جاقسىلىق ءساميتۇلى تۋرالى

1993 جىلدىڭ مۇباراك ءساۋىر ايى. الماتىنىڭ ساعىمداي قۇبىلىپ، سابىنداي بۇزىلاتىن قۇبىلمالى 4-ءشى ءساۋىرى، تۇسكە دەيىن  بۇلىڭعىرلانىپ تۇرىپ، ءتۇس اۋا  جايدارلانىپ سالا بەردى.

ءبىز جاعدا بابالىق، قابدەش ءجۇمادىل، جاركەن بودەش، نەسىپبەك ايت، قاجىتاي ءىلياس، وقاپ قىدىرحان، قاپشاعاي قالالىق سوتىنىڭ باسشىسى بەلگىباي ساحاري قاتارلى ونشاقتى ادام «سايران» اۆتوستانتسياسىندا جينالىپ تۇرعانىمىزعا بىرقانشا ساعات بولعان.

بۇل كۇتىستىڭ ءجونى بولەك كۇتىس، بىلايشا ايتقاندا 1963-جىلدان بەرگى 30 جىل بويى مۇلدە توقتاپ-توقىراپ قالعان قازاق كوشىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىن قارسى الۋ كۇتىسى بولاتىن.

ءيا، قىتايدان 30 جىلدان كەيىن، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى تۇسىنىستىكتىڭ نىشانى رەتىندە زاڭدى جولمەن قىتاي قازاقتارىنا اتى ءمالىم جازۋشى جاقسىلىق ءساميت باستاعان  ءتورت قالامگەر وتباسىن الىپ كەلە جاتقان اۆتوبۋس كولىگىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ تۇرمىز.

تابان اۋماي 6 ساعات تىك تۇرىپ كۇتكەن جولاۋشىلارىمىز مىنگەن اۆتوبۋس تا ەنتىگە كەلىپ توقتادى.

ءوز باسىم بۇرىن-سوڭدى ءتۇر-ءتۇسىن كورمەگەن قالامداس باۋىرلارمەن قۇشاقتاسا قاۋىشىپ كوزجاستارىنا ەرىك بەرىپ ءبىراز كەمسەڭدەپ الدىق.

ولاردى كۇتىپ العان وكىمەت ەمەس، وسى تۇرعان تىلەۋلەس اعايىن بولعاندىقتان الدىن-الا كەلىسىپ العانىمىز بويىنشا مەن جاقسىلىق ءساميتتى سول تۇستا قالانىڭ ىرگەسىندەگى رايىمبەك اۋىلىنا الىپ كەتتىم.

رايىمبەك اۋىلىندا 1992-جىلى موڭعولدان كوشىپ كەلگەن بەلگىلى جازۋشى جاقسىلىق ءساميتتىڭ نەمەرەلەس اعاسى سەيىتحان ابىلقاسىم تۇرۋشى ەدى. ول كىسى تۇركيادا تۇراتىن دالەلحان جاڭا التاي دەيتىن اقساقال ساتىپ العان ۇلكەن ۇيدە ايەلى مەن كىشكەنتاي قىزى ۇشەۋى تۇراتىن. جاقاڭدى ۋاقىتشا سول ۇيگە ورنالاستىرۋعا كەلىسكەن بولاتىنبىز.

35 جىلدان بەرى ءبىرىن-ءبىرى كورمەگەن باۋىرلار جىلاپ-ەڭىرەپ كورىستى. سودان بىلاي قاراي ءبىزدىڭ ءۇي مەن اعايىندى قوس جازۋشىنىڭ وتباسى ءجيى ارالاسىپ، ەكى كۇننىڭ بىرىندە دەرلىك باس قوسىپ وتكەن-كەتكەن تاعدىر تاۋقىمەتتەرى جايلى، شىعارماشىلىق ءومىرباياندارىمىز جايلى ۇزاق-ۇزاق اڭگىمە دۇكەن قۇرىسىپ ءبىر جاساپ قالۋشى ەدىك.

ءبىز كۇن وتكەن سايىن جاقىنداسىپ، كورمەسەك تۇرا المايتىنداي جاعدايعا جەتكەنىمىزدى مويىنداي باستادىق.

ءبىزدى سونشا ەتەنە باۋىرداي تۋىستاستىرىپ جىبەرگەن تەك تاعدىرلاستىعىمىز عانا ەمەس، ەستەتيكالىق تالعام-تالابىمىزبەن شىعارماشىلىق ءومىر تىرشىلىگىمىزدىڭ بىتە قايناسىپ كەتكەندىگىنەن بولسا كەرەك.

ءسويتىپ، بارا-بارا باۋىر باسىپ كەتكەن سۇيىكتى اعالارىم سەيىتحان اقساقالدان 1997 جىلى، جاقسىلىق اعادان 2008 جىلى ايرىلىپ قامكوڭىل بولىپ قالدىم. ءبىر جۇبانىش ەتەر، كوڭىلگە مەدەۋ تۇتارىم – ول اعالارىم جايلى، ولاردىڭ تاماشا شىعارماشىلىق الەمىن اشۋعا تالپىنعان، دەر كەزىندە جازىپ قالدىرعان كۇندەلىكتەرىمدەگى جۇرەك جاردى سوزدەرىم بولىپ قالعان ەكەن...

ەندى كۇندەلىك بەتتەرىنە تۇسكەن كەيبىر جۇرەك ءلۇپىلىن، ادەبيەت دەيتىن كيەلى ونەرگە، كوركەم پروزانىڭ تىلسىماتتارىن اشۋعا تىرىسقان تالداۋلارىمدى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنا وتىرىپ مارقۇمدار رۋحىنا تاعزىم ەتكىم كەلدى.

19.04.1993 جىل، دۇيسەنبى.

كۇن بۇلىڭعىر، شىمىلتىر، سۋىق قاباقپەن تۇنەرىپ تۇر...

مىنا قىزىقتى قاراڭىز. مەن كۇتپەگەن جەردەن. ويىم تۇگىل تۇسىمە ەنبەگەن تالايدان بەرى تۇرلاۋسىز، ماعىناسىز رۋحاني اشارشىلىققا ۇرىنىپ جۇرگەن  ءبىر ارە-تارە كۇندەرىمدە مامىرايقان شابىت شۋاعىنا شومىلىپ، جان جۇرەگىم ورەكپىگەن، تولقىنعان، ىشتەي تۇلەگەن ءبىر عاجاپ كۇيگە تۇسكەنىمدى بايقاپ ءجۇرمىن. مەنىڭ مىنا جاسىمدا مىناداي تۇيىقتالعان، توقتاپ توقىراعان، رۋحاني ءھام تۇرمىستىق (جۇمىسسىز جۇرگەن كەزىم) جاعدايىمدا تاڭىردەن مىڭ مارتە جالبارىنا تىلەگەن ەمىنە سۇرانعان  ازاپتى باقىتىم ءبار-ءبارىن ۇمىتتىرار الدانىشىم، جۇرەك قالاۋىم نە بولدى ەكەن؟ بالكىم، وسىنداي ءبىر جان، رۋح شارپىسۋى، ءزىل-زالا شابىت سىلكىنىسى ەمەس پە ەكەن؟ اتتەڭ، سونداي ءبىر اسىل ارماندى، تاۋداي تالاپتى، دۇلەي ەكپىندى مينۋتتارىم مەن ساعاتتارعا، كۇندەرىم تۇندەرگە اپتالارىم ايلارعا ۇلاسار ما ەكەن!؟ كوز بۇلدىرلاپ، ءتىل بىلدىرلاپ كەكەستەنسە دە اللا تاعالا ادال ەڭبەكتەن، كوز مايى جۇرەك قانىمەن جازىلار دۇنيەلەرىمنەن ايىرماسا، تىنىم-تىنىشتىق، توقتاۋ-تولاس بەرمەسە ەكەن دەپ تىلەپ ءجۇرمىن.

ەبەپكە – سەبەپ. «سوزدەن ءسوز تۋادى، سويلەمەسە قايدان تۋادى. كەزى ءبىر كەلگەن كۇندەردە كەلىننەن بۇرىن قىز تۋادى» دەپ قىرعىز باۋىرلار تاقپاقتايدى ەكەن. شىنىندا، سەبەپسىز نە بار بۇل جالعاندا. جاتقان قوياندى قاشقان قويان ۇركىتەتىنى سياقتى 1991 جىلى مەنىڭ توقىراعان قالامىما ورالحان بوكەي باۋىرىم تۇرتكى سالعانداي بولىپ ەدى. «ۇيقىم كەلمەيدى» سىيلاعان بەرەكەلى مينۋتتاردان باستالعان ۇباق-شۇباق شابىتتى كۇندەر مەن تۇندەردىڭ ءتىزى وسى داپتەر بەتىندە سايراپ تۇر.

ەندى مىنەكي، جاقسىلىق باۋىرىم سىيلاعان «اق ساۋلەنىڭ» ارايلى نۇرى مەنىڭ تۇماندى، مەڭىرەۋ شاتقالداي مۇلگىگەن جۇرەك تۇكپىرىمدى جارقىراتىپ، جىل كەلگەندەي جىلىلىق، ىزگىلىك شۋاعىنا شومىلدىرىپ جىبەرىپتى. سارايىم اشىلدى، باس سۇيەگىمنىڭ ىشىنە مي قاتپارلارىنا ۇيلىعا شوگىپ ەڭسەنى باسىپ تۇراتىن ءبىر بەيماز، بەيداۋا ءارى-سارىلىكتەن ارىلعاندايمىن.

بۇل دۇنيەدە مىقتى جازۋشىلار كوپ قوي، بىراق بار ۇلىلىق، بارلىق ۋاقىتتا، بارلىق ادامعا ونىڭ ىشىندە مەن سياقتى وزىنە ءوزى ۇناي بەرمەيتىن قىرسىق قالامگەرگە شاپاعاتىن تيگىزە بەرمەيدى-اۋ. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ءبىر جاعدايلاردىڭ ءبىر عانا شىعارمانىڭ نازىك تە تىلسىم ەلىكتىرگىش قۋاتى سەنىڭ جۇرەك قىلىڭدى ءداپ باسىپ، ارحيمەدتىڭ سيقىرلى سۇيمەنى  قولىڭا تۇسكەندەي تالايدان بەرى قانشا كۇشەنسەڭ دە ورنىنان جىلجىتا الماعان قىرسىقتىڭ ءزىل باتپان قارا تاسىن جولىڭنان سىلق ەتكىزىپ اۋدارىپ تاستاي سالۋى ابدەن مۇمكىن.

***

القيسسا، مەن جاقسىلىق شىعارمالارىمەن سوناۋ 80-جىلداردىڭ باس كەزىنەن راديو ارقىلى تانىسپىن «گۇلسارا» اتتى پوۆەسىن شينجياڭ حالىق راديو ستانتسياسىنان تىڭداعام. راديو پوۆەستى اپتالاپ جالعاستى تۇردە بەرگەن بولاتىن.

اپىر-اۋ بۇل كىم بولدى ەكەن، مەن بىلەتىن شىعىس-تۇركىستاندىق قالامگەرلەردەن مۇلدەم باسقا سارىندى، تەرەڭ اعىستى، ءيىرىم-ءيىنى مول  ءبىر جاڭا دۇنيەگە كەزىككەنىمدى ءبىلىپ كۇندەلىك داپتەرىمە (جاقسىلىق ءساميت – بۇل كىم؟) دەپ جازىپ قويعان ەدىم. تالاي جەردە ونىڭ اتىن ايتىپ سۇراستىرىپ تا ءجۇردىم. كەيىنىرەك (1991 جىل بولار) «اكە بەيىتى» دەگەن اڭگىمەسىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنەن وقىپ «تاماشا» دەپ سۇيسىنگەم. شىنىندا بۇل اڭگىمە  اسىرىپ ايتسام ناعىز كلاسسيكالىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن ۇلكەن جازۋشىنىڭ ايتا قالارلىق كەمەل تۋىندىسى ەدى. قىسقالىق، دالدىك، وبرازدىلىق، پسيحولوگيالىق تەرەڭدىك، جان دۇنيە تولعانىسىنىڭ شيىرشىق اتا شيراتىلىپ، بۋىرقانىپ بارىپ ءوز ۋعىندا، ءوز ورىنمەن سىرتقا اشىلاتىندىعى ءسويتىپ، ديولوگ شارپىسىنىڭ عالامات جارقىلى، نۇر ساۋلەسى وقىرمان كوز الدىمدا ويناپ تۇرعانداي  بولاتىن. قاس-قاعىم ساتتەگى ءۇش ادام – جۇكەڭ، بوكەن، ەرۋباي  (جۇكەڭنىڭ كەمپىرى دە ۇلكەن تۇلعا) اراسىنداعى جاۋاپتاسۋلار مەن ساتتىك شەگىنىس ارقىلى  تۇتاس ءبىر عاسىرداعى، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ جان تۇرشىگەرلىك، قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن زۇلمات تاعدىرىن اشىپ بەرە الۋىمەن جازۋشىنى قۇتتىقتاۋىمىز كەرەك.

ۇلىلىقتى، كلاسسيكانى سىرتتان، الىستان، باسقا حالىقتان ىزدەپ ابىروي-اتاقتى وزىمىزگە قيمايتىن  يت مىنەزىمىزدى، وگەي، تاسباۋىرلىعىمىزدى ءبىر ساتكە تىيىپ، ەمىرەنە بىلسەك قازاق دەگەن دانا حالىقتىڭ جاڭا اتقان بوستاندىق تاڭىنىڭ شىرقاۋ كوگىنە جاقسىلىق ءساميت اتتى ءبىر جارىق جۇلدىزدىڭ كوتەرىلگەنىن كورىپ شاتتانا قۋانعان بولار ەدىك. ينشاللا، قۋانىپ، قۇتتى بولسىن ايتىپ تا وتىرمىز، مىنەكي!

«ەي، قۇداي تاعالا-اي، قابىردىڭ توپىراعىنا دا تالاستىردىڭ-اۋ!» – دەپ ىشقىنا ايعايلاپ، وكىرىپ قويا بەرگەن ەرۋبايعا  قانى، نامىسى بار قازاق بالاسى ءۇن قوسىپ، «وي باۋىرىمداي» اتتانداپ، حح عاسىردا اتسىز، اتاقسىز ءتىپتى مولاسىز جوق بولىپ  جويىلىپ كەتكەن ءۇش-ءتورت ميلليوندىق قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ قۇنىن داۋلاپ، جوعىن جوقتاپ قىتاي مەن ورىس وتارشىلدارىنىڭ  قاندى مويىن جاعاسىنا جارماسقىڭ كەلەدى ەكەن. كەك قىلىشىن قايراپ، جانىڭ جاي تاپپاي ەرەۋلدەي ورەكپي باستعانىڭدى سەزەسىڭ.

القيسسا، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىنان باستاپ ديكتاتور ماۋزەدۇڭ جۇرگىزگەن جاپپاي قۋدالاۋ مەن سولاقاي اسىرا سىلتەۋدىڭ، جويىمپاز كوممۋنيستىك ۇرانداردىڭ قۇربانى بولعان  ميلليونداردىڭ ءبىرى بوكەن مەن ەرۋبايدىڭ اكەلەرى  اشتان ءولىپ، ءبىر تۇمسىقتىڭ ارجاعىندا توعان قازىپ جاتقان بالالارىنا حابار بەرگىزبەگەندىكتەن  ولمەلى جۇكەڭ قاريا قاتتى ناۋقاستانىپ قالجىراعانىنا قاراماي  سىرەسكەن توڭدى  سابان ورتەپ ءجىبىتىپ ءجۇرىپ ەكى سۇيەكتى ءبىر قابىرعا جەرلەگەندىگى جايلى  مۇڭلى سىر شەرتەدى.

اكە الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشتارىن وتەمەكشى بولىپ بەيىت باسىن قارايتۋعا تالپىنعان ەكى بەيباق مولا باسىندا وسىلاي توقايلاسادى. سىرتتاي قاراعاندا قازاقى ءوزىمشىل اۋىلدىق مىنەز-قۇلىق ۋاقىت دۇربەلەڭى تۋدىرعان ساياسي سۇمدىقتىڭ قۇرباندارىن جوقتاۋدىڭ وزىنە كەدەرگى كەلتىرىپ ەڭجارلىق ەتەدى. قابىردىڭ توپىراعىنا تالاسىپ، جاعالاسىپ بولىپ  بار شىندىققا كوزى جەتكەندە دە كەساپات كەسىردىڭ، بالە-قازانىڭ قاينار كوزىن ىزدەۋگە ەكەۋى دە قۇلىقسىز بولىپ شىعادى. «ەي، قۇداي تاعالا-اي» اشۋ-ىزاسىن، وكپە-نالاسىن ەش كۇناسىز قۇدايعا ارنايدى. زۇلىمدىق جۇرگىزىپ وتىرعان قىزىل وكىمەت، ونىڭ جويىمپاز ساياساتى، ازعان زامان، زامانعا كۇيلەگەن بەيشارا جاندايشاپتار مەن ونىڭ قاق باسىندا تۇرعان ديكتاتور تۋرالى ويلاپ تا ويلانىپ تا قويمايتىن سياقتى. بىراق تا جازۋشى نازالى قارالى كەيىپكەردىڭ شاراسىز باي-بايىن ىشقىنتا ايعايلاتۋ ارقىلى ويلى وقىرمانعا قاندى مويىن قۇنىكەردىڭ كىم ەكەنىن يشارالاپ، نۇسقاپ تا تۇرعانىن ۇعادى-اۋ، ءسىرا.

جازۋشىلىق شەبەرلىك، جىمنان، تۇنەكتەن جول تاۋىپ شىققان كوركەم ءتاسىل، از سوزبەن كوپ ماعىنا  ۇقتىرا ءبىلۋ شەبەردىگى دەگەن وسىنداي-اق بولار.

جاقسىلىق قۋانتقان تاماشا دۇنيەلەردىڭ قاتارى ءباراز.  «اق ساۋلە»، «ارماننىڭ اق قۇسى»، «قاداننىڭ قاتىن بالاسى» اسىرەسە، ءبىز ءسوز ەتكەن «يەندەگى ەكى بەيىت» اڭگىمە، پوۆەستەرى بەلگىلى  داۋىرلىك شىندىقتى اشا الۋىمەن  «جاڭا بەكەتتەسى» دە وزىندىك وزگەشە ورنەگى بار  ءساتتى تۋىندىلار ەكەنىندە داۋ جوق.

ەگەر ۇزدىك شىعارمانى ۇلتتىق، حالىقتىق مىنەز-قۇلىقتى، سىن-سيپاتتى، عۇمىر-تىرشىلىكتى بۇلجىتپاي اشىپ بەرە الۋىمەن باعالايتىن بولساق اۆتوردىڭ «ارماننىڭ اق قۇسى» پوۆەسى قازاق ادەبيەتىنەن وزىندىك ورنىن ويىپ الار تۇعىرلى شىعارما. اۋەزوۆ، مۇسىرەپوۆتەر سومداعان حالىقتىق وبرازدار قاتارىن تولىقتىرار  قۇرماش سياقتى كەسەك تۇلعا جاسالعانىن تانىپ ءبىلۋىمىز كەرەك.  قۇرماش – باقتۇعىل تەكتى كەكشىل دە ەرجۇرەك ءارى ادال جاندى قايسار قازاق. تەز وزگەرىپ، كۇرت قۇبىلعان قيتۇرقى زاماننىڭ ءمان-ءجايىن تۇسىنە الماي، وعان ۇيلەسە الماي مورت كەتكەن قايران قازاقتىڭ كوپ شەرمەندەسىنىڭ ءبىرى.

جازۋشى الدىڭعى پلانعا نۇرعازى سياقتى قارا نيەت، جىلپوستاردى شىعارىپ، سونى كىنالى ايىپكەر رەتىندە كورسەتكىسى كەلگەندەي بولادى.  نۇرعازى بولماسا قۇرماش تراگەدياسى بولماس ەدى دەگەن جاڭساق ۇعىم تۋدىرادى. ال، نۇرعازىعا جەل بەرىپ، دەم بەرىپ جەلەپ-جەبەپ وتىرعان قانداي كۇش، قانداي ادام.  نۇرعازى ءسوزىن وتكىزەر، سوعان جاعداي جاسار قىتاي وكىمەتى بولماسا ول نە ىستەي الار ەدى.  قۇرماش تا وعان دەس بەرىپ ىعا قويار ما ەدى؟ بۇزىلعان زامان، قاتىگەز زاڭ وكتەمەسە قازاقتىڭ مىنا كەڭ دالاسىندا  قۇرماش قىرانىنىڭ قىزىعىن كورىپ سايران سالىپ جۇرمەس پە ەدى؟

ال، اناۋ «يەندەگى بەيىت» تۇتاستاي قازاق حالقىنىڭ ۇزاق تاريحىنداعى سانسىز قايعى-قاسىرەتىنىڭ وقشاۋ ءبىر بەلگىسىندەي، قارالى ەسكەرتكىشىندەي، بولىنگەندى ءبورى جەيتىن،  التىباقان الااۋىزدىقتىڭ  بىزگە قانداي سويقاندى-جوبالاڭدار اكەلگەنىن تاعى دا ءبىر رەت ەسكەرتەتىن تاعىلىمدىق دۇنيە ەكەن.

جازۋشى جاقسىلىق شىعارمالارىنان اسىرەسە «يەندەگى ەكى بەيىت»  ءبىز تاعلىم الار ءبىر سۇمدىق تاريحي شىندىق بار: بۇل جاقتا ورىس وتارشىلدارى، ول جاقتا قىتاي وتارشىلدارى مۇسىلمانداردى مۇسىلماندارعا ايداپ سالىپ  تىڭشىلىققا، باسكەسەرلىككە جۇمساۋ ارقىلى اتادان بالاعا  كەشپەس كەك، ايىقپاس ارازدىق ءزاھارىن سەبەتىندىگى. تاريحقا قاراپ وتىرساق،  قىتايلار شىعىس-تۇركىستاندى وتارلاۋ جولىندا    دۇڭعاندار مەن مانجۇرلاردى كەيىن كەلە موڭعولدار مەن ۇيعىرلاردى  قازاق پەن ۇيعىرلارعا  شۇيلەپ سالاتىندىعى  ايانىشتى-اق.  ءدىندى،  دىندەستىكتى، تۋىستىقتى پەردە ەتىپ سەنگىش، اڭقاۋ   مۇسىلمانداردى الداپ سوعۋ  تۇتاس تاريحي سيپات العان دەسەك اسىرا ايتقاندىق بولماس. قولىنا قۇران ۇستاپ، مويىنىنا بەلبەۋىن اسىپ انت ىشكەن ۆي دارىن سياقتى قارا نيەتتەردىڭ ولەرمەندىگىنە، اردان، ۇياتتان، يماننان بەزگەن كاززاپتىعىنا  سەنبەۋگە قىلاڭ سياقتى ەر كوڭىل، اڭعال،  بىربەتكەي،  ءدىندار قازاقتىڭ شاراسى جوق ەدى. مۇنداي مىسالداردى ادەبي شىعارمالاردان عانا ەمەس كۇندەلىكتى ومىردەن دە كوپتەپ كەزدەستىرەتىنىمىز شىندىق قوي. جازۋشى قىلاڭ تراگەدياسى ارقىلى بارشامىزدى تاعى ءبىر رەت ەسكەرتىپ، دوس پەن دۇشپاندى ايىرا بىلمەۋدىڭ قانشالىق قاسىرەتتى ەكەنىن تاعىلىم ەتىپ كورسەتەدى.

05.05.1993

كوڭىل كۇيىم جامان ەمەس  «كىشكەنە اڭگىمە كوتەرگەن ۇلكەن جۇك» اتتى سىن زەرتتەۋ جازىپ ءبىتىردىم. شابىتپەن، سۇيىسپەنشەلەكپەن جازىلدى. تاڭعى تورتتەر شاماسىندا سوڭعى نۇكتەسىن قويدىم. شۇكىر، شۇكىر از دا بولسا جۇمىس - جانىم سۇيگەن جۇمىس تىندىردىم.

مىناۋ جاقاڭ مەنى مۇلدە باۋراپ الدى. «ايىم مەنىڭ»، «ساعان باقىت تىلەيمىن»  اڭگىمە-پوۆەستەرى تابىستى شىققان دۇنيەلەر ەكەن. اسىرەسە سوڭعى پوۆەست ءوزىم اسا قۇرمەتتەپ ءتانتى بولاتىن پسيحولوگيالىق تەبىرەنىسكە قۇرىلعان ناعىز كلاسسيكالىق پروزاعا ءتان سيپاتتار مول، بايسالدى شىعارما. شىعىس-تۇركىستان تۇگىلى قازاقستان پروزاشىلارىنىڭ قولى جەتىپ ۇلگىرمەگەن، كەمەلدەنىپ، تولىسىپ بولا الماعان اسقاق ارمانعا  جاقسىلىق باۋىرىم ەداۋىر جاقىنداپتى. اسىرەسە، ونەر ادامدارىنىڭ نازىك تە قورعانسىز جان جۇرەگى، سۇيۋگە دە كۇيۋگە دە تولىق دارمەنسىز، بايانسىز تابيعاتى، ادالدىقتان، اڭعالدىقتان ويىنى وسىلىپ، ومىرتقاسى ءۇزىلىپ جاتاتىن ايانىشتى قالدەرى نانىمدى سۋرەتتەلىپتى.

07.06.1993

جاقسىلىقتىڭ «اتا مەكەن» پوۆەسىن وقىدىم  1982 جىلى جازىلىپتى، جاقسى-اق دۇنيە. اتتەڭ، تۇزى ءبىر جەرگە كوپ، ءبىر جەرگە از تۇسكەن پالاۋداي ىركىس-تىركىس الا-قۇلالىق تا بار ەكەن. ءوزى قانشا جاقسى كورەم دەگەنمەن «يەندەگى ەكى بەيىتكە» جەتپەيدى-اۋ.

14.06.1993

دۇيسەنبى، كۇن اشىق.

كەشەلى بەرى تاعى دا جاقاڭدى اينالدىردىم. ءوزىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا  «اتا مەكەنىن»، «گۇلساراسىمەن» سالىستىرىپ كورۋ ءۇشىن، ءارى ءوزىم كوپتەن سارى مايداي ساقتاپ، سوڭىنا سىرعىتىپ جۇرگەن پوۆەستى وقۋعا كىرىسكەم.  ءوزىم بىرىڭعاي شىعارما جازىپ كەتەرگە ءبىر شارت الدە ءبىر سوڭعى كومبە ىسپەتتى  ءبىر جورالعىعا جورىعانمىن. ونشا قاتەلەسپەگەن ەكەنمىن. جالپى العاندا «گۇلسارامەن» ەرتەرەكتەن تانىس ەكەنىمدى، راديودان ەستىگەنىمدى جازعانمىن دا سول كەزدەگى ءتاتتى اسەر، جوعارى باعام الداماعانىنا قۋاندىم.

«گۇلسارا» ليريكالىق، قاسىرەتتى ماحاببات جىرى ءوزىمنىڭ «سىرىمدى ايتام» پوۆەستىممەن تابيعاتتاس، تاعدىرلاس. كولەمى 200 بەتتەي. دەگەنمەن، ەگەر بۇگىنگى كەمەل تالاپپەن قايتا قاراپ ۇستىنەن شىرپي، قىرپي قاراپ شىقسا كولەمى ودان كورى ىقشام، شىمىر دۇنيە بولىپ شىعار ما ەدى دەپ ويلادىم.

«گۇلسارا» قىتايلىق سوتسياليزمدە ويران بولعان قازاق وتباسىلارىنىڭ تاعدىرى، اياق استى بولعان قىرشىن جىگىتتەر مەن ارۋ قىزدارىمىزدىڭ  نامىسىن جوقتاۋى، قور بولىپ قۇسالىقتان دەرتكە شالدىعىپ، اجال قۇشقان مىڭداردىڭ ايانىشتى تاعدىرى جونىندە جازىلعان  ازالى جوقتاۋ ىسپەتتى شىعارما. باسىنا شەگە قاعىپ، قارعاشا سالساڭ دا سەلت ەتپەيتىن دۇلەي قۇماشتارعا قاراعان ەل تاعدىرى، ارۋلار تاعدىرى، اتا-ەنە، اكە،-شەشە تاعدىرى قانداي بولماقشى ەدى. قۇماشتىڭ كىم ەكەنىن، ولاردىڭ قىتاي قوعامىندا قانداي رول اتقارعانىن ءبىلۋ ءۇشىن پوۆەستى وقۋ ازدىق ەتەدى، پوۆەست وقىرماندى بەي-ءجاي قالدىرادى، سەندىرە المايدى دەگەندىكتەن ەمەس، سول ءبىر قارعىس اتقان ەسالاڭ، قۇبىجىق «قۇرىمبايلار» بيلىك قۇرعان 60-70 جىلدارداعى قىتايلىق ءسوتسياليزمدى، تۇرپايى «مادەني رەۆوليۋتسيانى»،  جيىپ ايتقاندا انايى-قىتايلىق ءومىردى  مىناۋ بەيتانىس قازاقستاندىق جۇرتشىلىق تۇسىنە الماي قالار ما ەكەن دەگەن كۇدىك بار. سوندىقتان وندا ءسوز بولعان ءاربىر وقيعالار مەن ساياسي ۇراندار، اتاۋلار ءتىپتى جەكە سوزدەرگە تۇسىنىك بەرۋگە دە تۋرا كەلەتىن سياقتى. ياعني، 1958 جىلدان باستالعان قىتايلىق ءسوتسياليزمنىڭ دۇربەلەڭگە، قان-قاساپقا تولى 20 جىلىنداعى قاندى سوقپاققا ارناۋلى انىقتاما بەرۋ كەرەك-اق.

گۇلسارانىڭ باقىتسىز، سورماڭداي اكە-شەشەسىن زارلاتقان، ءوزىن قۇسالىقپەن ولتىرگەن قۇماشتار ماوزەدۇڭ يدەياسىمەن قارۋلانعان ميلليونداعان باس بۇزار، جويىمپاز توبىرلاردىڭ تيپتىك وكىلدەرى ەدى.  قۇماشتا  اكە دە، شەشە دە، دوس-جار دا، حالىق، ۇلت دەگەندەر مۇلدە جوق، سوندىقتان وندا قاسيەتتى ماحاببات تۋرالى تۇسىنىكتىڭ ەلەسى دە جوق. وندا تەك الدىنا كولدەنەڭ كەلگەندى قاعىپ، قيراتىپ، زار قاقساتىپ، سىپىرا جويۋعا دەگەن قىزىل كوز قاتىگەزدىك قانا بار.  پوۆەست اتى شۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» الدىنداعى «سوتسياليستىك ءتالىم-تاربيە» دەيتىن مايموڭكە ناۋقان كەزىنەن باستالىپ، جاپپاي قىرىپ-جويۋمەن اياقتالعان «مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ» لاڭى مەن اياقتالادى.

گۇلسارا سول قياڭ كەسكى تەررور زامانىنىڭ ماولىق  قاندى توڭكەرىستىڭ – قىتايلىق ءسوتسياليزمنىڭ قۇربانى، ونىڭ تۋىلۋى، ءوسىپ ەرجەتۋى اتا-انا ماقتانىشى بولىپ بوي جەتۋى قانداي تابيعي بولسا، وسىنداي قارا تۇنەك قوعامدا دەرتتى بولىپ قۇسالىقپەن ءولۋى دە سونداي تابيعي. جازۋشىنىڭ شەبەرلىگى دە سونداي بولماي قويماس  ايانىشتى تاعدىردى اشىپ بەرۋىندە.  ماحابباتقا، دوستىققا، باۋىرمالدىققا ادال اقساق جىگىتىمىز نەگىزگى پلاندا الىنعانىمەن گۇلسارا تاعدىرىنىڭ ءجاي ءبىر سەبەپشىسى، كۋاسى عانا. گۇلسارانىڭ اكەسى ەر كوڭىلدى، ءادىل سوندىقتان دا بىربەتكەي، قيقار قارا قازاقتىڭ ءبىرى، كوپ سوعىلىپ تالكەكە تۇسكەن، اقىرى بالا-شىعى، ورەن-جارانى تۇگىلى ءوز باسىن اراشالاپ، قورعاپ قالۋعا شاراسىز قالعان بەيباق قازاقتىڭ ءبىرى.

قازاق وقىرماندارى ەسكەرۋگە، بىلۋگە ءتيىستى ءبىر سويقاندى شىندىق بار، ول قىتايلىق سوتسياليزم دەگەننىڭ قارالى شىندىعى.

قىتايلىق كوممۋنيستەردىڭ كۇرەس-ءتاسىلى تەك قىتايشا بولدى. قىتايدا چي سى-قۇسالاندىرىپ ءولتىرۋ دەگەن ءسوز بار، قىتايلار ءوز جاۋلارىن توپتى حالىق الدىندا يتشە اتىپ تاستاپ تا كۇش كورسەتەدى. «مايمىلدىڭ الدىندا تاۋىقتى جازالاۋ تاعىلىمى» دەپ اتايدى ونى. ال، كوپشىلىك جاعدايدا تاپ جاۋى دەگەندەرگە «ساياسي قالپاق»  كيگىزۋ ارقىلى جىلدار بويى بالا-شاعا، ەل-جۇرتتىڭ كوزىنشە ماسقارالاپ، ۇرىپ-سوعىپ، تىلدەپ يت ءراسۋاسىن شىعارادى. كۇنى بويى اۋىر جۇمىستارعا سالىپ، كەشتە كوپشىلىكتىڭ الدىنا شىعارىپ ويىنا كەلگەن ءتان جازاسىن بەرەدى. قىلمىسىن مويىنداتۋعا زورلايدى، بۇل جىلدارعا سوزىلادى، ولمەي قۇتىلمايدى. سوندىقتان شورت مىنەزدى، نامىسقوي ادامدار بۇل قورلىققا شىداعانشا ءوزىن-ءوزى مەرت ەتۋدى شىعار جول دەپ تاڭدايدى. گۇلسارانىڭ اكەسى دە انە سونداي جول ىزدەۋشىنىڭ ءبىرى ەدى. نازىك جاندى گۇلسارا ارينە، وندايعا بارا المايدى. ونىڭ ءولىمى قۇسالىق ءولىم، ازاپتى ءولىم.

پوۆەست پسيحولوگيالىق تەرەڭدىكتىڭ، ادام جانىنىڭ شىرقىراي شىڭعىرعان جان داۋسىنىڭ، وكسىكتى قايعى-قاسىرەتىنىڭ تۇڭعيىق يىرىمدەرىنە قۇرىلعان. قازاق ادەبيەتىنىڭ وزىندىك تابىسى.

الىمعازى داۋلەتحان،

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرمەتتى جازۋشىسى

Abai.kz