qazaqtan eki-ýsh ese az úighyrlardy qoldan biylikke kóptep qoydy (olardyng da kóbi Kenestik úighyrlar), tipti búlardyng arasynda da Qazaqstan men Qyrghyzstannyng úighyrlary, kommunistik tәrbie alghan, Kenester odaghynyng aitqanyn eki etpeytin, Ahmetjan Qasymy siyaqty úighyrlar kóp bolatyn. Sondyqtan úighyr tili Qúljadaghy ýkimetting tili bolyp, negizgi qújattar osy tilde shyqty. Biraq ýsh aimaqta qazaq kóp bolghandyqtan, ekinshi til qazaq tilining qoldanys ayasy úighyr tilinen keng boldy. Úighyr tilin ýkimet tili etu turaly Týrkistan ýkimeti mynanday búiryq shygharghan:

«1944 jyly 12 qarashada Shyghys Týrkistan respublikasy uaqytsha ýkimetining qúryltay jinalysynda «Toghyz tarmaqtan túratyn sayasy baghdarlama» jariyalandy (búdan әri «1944 jylghy baghdarlama»). Shyghys Týrkistan respublikasynyng konstitusiyasy bolmaghandyqtan, «Toghyz tarmaqtan túratyn sayasy baghdarlama» is jýzinde konstitusiya rólin atqardy. Onyng negizgi mazmúny mynalar: (1) qytaylyq teris sayasattyng barlyq týrlerin jong; (2) ýkimet demokratiyalyq jýie bolyp tabylady; (3) әsker halyqtyqqa tәn; (4) barlyq etnikalyq toptar ten; (5) dindi qúrmetteu kerek; (6) barlyq dengeydegi lauazymdy túlghalardy halyq saylaydy; (7) kenestik sayasatty jýzege asyru; (8) bilim berudi damytu; (9) úighyr tilin uaqytsha ýkimetting ortaq tili etip belgilu».

Dәlelqan Sýgirbaevtyng úighyrsha jazghan haty.

Áriyne Kenester odaghynyng osy sayasaty qazaqtardyng narazylyghyn tudyratyny tabighy edi, Ospan batyr men Qaliybek әkimning qarsy shyghuynyng sebebining biri osynda edi.  Iledegi qozghalystyng eki negizgi basshysy Ákbar men Seyitting júmbaq ólimi de osymen baylanysty. Ýkimet basshylyghyna qazaqty shygharmau, ýkimet tili qazaq tili bolmau, «bәring bir týrik tildessinder, sondyqtan bәrine ortaq Týrkistan ýkimeti bolyp otyr» degen sózge kóp qazaq ilana qoymaytyn. Óitkeni «týrik», «Týrkistan» ataulary  qazaqtargha beytanys edi, kóp sandy búqarany bylay qoyghanda, ziyaly qazaqtarda da  týrikshildik iydeya, Shyghys Týrkistan iydeiyasy bolmaghan.

Al Kenester odaghynyng biylikke qazaqtardy jolatpauynyng taghy bir sebebi boldy: Búl uaqyttyq oiyn, osy operasiya arqyly Gomin qytay biyligin Mongholiya tәuelsizdigin moyyndaugha qysau, al ol maqsatqa jetkennen keyin búl quyrshaq memleket kerek bolmaydy, ony tarata salady. Eger qazaq negiz etken osy ýsh aimaqta qazaq tili ýkimet tili, qazaqtar biylikte bolghan qazaq memleketi qúrylyp, keyin ony taratatyn bolsa, qazaqtar qarsy shyghatyny dausyz. Sony dýrbeleng boluy mýmkin, sol ýshin qazaq narazy bolatyn, riza bolmaytyn jýie qúrsa, onday ýkimetti taratqan kezde qazaq qarsy shyqpaydy dep boljaghany anyq, rasynda da solay bolady. 1946 jyly jazda «Shyghys Týrkistan uaqyttyq ýkimeti» taratylghan kezde eshkim qarsy bolmady, al sol ýkimettegi úighyrlardyng da eshqayysysy qarsy shyqpady.

Últtyq Armiyanyng qúryluy

Ilening jerlik partizandary men Kenester odaghy armiyasynyng kýshimen tolyq azat bolghan son, uaqyttyq ýkimet últtyq armiya qúrdy, onyng negizgi jýiesin Kenester odaghy qyzyl armiyasynyng jýiesi boyynsha kóshirip jýrgizdi.

1944 jyly 16 qarashada  Aleksandrov, Palinov, Ysqaqbek bastaghan bir batalun (500-den asa adam) әsker Qúljagha keldi. Sonymen bir uaqytta Kenester odaghynan general-leytenant Kozilov,  Viktor Kolebilikin bastaghan әskery aqylshylar ýiirmesi keldi.

1945 jyly Qorghasta Kenester odaghynyng kómegimen әskery tәrbiyeshiler kelip, komandirler kursy ashyldy. Ár kezek kurs merzimi ýsh ay bolyp, keyin Bayandayda ýsh kezek kurs ashylyp, 450 kursant tarbiyelenip shyqty (65). 1945 jyly 3-shi aidyng 6-sy kýni últtyq armiya bas qolbasshylyq shtabyn qúrdy. Oghan artqy shep bólimi, sayasy bólim, әskery sot, әskery prokurarura, barlau, soghys, kәdirlar, sharuashylyq basqarmasy qarady. Armiyanyng qolbasshysy Ivan Grigorivich Palinov, orynbasary Varsanovy Mihaylovich Majarov bolyp belgilendi. Áskery ister mengerme bastyghy Zýnun Teyipov (tatar, Almaty qalasynan), artqy shep bólim mengerushisi Pahridiynqoja Rasulov (ózbek),  Sayasy bólim bastyghy Ábdikәrim Abbasov (úighyr), әskery sottyng bastyghy Qaynam Ábdulla, әskery prokuratura bastyghy Ábdighúpyr Sabyrqajy (úighyr), әskery din ister bastyghy Damolla Raziyev boldy.

Zýnun Teyipov (Kenester odaghynyng Qazaqstan respublikasynyng Almaty oblysy, Jarkent audanynan, tatar, úighyr degende kózqaras bar) (66).

Búdan biletinimiz - últtyq armiyanyng qúryluyna da Kenester odaghy yqpal etken әri әskery mamandaryn jiberip, jerlik halyqtan oqyghan azamattardy tәrbiyelegen. Sonyng ózinde armiyanyng bas qolbasshysynan tartyp, polk komandirleri, sayasy komissarlary, t.b týgel Kenestik orystar jane qazaq, qyrghyz, tatar, ózbek, úighyrlar boldy.

Últtyq armiyanyng qúrylu salty.

4-shi aidyng 8-i kýni Qúlja qalasynda últtyq armiya qúrylu salty ótkizilip, oghan 10 mynnan asa adam qatysty. Álihan tóre arnayy sóz sóilep, tu úsyndy, әskery parad ótkizildi. Ol kezde Ilede qúrylghan últtyq armiyanyng jalpy әsker sany 15 mynday adam bolyp, oghan myna polktar qarady (67):

Qúljada qúrylghan últtyq armiya sany bastapqyda 15 000 adam edi, biraq Altay men Tarbaghatay tolyq azat bolghanda 30 myngha jetti. Al Qúljadaghy alghash qúrylghan 15 myng adamdyq últtyq armiya qúramy tómendegidey boldy (Suretter kóbi dәl sol polktardy kórsetpeydi):

Ile jayau әsker 2-shi polki, Komandiyri Fidaev (orys), sany 1500 adam, búlar deni Qúlja qala many men Ayranbaqqa shabuyl jasaghan әskerlerden qúraldy.

Zapas 4-shi polk qúryldy. Komandiyri Qayymbek (últy anyq emes).

Tekes atty 1-shi polk, komandiyri Mәulenov (qyrghyz, Kenester odaghy Qyrghyzstan).

Tekes atty әsker 2-shi plok, komandiyri Noghaybaev (qyrghyz, Kenester odaghy Qyrghyzstan). Olar Qorghas pen Sýidyndy qorshap shabuyldaghan әskerler men partizandardan qúraldy (Qyrghyzstan әskeri siyaqty).

Búdan osy әskerlerding qúramynda Qyrghyzstandyq әskerler kóp bolghanyn bayqaugha bolady, polk komandirleride Kenestik Qyrghyzstan azamattary ekeni belgili bolyp túr.

Sýidyng atqyshtar 1-shi polk, komandiyri Mogutinov (orys, Kenester odaghy).

Dýngen atty 10-shy polk, (Búryn atty batalun bolghan), komandiyri Mәnsur Lomiyev (Dúnghan, kenester odaghy). Búlar Kenester odaghynyng dúnghandary boluy mýmkin, әriyne Ilening jergilikti dúnghandary da bar ekeni shýbәsyz. 1934 jyly Qashqarda Kenester odaghyna tize býkken dúnghandarda osy polk qúramyna kirui yqtimal.

Kensay atty 3-shi polk, komandiyri Leskin (orys, jergilikti aq orys, qazaqtardan  qúralghan rolk. Leskin keyin Kenester odaghyna ketip, Almatyda qaytys bolghan).Últtyq armiyanyng orys әskerleri. Kensay atty polky óte tez qúrylghan polk, búghan qaraghanda Kenestik orys әskerler boluy mýmkin, olar taghy Altay men Tarbaghataydy alu soghystaryna qatynasqan әri sol aimaq әkimshilikterine Kenestik adamdardy qoyyp otyrghan.

Arasan Búrataladaghy partizandar men mongholdardan qúralghan monghol atty 8-shi polk (búryn atty әsker bataluny edi), komandiyrng Erde (monghol), sayasy komissar Toqty Emenov (úighyr).

Toghyztarau 5-shi atty polk, komandiyri Nýsipqan Kónbayúly (qazaq), orynbasary Túrsyn Mәntyazarov (qyrghyz, Kenester odaghynan), shtap bastyghy Torghaliyev Túrsyn (qyrghyz, Kenester odaghynan), 1200 adam. Toghyztarau, Kýnes, Nylqy audandarynyng qazaqtarynan qúralghan, Nylqy partizandarynyng naghyz jalghasy osylarda kóp bolghan.

Sibe skadrony, komandiyri Narbanov, sayasy komisar Mýrtizan, sany 170 adam. Bir polkta eki batalion, bir batalionda 3 rota, bir rotada 3 zvod, 1 zvodta 3 otdelenie bolghan, әr polkta 2500-ge deyin adam bolghan.

Nýsipqan Kónbayúly.

Tarabaghatay partizandary

Osy uaqyttarda yaghni, 1941-1944 jyldary Tarbaghatay ónirinde taghy da kóptegen azamattar qolgha alyndy, solardyng qatarynda jazushy Qajyghúmar Shabdanúly, etnograf Jaghda Babalyqúly, Balqash Bapin da bar edi. Shәueshek qalasynda Dubek Shalghynbayúly bastaghan qazaq azamattary «Jauynger gruppa» qúrdy (68), onyng kóbi Shәueshektegi gimnaziya oqushylary edi. Olar Tarbaghataydyng jer-jerinde últ-azattyqqa ýgitteytin kóptegen әreketter jasady, desede úiymnyng kóp mýsheleri qytay ýkimeti jaghynan qolgha alyndy.

Dubek Núrtazaúly Shalghynbaev.

Tarbaghatay aimaghyndaghy qazaqtardyng kólemdi últ-azattyq kýresi eki jerde payda boldy: biri - Mayly tauynda, endi biri - Erenqabyrgha tauynda tútandy.

Mayly partizandary turaly derekterde bylay delingen:

«Tarbaghatay aimaghynyng batys-ontýstik ónirindegi tauly rayondarda qazaq malshylary partizandar otryadyn úiymdastyryp, Búrataladaghy Monghol atty әskerler batalionynyng kómegimen olar 200 adamgha kóbeyip, Shaghantoghaydyng Úzynbúlaq degen jerinde Gomindang әskery bólimderimen soghysty. 6-shy aidyng 16-sy kýni olar 300 adamgha kóbeyip, «Mayly partizandar otryady» bolyp qúrylyp, Núrsapa Seytjanúly men Qaly Qizamadenúly jauapty boldy. Olar Toly, Shaghantoghay ónirinde belsendi qimyl jasap, Gomindang әskerleri men saqshylaryna soqqy berdi» (69).

Osy ýsh aimaqtaghy últ-azattyq kýresting kuәgeri әri qatardaghy jauyngeri bolghan Qojay Doqasúly ózining «Otqa oranghan jyldar» kitabynda Mayly partizandary turaly bylay mәlimet keltiredi:

«Gomindangha qarsy oqty túnghysh ret Altayda Esimqan, Nylqynyng Lastay tauynda Ákbar Esbosyn úly, Erenqabyrghada Núrpay, Mayly-Jәiirda Baykenje, Núrsapa Seytjandar atty…Besinshi ýlken top Toly partizandary Núrsapa, Qaysa, Baykenjeler bastaghan 200 adam» (70).

Ospannyng batyry bolghan Núrghojay óz esteliginde bylay deydi:

«Tarbaghatay qozghalysynda Qaliybek tobyn basshylyqqa aldyq, Núrsapa batyr jayynda da estigen edim, biraq búlardy әngimelemedim, óitkeni qozghalys basshysy Qaliybek әli tiri bolghandyqtan ol turaly ózi aita jatar…» (71).

1945 jyly kóktemde ashyq kóteriliske shyqqan osy «Mayly partizandary» tamyz aiyna deyin Toly ónirinen 200-ge juyq qytay әskerin joyghan, sany da artyp 700-den asqan.

7-shi aidyng basynda Shyghys  Týrkistan  últtyq  armiyasy bas qolbasshy Palinov Leskinning Kensay atty әsker 3-shi polkyn, Erde Myniyevtyng monghol atty әsker batalionyn, qorghaushylar batalionyn bastap Sәntay, Búrataladan ótip Tarbaghatay aimaghyna (Shihugha) kirdi.

7-shi aidyng ortasynda olar (Kensay atty polk) Úzynbúlaqta mayly partizandarymen birigip, últtyq armiya bas qolbasshylyghynyng Tarbaghataydy azat etu jónindegi búiryqty jariyalady. Últtyq armiya men Mayly partizandary aldymen Úzynbúlaq shoqysy men Ýsh qarasudy aldy, 7-shi aidyng 15-i kýni Shaghantoghay audanyn aldy. Mayly partizandary men monghol atty әskeri bataliony Shihu men Shәueshekke baratyn joldaghy Úrymtal beket Útyny aldy (72).

Mayly partizandary 700 adamnan asty da, kerey azamattaryn negiz etken «Tarbaghatay 6-shy atty polk» qúryldy.

Últtyq armiya Tarbaghataydaghy eginshiler men malshylardan әsker alyp, qúramyna qabyldady. Tamyz aiynyng 10-y kýni últtyq armiya qolbasshylyghy shtaby búiryq týsirip, Mayly partizandarynan «Tarbaghatay 6-shy atty polkty» qúrdy.

Taghy «Dórbiljin 4-shi atty polk» qúryldy, olar Kensay atty әsker polkimen birigip, atty brigadagha ainalyp, sany 2400-den asty. Olardan bir bólim kýshti shygharyp, Shihugha shabuyl jasady, endi negizgi kýsh Qobyqqa shabuyl jasady (73).

Tarbaghatayda qarula kýshterding polk bolyp qúryluy.

Qojay Doqasúlynyng aituynsha:

«Dórbiljin 4-shi atty polk, komandiyri Aytughan (qazaq, Kenester odaghynan), orynbasary Yusupov (tatar, kenester odaghynan), sayasy komissar Ahymetshaev(Keng odaghynan), jiyny 1200 adam.

Tarbaghatay 6-shy atty polk, oryny Shyhyzy (Tasyrqay), komandiyri: Qaysa Dýisenbekov (Kenester odaghynan, qazaq). Orynbasary Qaysa Júmykeúly. Sayasy komissar Ábdrahman Orken úly (Kenester odaghynan, qazaq), shtab bastyghy Samu Sәbitov (ol Shepeyzini alu soghysynda qaza bolyp, orynyna Núrlan Bógenbaev taghayyndaldy, ekeui de Kenester odaghynan), shtab bastyghynyng orynbasary Jaghda Babalyqov. 1200 adam (74).

Erenqabyrgha partizandary

8-shi aidyng 11-i kýni últtyq armiyadan 600-dey adamy Sovet  odaghynyng әskery aqylshysy Bәidildә Doskenovtyng bastauynda Qobyqqa jetip, 8-shi aidyng 22-si kýni Qobyqty azat etti (75).

Qúljadaghy «Shyghys Týrkistan» ýkimeti Ýrimjiden Ile men Tarbaghataygha baratyn kólik joldaryn, telefon symdaryn ýzip, jau әskerining shabuyl jolyn kesu ýshin osy Erenqabyrgha ónirindegi qazaqtardy attanysqa keltirudi kózdeydi, búl manyzdy strategiyalyq mәnge ie edi. Osy partizandar turaly mynaday derekter bar:

Ýshinshi top - Qazyqan toby, Ilening shyghys bes audanynan jinalghan 400-den asa adam Tәnirtauynan asyp, Sauan, Manas audandary aralyghynda әreket etti, Sauandy azat etude ýlken ýles qosady.

Tórtinshi ýlken top - Erenqabyrghadaghy Sauan, Manas elderining azamattarynan qúralghan partizandar, bastaushylar Qaliybek Rayymbekúly, Tәkiman, Bala qamzalar, olar Qazyqan tobymen birlesip, Gomindang әskerlerine qarsy kýreste sýbeli ýlester qosady.

1945 jyly kómek súray kelgen Tólegen, Beysembay, Zәiken, Bala qamzalardy qabyldaghan últtyq armiya bas shtaby Majarovtyng úigharuymen, Qazyqan Manasbaev bastaghan , Qanafiya mayor, Qashqynbaylar bastaghan Nylqy, Kýnes audandarynan adam úiymdastyryp, Sauan audanyna kómekke jiberedi. Olar Sauan halqymen birlesip, Gomindannyng 1500-dey adamyn joyyp (onan búryn joyylghandarymen qosqanda 1700-den asady), Manas, Anjyúay kópirlerin talqandap, telefon symdaryn ýzip, Ýrimji-Shihu arasyndaghy habarlasu liniyalaryn ýzdi. Sonyng nәtiyjesinde Erenqabyrgha halqyn negiz etken Sauan 7-shi atty polk qúrylady.

Qaliybek Rayymbekúly.

Tәkiman batyr.

Sauan 7-shi atty polk, komandiyri Qazyqan Manasbaev, sayasy komissar Sәrsenbek Ábishúly (76), búlar osy Erenqabyrgha elining azamattarynan qúralghan edi.

Búlardan basqa sany shaghynyraq taghy bir qazaq partizandar toby boldy, olar -Shaghantoghay partizandary - Jaghda Babalyqúly, Balqash Bapin bastaghan 70-80 adam.

Osy Tarbaghataydaghy qazaqtardan ózge orystardan úiymdasqan partizandar da boldy, olar:

«Altynshy top - Iliyaev bastaghan Shәueshek partizandary, sany 130 adam.

Jetinshi top - Nikolaev bastaghan orys partizandar, Orqyda túrghan, adam sany 130 (77).

Búl eki top ta arnayy tapsyrmamen mindet ótep jýrgen Kenes odaghynyng әskerleri ekeni kýmәnsiz.

Búlardan bólek taghy da Sopahún Surov bastaghan, Maytauda kóterilis jasaghan bir rota úighyr әskerler bar, olar Maytaudan shyghyp, Qúljagha barghan, keyin Aqsugha shabuyl jasaghan.

Sopahun Surov (úighyr).

Artqy shep jayau әsker polk. Orny –Anjyhay. Komandiyri - Qayymbek, sayasy komissary - Ghylajiyden Qariyev (úighyr? ózbek?), shtab bastyghy - Bastov, 2500 adam.

Sandouhyzy atty 3-shi polk. Komandiyri - Iganov, sayasy komissar - Fәtih Jabyqbay, shtab bastyghy -  Zeytinkov (orys, Kenester odaghynan) (78).

Altaydaghy qaruly kýshter

1945 jyly Altay tolyq azat bolghan son, Altaydaghy 5 myngha juyq qazaq qaruly kýshteri taratyldy da, orynana qaytadan Altay atty polki qúryldy.

Altay atty әsker 5-shi polky, komandiyri - Bәdelqan Sýgirbaev (qazaq), komissary - Iýsýpjan Yasynov (úighyr), shtab bastyghy - Aytyken Amanjolúly, adam sany 1000 adam.

Atty 3-shi polk, Altay atty plokting bir bóliginen qúralghan, komandiyri - Dinisov, sayasy komissary - Ánnas, shtabp bastyghy – Qayranbek (qazaq), 900 adam (79).

Ospan batyr bastaghan «Altay qazaqtarynyng tónkeristik ýkimeti» men onyng qaruly kýshteri óz mindetin oryndap boldy dep qaraghan Kenester odaghy olardy taratyp, olardyng orynyna Kenestik iydeyadaghy sóz tyndaytyn sheneuniktermen atty polk qúrdy, búl Ospan batyr jәne ony qoldaghan Altaydyng shyghys ýsh audany men Qúljadaghy ýkimet ara qayshylyqtyng negizgi sebepterining biri boldy.

Últtyq armiyanyng jalpy qúramy turaly

1945 jyly kýzge deyin ýsh aimaqtaghy qytaydyng 20 mynnan asa әskerin joyghannan keyin, ýsh aimaq armiyasy Ýrimjige bet alyp, Manas boyyna kelgende Kenester odaghynyng búiryghymen toqtap qaldy. 1945 jyly qazanda últtyq armiya Manasta shep qúrghanda jalpy sany 29 650 adamgha jetken. Nýsipqan Kónbayúlynyng deregi boyynsha, jalpy jauyngerlerding 60%-yn qazaq jauyngerleri qúraghan. Armiyada 17 polk bolyp, joghary darejeli basshylardyng kóbi Kenester odaghynan kelgen orys, qazaq, tatar, qyrghyz generaldar men polkovnikter boldy. 13 atty polk boldy, eki atty diviziya, bes brigada bolghan (80). Polktardyng jalpy qúrlymy tómendegidey:

Aldynghy shep qolbasshylyq shtab, oryny Shyhyzy (Tasyrqay), bas qolbasshy Palinov, komissary Dauitov, shtab bastyghy Borny (orys, Kenester odaghynan). Shtabta 550 adam bolghan. Oghan qarasty jayau 1-shi brigada Manas ózenining batysynda túrdy, brigada komandiyri Mogutinov, sayasy komissary Marghúp Yshaqov (tatar) boldy. 2-shi jayau әsker brigadasy da Manas ózenining batysynda túryp, komandiyri Pidaev, sayasy komissary Mollahún boldy, derbes minamet bataliony da Manastyng batysynda túrdy.  Manas boyyndaghy taghy bir brigada qúrylghan. Ol Manas boyyndaghy әskery kýshting jetkiliksizdigin tolyqtyru maqsatynda qúrylyp, brigada komandiyri Leskiyn, sayasy komissar Múratqaly boldy (81), (82). Aldynghy shepke qarasty polktar:

1. Sýidyng atqyshtar 1-shi polki, komandiyri Mogutinov (orys, Kenester odaghynan).

2. Dýngen atty 10-shy polki. Búryn atty batalion bolghan, komandiyri Mәnsur Lomiyev (dúnghan, Kenester odaghynan).

3. Kensay atty 3-shi polk, komandiyri Leskin (orys).

4. Arasan Búrataladaghy partizandar men mongholdardan qúralghan monghol atty 8-shi polki. Búryn atty әsker bataliny edi. Komandiyri Erde (monghol), sayasy komissar Toqty Emenov (úighyr), búndaghy Erde naq qay jerding mongholy ol turaly derek tappadyq, biraq búlda keyin Kenester odaghyna ótip ketti de, Almatyda dýnie saldy).

5. Toghyztarau 5-shi atty polk, komandiyri Nýsipqan Kónbayúly (qazaq), orynbasary Túrsyn Mәntyazarov (qyrghyz, Kenester odaghynan), shtap bastyghy Torghaliyev Túrsyn (qyrghyz, Kenester odaghynan), 1200 adam. Toghyztarau, Kýnes, Nylqy audandarynyng qazaqtarynan qúralghan.

Aldynghy qatarda otyrghan oldan 3-shi adam: Nýsipqan Kónbayúly.

6. Sibe skadrony, komandiyri Narbanov, sayasy komisar Mýrtizan, sany 170 adam.

7. Dórbiljin 4-shi atty polk, komandiyri Aytughan (qazaq, Kenester odaghynan), orynbasary Yusupov (tatar, Kenester odaghynan), sayasy komissar Ahymetshaev (qazaq, Kenester odaghynan), jiyny 1200 adam.

8. Tarbaghatay 6-shy atty polk, oryny Shyhyzy (Tasyrqay), komandiyri: Qaysa Dýisenbekov (qazaq, Kkenester odaghynan). Orynbasary Qaysa Júmykeúly (Mayly partizandarynyng basshysy). Sayasy komissar Ábdirahman Orkenúly (Kenester odaghynan, qazaq),  shtab bastyghy Samu Sәbitov (ol Shepeyzini alu soghysynda qaza bolyp, orynyna Núrlan Bógenbaev taghayyndaldy, ekeui de qazaq, Kenester odaghynan), shtab bastyghynyng orynbasary Jaghda Babalyqov.1200 adam.

Jaghyda Babalyúly.

9. Sauan 7-shi atty polk, komandiyri Qazyqan Manasbaev (qazaq, Kenester odaghynan), sayasy komissar Sәrsenbek Ábishúly (Kenester odaghynan) (83).

10. Sandouhyzy atty 3-shi polk, komandiyri Iganov (orys, Kenester odaghynan), sayasy komissar - Pәtih Jabyqbay, shtab bastyghy Zeytinkov (orys, Kenester odaghynan).

Últtyq armiya Manas boyynda.

11. Artqy shep jayau әsker polk, oryny - Anjyhay, komandiyri – Qayymbek (últy anyq emes), sayasy komissary - Ghylajiyden Qariyev, shtab bastyghy - Bastov, 2500 adam.

12. Dórbiljin saqshy skadrony, komandiyri - Spakov (orys, Kenester odaghynan), 250 adam.

Osy polktardan Dórbiljin atty plok, Kensay atty polk Manastyng batysyna, Dúnghan atty polk Shyhyzygha, monghol atty polk Sauangha ornalasty (84).

Jogharydaghy mәlimetterden 30 myndyq armiyanyng eng kóbi Manaspen irgesindegi Shyhyzy, Sauangha ornalasqanyn kórdik, al Altaydaghylary Ospan kýshterin tizgindeu maqsatynda sonda túrghyzyldy, al Ilening ontýstigindegiler Aqsudaghy qytay armiyasynan saqtanu ýshin sonda túrdy. Taghy bir manyzdy mindeti - Maytau múnay kenin qorghau boldy, әskery kólikterding janar mayy osy ken orynynan alynatyn. Qytay armiyasy osy kennen aiyrylghan song yryqsyz kýige týsken. Maytau múnay ken bastyghy bolyp Kenesting qazaq Ádilbek Jýnisbekov taghayyndaldy.

Altay tolyq azat bolghannan keyin, Shyghys Týrkistan ýkimeti Altay qaruly kýshterining qarularyn tapsyruyn talap etti. Shingil, Kóktoghay, Buryltoghay audandarynan әsker aludy shektep (Altay qaruly kýshteri deni osy audandardan qúralghan), tómengi Altaydan, Kenestikter nemese ózge jerding adamdarynan Altay atty polk úiymdastyryp, olar Altayda túrdy. Basty mindeti - Kóktoghaydaghy uran kenin qorghau, ol kennen alynghan uran Kenester odaghynyng atom bombasyn jasauy ýshin manyzdy boldy.

Altay atty әsker 5-shi polky, komandiyri Bәdelqan Sýgirbaev (qazaq), komissary Múhamedjan Senbaev (qazaq, Kenester odaghynan) bolghan, keyin Iýsýpjan Yasynov (úighyr), shtab bastyghy - Aytyken Amanjolúly (qazaq, Kenester odaghynan), adam sany 1000 adam (85).

Dәlelqan Sýgirbaev Altay atty polk ishinde.

Últtyq armiyanyng qolbasshysynan polkovnikteri deni Kenestik adamdar ekeni, bas qolbasshydan tartyp polk komandiyri, sayasy komissar, shtab bastyghynyng deni orystar men tatarlardyn, qyrghyzdardyng belgili sandy iyelep otyrghanyn kórdik. Áriyne Altay atty polk pen Toghyztarau 5-shi atty polkte jergilikti qazaqtar basshy, al Sauan, Dórbiljin atty polkteri men Tarbaghatay 6-shy atty polktinde basshylary qazaq, biraq Kenester odaghynyng yaghni, Qazaqstannyng qazaqtary negizgi oryndy iyelegen. Al az sandy úighyr komandirlerde Kenestik úighyrlar ekeni belgili. Armiyanyng úqyghy Kenestikterding qolynda boldy, sondyqtan olar Kenester odaghy qytaymen kelisimge kelgen kezde Maskeuden kelgen búiryq Manas boyynda toqtatty. Eger ShTR derbes tәuelsiz bolghanda, ony tyndamay Ýrimjige shabuyl jasary anyq edi. Armiyanyng sanynda da 3/1 Kenestik әskerler boluy mýmkin ekenin aittyq. Sonymen qatar armiyadaghy úshqyshtar, zenbirekshiler, minometshiler, motosikl zvody, әskery doqtyrhana taza Kenester odaghynyki әri sol memleket jýiesi boyynsha boldy.

Jalghasy bar...

Erzat Kәribay

Abai.kz

0 pikir

Ýzdik materialdar

Ádebiyet

Altyn sandyq

Bauyrjan Omarúly 2350
Bilgenge marjan

Sertine berik samuray...

Beysenghazy Úlyqbek 4020
46 - sóz

«Rodoslovnaya kazahskih hanov»: vsemirnoe priznanie

Kerimsal Jubatkanov 2753