Jaqsylyq Sәmiytúly turaly

1993 jyldyng mýbәrәk sәuir aiy. Almatynyng saghymday qúbylyp, sabynday búzylatyn qúbylmaly 4-shi sәuiri, týske deyin  búlynghyrlanyp túryp, týs aua  jaydarlanyp sala berdi.

Biz Jaghda Babalyq, Qabdesh Júmadil, Jәrken Bódesh, Nesipbek Ayt, Qajytay Iliyas, Oqap Qydyrhan, Qapshaghay qalalyq sotynyng basshysy Belgibay Sahary qatarly onshaqty adam «Sayran» avtostansiyasynda jinalyp túrghanymyzgha birqansha saghat bolghan.

Búl kýtisting jóni bólek kýtis, bylaysha aitqanda 1963-jyldan bergi 30 jyl boyy mýlde toqtap-toqyrap qalghan qazaq kóshining alghashqy qarlyghashtaryn qarsy alu kýtisi bolatyn.

IYә, Qytaydan 30 jyldan keyin, eki elding arasyndaghy týsinistikting nyshany retinde zandy jolmen qytay qazaqtaryna aty mәlim jazushy Jaqsylyq Sәmit bastaghan  tórt qalamger otbasyn alyp kele jatqan avtobus kóligin taghatsyzdana kýtip túrmyz.

Taban aumay 6 saghat tik túryp kýtken jolaushylarymyz mingen avtobus ta entige kelip toqtady.

Óz basym búryn-sondy týr-týsin kórmegen qalamdas bauyrlarmen qúshaqtasa qauyshyp kózjastaryna erik berip biraz kemsendep aldyq.

Olardy kýtip alghan ókimet emes, osy túrghan tileules aghayyn bolghandyqtan aldyn-ala kelisip alghanymyz boyynsha men Jaqsylyq Sәmitti sol tústa qalanyng irgesindegi Rayymbek auylyna alyp kettim.

Rayymbek auylynda 1992-jyly Mongholdan kóship kelgen belgili jazushy Jaqsylyq Sәmitting nemereles aghasy Seyithan Ábilqasym túrushy edi. Ol kisi Týrkiyada túratyn Dәlelhan Jana Altay deytin aqsaqal satyp alghan ýlken ýide әieli men kishkentay qyzy ýsheui túratyn. Jaqandy uaqytsha sol ýige ornalastyrugha kelisken bolatynbyz.

35 jyldan beri birin-biri kórmegen bauyrlar jylap-enirep kóristi. Sodan bylay qaray bizding ýy men aghayyndy qos jazushynyng otbasy jii aralasyp, eki kýnning birinde derlik bas qosyp ótken-ketken taghdyr tauqymetteri jayly, shygharmashylyq ómirbayandarymyz jayly úzaq-úzaq әngime dýken qúrysyp bir jasap qalushy edik.

Biz kýn ótken sayyn jaqyndasyp, kórmesek túra almaytynday jaghdaygha jetkenimizdi moyynday bastadyq.

Bizdi sonsha etene bauyrday tuystastyryp jibergen tek taghdyrlastyghymyz ghana emes, estetikalyq talgham-talabymyzben shygharmashylyq ómir tirshiligimizding bite qaynasyp ketkendiginen bolsa kerek.

Sóitip, bara-bara bauyr basyp ketken sýiikti aghalarym Seyithan aqsaqaldan 1997 jyly, Jaqsylyq aghadan 2008 jyly airylyp qamkónil bolyp qaldym. Bir júbanysh eter, kónilge medeu tútarym – ol aghalarym jayly, olardyng tamasha shygharmashylyq әlemin ashugha talpynghan, der kezinde jazyp qaldyrghan kýndelikterimdegi jýrek jardy sózderim bolyp qalghan eken...

Endi kýndelik betterine týsken keybir jýrek lýpilin, әdebiyet deytin kiyeli ónerge, kórkem prozanyng tylsymattaryn ashugha tyrysqan taldaularymdy oqyrmandar nazaryna úsyna otyryp marqúmdar ruhyna taghzym etkim keldi.

19.04.1993 jyl, dýisenbi.

Kýn búlynghyr, shymyltyr, suyq qabaqpen týnerip túr...

Myna qyzyqty qaranyz. Men kýtpegen jerden. Oiym týgil týsime enbegen talaydan beri túrlausyz, maghynasyz ruhany asharshylyqqa úrynyp jýrgen  bir әre-tәre kýnderimde mamyrayqan shabyt shuaghyna shomylyp, jan jýregim órekpigen, tolqynghan, ishtey týlegen bir ghajap kýige týskenimdi bayqap jýrmin. Mening myna jasymda mynaday túiyqtalghan, toqtap toqyraghan, ruhany hәm túrmystyq (júmyssyz jýrgen kezim) jaghdayymda tәnirden myng mәrte jalbaryna tilegen emine súranghan  azapty baqytym bәr-bәrin úmyttyrar aldanyshym, jýrek qalauym ne boldy eken? Bәlkim, osynday bir jan, ruh sharpysuy, zil-zala shabyt silkinisi emes pe eken? Átten, sonday bir asyl armandy, tauday talapty, dýley ekpindi minuttarym men saghattargha, kýnderim týnderge aptalarym ailargha úlasar ma eken!? Kóz búldyrlap, til byldyrlap kekestense de Alla taghala adal enbekten, kóz mayy jýrek qanymen jazylar dýniyelerimnen aiyrmasa, tynym-tynyshtyq, toqtau-tolas bermese eken dep tilep jýrmin.

Ebepke – sebep. «Sózden sóz tuady, sóilemese qaydan tuady. Kezi bir kelgen kýnderde kelinnen búryn qyz tuady» dep qyrghyz bauyrlar taqpaqtaydy eken. Shynynda, sebepsiz ne bar búl jalghanda. Jatqan qoyandy qashqan qoyan ýrkitetini siyaqty 1991 jyly mening toqyraghan qalamyma Oralhan Bókey bauyrym týrtki salghanday bolyp edi. «Úiqym kelmeydi» syilaghan berekeli minuttardan bastalghan úbaq-shúbaq shabytty kýnder men týnderding tizi osy dәpter betinde sayrap túr.

Endi mineki, Jaqsylyq bauyrym syilaghan «Aq sәulenin» arayly núry mening túmandy, menireu shatqalday mýlgigen jýrek týkpirimdi jarqyratyp, jyl kelgendey jylylyq, izgilik shuaghyna shomyldyryp jiberipti. Sarayym ashyldy, bas sýiegimning ishine my qatparlaryna úilygha shógip enseni basyp túratyn bir beymaz, beydaua әri-sәrilikten arylghandaymyn.

Búl dýniyede myqty jazushylar kóp qoy, biraq bar úlylyq, barlyq uaqytta, barlyq adamgha onyng ishinde men siyaqty ózine ózi únay bermeytin qyrsyq qalamgerge shapaghatyn tiygize bermeydi-au. Kýnderding bir kýninde bir jaghdaylardyng bir ghana shygharmanyng nәzik te tylsym eliktirgish quaty sening jýrek qylyndy dәp basyp, Arhiymedting siqyrly sýimeni  qolyna týskendey talaydan beri qansha kýshenseng de ornynan jyljyta almaghan qyrsyqtyng zil batpan qara tasyn jolynnan sylq etkizip audaryp tastay saluy әbden mýmkin.

***

Álqissa, men Jaqsylyq shygharmalarymen sonau 80-jyldardyng bas kezinen radio arqyly tanyspyn «Gýlsara» atty povesin Shinjiyang halyq radio stansiyasynan tyndagham. Radio povesti aptalap jalghasty týrde bergen bolatyn.

Apyr-au búl kim boldy eken, men biletin shyghys-týrkistandyq qalamgerlerden mýldem basqa saryndy, tereng aghysty, iyirim-iyini mol  bir jana dýniyege kezikkenimdi bilip kýndelik dәpterime (Jaqsylyq Sәmit – búl kim?) dep jazyp qoyghan edim. Talay jerde onyng atyn aityp súrastyryp ta jýrdim. Keyinirek (1991 jyl bolar) «Áke beyiti» degen әngimesin «Qazaq әdebiyeti» gazetinen oqyp «tamasha» dep sýisingem. Shynynda búl әngime  asyryp aitsam naghyz klassikalyq dengeyge kóterilgen ýlken jazushynyng aita qalarlyq kemel tuyndysy edi. Qysqalyq, dәldik, obrazdylyq, psihologiyalyq terendik, jan dýnie tolghanysynyng shiyrshyq ata shiratylyp, buyrqanyp baryp óz ughynda, óz orynmen syrtqa ashylatyndyghy sóitip, diolog sharpysynyng ghalamat jarqyly, núr sәulesi oqyrman kóz aldymda oinap túrghanday  bolatyn. Qas-qaghym sәttegi ýsh adam – Jýken, Bóken, Erubay  (Jýkenning kempiri de ýlken túlgha) arasyndaghy jauaptasular men sәttik sheginis arqyly  tútas bir ghasyrdaghy, tútas bir halyqtyng jan týrshigerlik, qúlaq estip, kóz kórmegen zúlmat taghdyryn ashyp bere aluymen jazushyny qúttyqtauymyz kerek.

Úlylyqty, klassikany syrttan, alystan, basqa halyqtan izdep abyroy-ataqty ózimizge qimaytyn  it minezimizdi, ógey, tasbauyrlyghymyzdy bir sәtke tyiyp, emirene bilsek qazaq degen dana halyqtyng jana atqan bostandyq tanynyng shyrqau kógine Jaqsylyq Sәmit atty bir jaryq júldyzdyng kóterilgenin kórip shattana quanghan bolar edik. Inshalla, quanyp, qútty bolsyn aityp ta otyrmyz, minekiy!

«Ey, qúday taghala-ay, qabyrdyng topyraghyna da talastyrdyn-au!» – dep yshqyna aighaylap, ókirip qoya bergen Erubaygha  qany, namysy bar qazaq balasy ýn qosyp, «oy bauyrymday» attandap, HH ghasyrda atsyz, ataqsyz tipti molasyz joq bolyp  joyylyp ketken ýsh-tórt milliondyq qandas bauyrlarymyzdyng qúnyn daulap, joghyn joqtap qytay men orys otarshyldarynyn  qandy moyyn jaghasyna jarmasqyng keledi eken. Kek qylyshyn qayrap, janyng jay tappay ereuldey órekpy bastghanyndy sezesin.

Álqissa, ótken ghasyrdyng eluinshi jyldarynyng sonynan bastap diktator Mauzedúng jýrgizgen jappay qudalau men solaqay asyra silteudin, joyympaz kommunistik úrandardyng qúrbany bolghan  milliondardyng biri Bóken men Erubaydyng әkeleri  ashtan ólip, bir túmsyqtyng arjaghynda toghan qazyp jatqan balalaryna habar bergizbegendikten  ólmeli Júkeng qariya qatty nauqastanyp qaljyraghanyna qaramay  siresken tondy  saban órtep jibitip jýrip eki sýiekti bir qabyrgha jerlegendigi jayly  múnly syr shertedi.

Áke aldyndaghy perzenttik boryshtaryn ótemekshi bolyp beyit basyn qaraytugha talpynghan eki beybaq mola basynda osylay toqaylasady. Syrttay qaraghanda qazaqy ózimshil auyldyq minez-qúlyq uaqyt dýrbeleni tudyrghan sayasy súmdyqtyng qúrbandaryn joqtaudyng ózine kedergi keltirip enjarlyq etedi. Qabyrdyng topyraghyna talasyp, jaghalasyp bolyp  bar shyndyqqa kózi jetkende de kesapat kesirdin, bәle-qazanyng qaynar kózin izdeuge ekeui de qúlyqsyz bolyp shyghady. «Ey, qúday taghala-ay» ashu-yzasyn, ókpe-nalasyn esh kýnәsiz qúdaygha arnaydy. Zúlymdyq jýrgizip otyrghan qyzyl ókimet, onyng joyympaz sayasaty, azghan zaman, zamangha kýilegen beyshara jandayshaptar men onyng qaq basynda túrghan diktator turaly oilap ta oilanyp ta qoymaytyn siyaqty. Biraq ta jazushy nazaly qaraly keyipkerding sharasyz bay-bayyn yshqynta aighaylatu arqyly oily oqyrmangha qandy moyyn qúnykerding kim ekenin isharalap, núsqap ta túrghanyn úghady-au, sirә.

Jazushylyq sheberlik, jymnan, týnekten jol tauyp shyqqan kórkem tәsil, az sózben kóp maghyna  úqtyra bilu sheberdigi degen osynday-aq bolar.

Jaqsylyq quantqan tamasha dýniyelerding qatary bәraz.  «Aq sәule», «Armannyng aq qúsy», «Qadannyng qatyn balasy» әsirese, biz sóz etken «IYendegi eki beyit» әngime, povesteri belgili  dәuirlik shyndyqty asha aluymen  «Jana bekettesi» de ózindik ózgeshe órnegi bar  sәtti tuyndylar ekeninde dau joq.

Eger ýzdik shygharmany últtyq, halyqtyq minez-qúlyqty, syn-sipatty, ghúmyr-tirshilikti búljytpay ashyp bere aluymen baghalaytyn bolsaq avtordyng «Armannyng aq qúsy» povesi qazaq әdebiyetinen ózindik ornyn oiyp alar túghyrly shygharma. Áuezov, Mýsirepovter somdaghan halyqtyq obrazdar qataryn tolyqtyrar  Qúrmash siyaqty kesek túlgha jasalghanyn tanyp biluimiz kerek.  Qúrmash – Baqtúghyl tekti kekshil de erjýrek әri adal jandy qaysar qazaq. Tez ózgerip, kýrt qúbylghan qiytúrqy zamannyng mәn-jәiin týsine almay, oghan ýilese almay mort ketken qayran qazaqtyng kóp shermendesining biri.

Jazushy aldynghy plangha Núrghazy siyaqty qara niyet, jylpostardy shygharyp, sony kinәli aiypker retinde kórsetkisi kelgendey bolady.  Núrghazy bolmasa Qúrmash tragediyasy bolmas edi degen jansaq úghym tudyrady. Al, Núrghazygha jel berip, dem berip jelep-jebep otyrghan qanday kýsh, qanday adam.  Núrghazy sózin ótkizer, soghan jaghday jasar qytay ókimeti bolmasa ol ne istey alar edi.  Qúrmash ta oghan des berip ygha qoyar ma edi? Búzylghan zaman, qatigez zang óktemese qazaqtyng myna keng dalasynda  Qúrmash qyranynyng qyzyghyn kórip sayran salyp jýrmes pe edi?

Al, anau «IYendegi beyit» tútastay qazaq halqynyng úzaq tarihyndaghy sansyz qayghy-qasiretining oqshau bir belgisindey, qaraly eskertkishindey, bólingendi bóri jeytin,  altybaqan alaauyzdyqtyn  bizge qanday soyqandy-jobalandar әkelgenin taghy da bir ret eskertetin taghylymdyq dýnie eken.

Jazushy Jaqsylyq shygharmalarynan әsirese «IYendegi eki beyit»  biz taghlym alar bir súmdyq tarihy shyndyq bar: Búl jaqta orys otarshyldary, ol jaqta qytay otarshyldary músylmandardy músylmandargha aidap salyp  tynshylyqqa, baskeserlikke júmsau arqyly atadan balagha  keshpes kek, aiyqpas arazdyq zәharyn sebetindigi. Tariyhqa qarap otyrsaq,  qytaylar Shyghys-Týrkistandy otarlau jolynda    dúnghandar men manjúrlardy keyin kele mongholdar men úighyrlardy  qazaq pen úighyrlargha  shýilep salatyndyghy  ayanyshty-aq.  Dindi,  dindestikti, tuystyqty perde etip sengish, anqau   músylmandardy aldap soghu  tútas tarihy sipat alghan desek asyra aitqandyq bolmas. Qolyna qúran ústap, moyynyna belbeuin asyp ant ishken Vy daryn siyaqty qara niyetterding ólermendigine, ardan, úyattan, imannan bezgen kәzzaptyghyna  senbeuge Qylang siyaqty er kónil, anghal,  birbetkey,  dindar qazaqtyng sharasy joq edi. Múnday mysaldardy әdeby shygharmalardan ghana emes kýndelikti ómirden de kóptep kezdestiretinimiz shyndyq qoy. Jazushy Qylang tragediyasy arqyly barshamyzdy taghy bir ret eskertip, dos pen dúshpandy aiyra bilmeuding qanshalyq qasiretti ekenin taghylym etip kórsetedi.

05.05.1993

Kónil kýiim jaman emes  «Kishkene әngime kótergen ýlken jýk» atty syn zertteu jazyp bitirdim. Shabytpen, sýiispenshelekpen jazyldy. Tanghy tórtter shamasynda songhy nýktesin qoydym. Shýkir, shýkir az da bolsa júmys - janym sýigen júmys tyndyrdym.

Mynau Jaqang meni mýlde baurap aldy. «Ayym menin», «Saghan baqyt tileymin»  әngime-povesteri tabysty shyqqan dýniyeler eken. Ásirese songhy povest ózim asa qúrmettep tәnti bolatyn psihologiyalyq tebireniske qúrylghan naghyz klassikalyq prozagha tәn sipattar mol, baysaldy shygharma. Shyghys-Týrkistan týgili Qazaqstan prozashylarynyng qoly jetip ýlgirmegen, kemeldenip, tolysyp bola almaghan asqaq armangha  Jaqsylyq bauyrym edәuir jaqyndapty. Ásirese, óner adamdarynyng nәzik te qorghansyz jan jýregi, sýngge de kýngge de tolyq dәrmensiz, bayansyz tabighaty, adaldyqtan, anghaldyqtan oiyny osylyp, omyrtqasy ýzilip jatatyn ayanyshty qalderi nanymdy surettelipti.

07.06.1993

Jaqsylyqtyng «Ata meken» povesin oqydym  1982 jyly jazylypty, jaqsy-aq dýniye. Átten, túzy bir jerge kóp, bir jerge az týsken palauday irkis-tirkis ala-qúlalyq ta bar eken. Ózi qansha jaqsy kórem degenmen «IYendegi eki beyitke» jetpeydi-au.

14.06.1993

Dýisenbi, kýn ashyq.

Kesheli beri taghy da Jaqandy ainaldyrdym. Ózining ótinishi boyynsha  «Ata mekenin», «Gýlsarasymen» salystyryp kóru ýshin, әri ózim kópten sary mayday saqtap, sonyna syrghytyp jýrgen povesti oqugha kiriskem.  Ózim birynghay shygharma jazyp keterge bir shart әlde bir songhy kómbe ispetti  bir joralghygha joryghanmyn. Onsha qatelespegen ekenmin. Jalpy alghanda «Gýlsaramen» erterekten tanys ekenimdi, radiodan estigenimdi jazghanmyn da sol kezdegi tәtti әser, joghary bagham aldamaghanyna quandym.

«Gýlsara» lirikalyq, qasiretti mahabbat jyry ózimning «Syrymdy aitam» povestimmen tabighattas, taghdyrlas. Kólemi 200 bettey. Degenmen, eger býgingi kemel talappen qayta qarap ýstinen shyrpi, qyrpy qarap shyqsa kólemi odan kóri yqsham, shymyr dýnie bolyp shyghar ma edi dep oiladym.

«Gýlsara» qytaylyq sosializmde oiran bolghan qazaq otbasylarynyng taghdyry, ayaq asty bolghan qyrshyn jigitter men aru qyzdarymyzdyn  namysyn joqtauy, qor bolyp qúsalyqtan dertke shaldyghyp, ajal qúshqan myndardyng ayanyshty taghdyry jóninde jazylghan  azaly joqtau ispetti shygharma. Basyna shege qaghyp, qarghasha salsang da selt etpeytin dýley Qúmashtargha qaraghan el taghdyry, arular taghdyry, ata-ene, әke,-sheshe taghdyry qanday bolmaqshy edi. Qúmashtyng kim ekenin, olardyng qytay qoghamynda qanday rol atqarghanyn bilu ýshin povesti oqu azdyq etedi, povest oqyrmandy bey-jәy qaldyrady, sendire almaydy degendikten emes, sol bir qarghys atqan esalan, qúbyjyq «Qúrymbaylar» biylik qúrghan 60-70 jyldardaghy qytaylyq sosializmdi, túrpayy «Mәdeny revolusiyany»,  jiyp aitqanda anayy-qytaylyq ómirdi  mynau beytanys qazaqstandyq júrtshylyq týsine almay qalar ma eken degen kýdik bar. Sondyqtan onda sóz bolghan әrbir oqighalar men sayasy úrandar, ataular tipti jeke sózderge týsinik beruge de tura keletin siyaqty. Yaghni, 1958 jyldan bastalghan qytaylyq sosializmning dýrbelenge, qan-qasapqa toly 20 jylyndaghy qandy soqpaqqa arnauly anyqtama beru kerek-aq.

Gýlsaranyng baqytsyz, sormanday әke-sheshesin zarlatqan, ózin qúsalyqpen óltirgen Qúmashtar Maozedúng iydeyasymen qarulanghan milliondaghan bas búzar, joyympaz tobyrlardyng tiptik ókilderi edi.  Qúmashta  әke de, sheshe de, dos-jar da, halyq, últ degender mýlde joq, sondyqtan onda qasiyetti mahabbat turaly týsinikting elesi de joq. Onda tek aldyna kóldeneng kelgendi qaghyp, qiratyp, zar qaqsatyp, sypyra joigha degen qyzyl kóz qatigezdik qana bar.  Povest aty shuly «Mәdeniyet tónkerisinin» aldyndaghy «sosialistik tәlim-tәrbiye» deytin mәimónke nauqan kezinen bastalyp, jappay qyryp-joymen ayaqtalghan «Mәdeniyet tónkerisinin» lany men ayaqtalady.

Gýlsara sol qiyang keski terror zamanynyng Maolyq  qandy tónkeristing – qytaylyq sosializmning qúrbany, onyng tuyluy, ósip erjetui ata-ana maqtanyshy bolyp boy jetui qanday tabighy bolsa, osynday qara týnek qoghamda dertti bolyp qúsalyqpen ólui de sonday tabighi. Jazushynyng sheberligi de sonday bolmay qoymas  ayanyshty taghdyrdy ashyp beruinde.  Mahabbatqa, dostyqqa, bauyrmaldyqqa adal aqsaq jigitimiz negizgi planda alynghanymen Gýlsara taghdyrynyng jәy bir sebepshisi, kuәsi ghana. Gýlsaranyng әkesi er kónildi, әdil sondyqtan da birbetkey, qiqar qara qazaqtyng biri, kóp soghylyp tәlkeke týsken, aqyry bala-shyghy, óren-jarany týgili óz basyn arashalap, qorghap qalugha sharasyz qalghan beybaq qazaqtyng biri.

Qazaq oqyrmandary eskeruge, biluge tiyisti bir soyqandy shyndyq bar, ol qytaylyq sosializm degenning qaraly shyndyghy.

Qytaylyq kommunisterding kýres-tәsili tek qytaysha boldy. Qytayda chy sy-qúsalandyryp óltiru degen sóz bar, qytaylar óz jaularyn topty halyq aldynda itshe atyp tastap ta kýsh kórsetedi. «Maymyldyng aldynda tauyqty jazalau taghylymy» dep ataydy ony. Al, kópshilik jaghdayda tap jauy degenderge «sayasy qalpaq»  kiygizu arqyly jyldar boyy bala-shagha, el-júrttyng kózinshe masqaralap, úryp-soghyp, tildep it rәsuasyn shygharady. Kýni boyy auyr júmystargha salyp, keshte kópshilikting aldyna shygharyp oiyna kelgen tәn jazasyn beredi. Qylmysyn moyyndatugha zorlaydy, búl jyldargha sozylady, ólmey qútylmaydy. Sondyqtan short minezdi, namysqoy adamdar búl qorlyqqa shydaghansha ózin-ózi mert etudi shyghar jol dep tandaydy. Gýlsaranyng әkesi de әne sonday jol izdeushining biri edi. Nәzik jandy Gýlsara әriyne, ondaygha bara almaydy. Onyng ólimi qúsalyq ólim, azapty ólim.

Povest psihologiyalyq terendiktin, adam janynyng shyrqyray shynghyrghan jan dausynyn, óksikti qayghy-qasiretining túnghiyq iyirimderine qúrylghan. Qazaq әdebiyetining ózindik tabysy.

Álimghazy Dәulethan,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng qúrmetti jazushysy

Abai.kz