Qazaq qauymyna tanymal etnograf-jazushy Bolat Bopayúly osydan eki ay búryn Oraza kezinde auyrmay-syrqamay qaytys bolghan edi. Búl jazbasyn sodan bir ay shamasy búryn jazyp, mening vatsabyma joldaghan eken. Bәlkim, pikir bilmek niyette bolu kerek. Der kezinde qaralmay biraz uaqyt ótip ketti. Endi, mine sol jazbany arta qalghan ruhany amanaty retinde oqyrman júrtshylyqqa joldaudy jón sanadym.

BOLAT BOPAYÝLY, jazushy-etnograf

«Kósemdik dert» jәne Abay Mauqaraúly

(pәlsapalyq saraptama)

«Abai.kz» portalyna jariyalanghan (2024-10-24) Abay Mauqaraúlynyng «Kósemdik dert» pәlsapalyq-essesi Islam dinining shenberinde jalpy adamzattyng diny senimge keng sholu jasaghan enbek ekenin bayqadym.

Suret: Abai.kz skriyni.

Ásirese, diny senim men adamzattyng ruhany jaghdayyn naqty ómirmen baylanysty órnektegen. Adamzattyng qúdaygha senip, senbeuin onyng sebebin de adamnyng filosofiyalyq kózqarastary túrghysynan týsindiredi.

Solaysha, jasandy qúdaygha senuding ózi jeke adamnyng egoistik kózqarastarynan shyqqanyn aitady. Tipti, adamnyng óz-ózin qúday dep sanauy nemese birneshe qúdaygha tabynuy – onyng shekteuli, tar kózqarasynyng belgisi, deydi.

Adamzat ózining bolmysyn tanugha qansha úmtylghanymen, kóbinese óz shekteuli aqylyna, jalghan qúdaylar men olardyng suretterine tabynumen keledi. Búl adam bolmysynyng ózimshil tar týsinigi men alyp dýniyening aldyndaghy әlsizdigin kórsetedi.

Qúdaydy tanu – filosofiyalyq túrghyda adamzattyng ruhany kemeldenuining negizgi maqsaty bolghan. Alayda, adamdar Qúdaydy tereng týsinip, sezinui ýshin, olar óz egoizmi men tar kózqarastaryn jenui shart jәne naqty ómirmen de ýilesimde bolu kerek. Filosofiyalyq jaghynan adamnyng ishki әlemi men onyng aqiqatty  tanuyndaghy joldaryn osylay anyqtap bere alghan.

Psihologiyalyq saraptama

Psihologiyalyq túrghydan qarasaq, adamnyng ishki jan-dýniyesinin, senimining jәne ózin-ózi tanuynyng ózara baylanystaryn da aiqynday alghan. Essening payymdauynsha, adam ózining  bolmysyndaghy shekteulerdi anyqtay almaghandyqtan Jaratushyny nemese jaratylysty dúrys týsinu mýmkindigine ie bola almaydy. Múnda adamnyng psihologiyalyq kedergileri men ishki ruhany súranystary kórinis tabady. Ol sananyng tarlyghy, ózimshildik, ózgege artyq senim artu siyaqty psihologiyalyq faktorlardy atap ótedi.

Psihologiya boyynsha, adam shynayy aqiqatty sezinui ýshin, onyng ózin-ózi tanuy jәne egoizm men tar kózqarastardan qútyluy qajet. Búl iydeya filosofiyalyq oimen tyghyz baylanysty, óitkeni adamnyng jan-dýnie kemeldigi onyng syrtqy әlemmen ýilesimine de tike qatysty.

Teologiyalyq saraptama

Essening mazmúny Qúran men Islam dinining qaghidattaryna negizdelgen. Teologiyalyq túrghydan Qúdaydyng erekshe sipattaryn talday otyryp, adam Onyng sheksiz bolmysyn tolyq tanugha qabiletsiz ekenin aitady. Qúdaydyng Qúrandaghy sipattary (mysaly, Jalghyz, Mәngi, Úqsassyz, Minsiz, Joqtan jaratushy, Bәrin bilushi, Týgel kórushi, Tendessiz estushi, Sheksiz ilim iyesi...) adamnyng shekteuli týsinigine say habarlanghan, al odan arghy ólshemge syimaydy, búl parasat-imanmen qabyldap, kónilmen ghana senuge tiyis tylsym tanym. Sondyqtan, adamzattyng kóbisi ózderining kórgen, estigen ústaghan nәrselerine ghana senip, solargha tabynady. Búl senimning qarapayymdylyghymen  qatar terendigin de týsinudegi qiyndyqty kórsetedi.

Essede, Qúdaydy tereng tanu ýshin adamdar Islamnyng shynayy ilimine  yaghny imaniy-senimge kelui qajet, deydi. Ol tek ghylymy tanymmen ghana emes, sonymen qatar Qúdaydyng ruhany tylsym aqiqattaryn da týsinu arqyly jetiletin kemeldik joly ekenin aitady.

Ádeby saraptama

Essening mәtinin әdeby túrghydan qarasaq, maqala ózining tereng oilaryn jetkizu ýshin filosofiyalyq terminder men diny úghymdardy qatar qoldanady. Sol maqsatta essening mazmúnyn jenil әri naqty týsindiru ýshin kórkemdik obrazdar men metaforalardy da jarystyra jazghan. Mysaly, «Adamzattyng ghajayyp ýilesimdi dene-mýshesi men trillion gegabayttyq miy-kompiuterin ózinen-ózi evolusiyamen payda boldy, dep jazghan materialistik qaghidanyng qanshalyqty jalghan ekenin, oilap kóriniz!»  degen sóilemde, adamdar ózderin tabighattyng kezdeysoq nәtiyjesi retinde kórudin, oghan senuding absurdtyghyn tanytu ýshin osynday metafora sóilem qoldanghan. Búl әdeby túrghydan tereng oidy onay jetkizuding tiyimdi tәsili.

Adamzattyng shekteuli dýniyetanymyn suretteu arqyly,  búl essede Qúdaydy tanudyng aqiqat jolyn taza aqylmen ashyp kórsetedi. Búl әdeby tәsil oqyrmandy oilanugha ghana emes, sonymen qatar mәtinning kórkemdigin de sezinip kónil-kýy jaghynan da ondy әser aluyna yqpal etedi.

Diny túrghydan saraptama

Diny túrghydan alghanda essede adamzattyng senim mәselesin Islamgha negizdep jazghan. Qúdaydy tanu jolyndaghy býkil qiyndyqtardy Haq din arqyly sheshu joldaryn kórsetedi. Onyng aituynsha, adam Qúdaydy tek óz jýreginde jәne aqyl-oyynda sezine alady. Búl iydeya dәstýrli Islamnyng negizgi qaghidattarymen sәikes keledi, sebebi Islamda Qúdaydy tanu tek ishki senim arqyly jýzege asady, al syrtqy әlemning barlyq qúbylystary Onyng kórkem esim-sipattarynyng belgileri, sәuleleri, deydi.

Essening payymdauynsha, ghylymy tanym men diny senim bir-birine qarsy emes, bir-birin tolyqtyrady. Adamzattyng ghylymy jetistikteri, mysaly, teleskop pen mikroskopty qoldanu arqyly jaratylysty zertteu, imaniy-senimmen birge qatarlasa otyryp, Allany tanudyng tylsym joldaryn ashady, deydi.

Tarihy túrghydan saraptama

Essede tarihy túrghydan da naqty qyzyqty pikirler bar. Ásirese, adamzattyng tarihy kezenderindegi qúdayshylyqqa qatysty kózqarastardyng ózgerui әngimelenedi. Mysaly, Perghauynnyng ózin Qúday sanauy nemese Mekke túrghyndarynyng balshyqtan jasalghan qúdaylargha tabynuy siyaqty tarihy mysaldar berilgen. Múnday kózqarastar adamnyng senimining damuyn, onyng kezender boyynsha ózgeruin de qamtyidy. Áytsede, diny senimder uaqyt óte kele qalay ózgerse de adamnyng imany senimge kelu joly jalghyz ekeni búltaryssyz aitylghan.

Essedegi búl tarihy mysaldardyng qoldanyluy diny senim men filosofiyanyng  ózara taytalas tarihymen baylanysty jazylghan. Ótken ghasyrlardaghy qúdayshylyq úghymdary men qazirgi uaqyttaghy aiyrmashylyqtardy kórsetu arqyly adamnyng ruhany damu jolyn da terenirek ashady.

Publisist qalamgerding búl pәlsapalyq essesi din, filosofiya, psihologiya, әdebiyet jәne tarih túrghysynan kóp qyrly ekenin, sondyqtan  búl enbekting osy janr salasynda janalyq ekenin kórsetudi maqsat ettim.

Dayyndaghan Álimjan Áshimúly

Abai.kz