Mirjaqyp Dulatovtyng ghasyr búrynghy janayqayy býgingi kýnde de ózekti. Qogham qayratkeri Dos Kóshimning pikirinshe, qazaq tili әli de tolyqqandy memlekettik til mәrtebesine ie bola almay otyr. Onyng aituynsha, tilding qoghamdyq jәne resmy salalardaghy qoldanysy óte tómen dengeyde qalyp otyr. Búl jaghdaydy ózgertu ýshin naqty zannamalyq sharalar qajet. Dos Kóshim jana «Memlekettik til turaly» zang qabyldaudy úsynuda, búl zanda memlekettik tilding qoldanyluy men ony búzghandargha qatysty jauapkershilik naqty kórsetilui tiyis.

«Men zamanymda qanday edim? Men – aqyn, sheshen, dilmar, babalarymnyng búlbúlday sayraghan tili edim. Móldir suday taza edim. Jargha soqqan tolqynday ekpindi edim. Endi men qandaymyn? Kirlenip baramyn, bylghanyp baramyn, jasydym, múnaydym…» – dep, qazaq tilining múnyn ghasyr búryn-aq Alash arysy Mirjaqyp Dulatov tebirene jetkizgen edi. Búl sózder – últtyq tilding taghdyryna jany ashyghan jýrekting shynayy ýndeui. Qazirgi kezende de búl janayqaydyng mәni men manyzy joyylghan joq. Osy orayda biz qogham qayratkeri Dos Kóshimmen til mәselesi jayynda súhbattasqan edik.

– Býgingi tanda qazaq tilining qoghamdyq jәne resmy saladaghy qoldanys auqymy qanday?

– Óte tómen. Jalpy memlkettik til ózimizding zanymyz boyynsha Qazaqstan territoriyasynyng barlyq salasynda qoldanyluy kerek, qoghamdyq, ekonomikalyq, sayasi, esep salasynda, budjet, biznes taghy basqasynda. Qazaq tili onday dәrejege jetken joq. Qazaq tili әli de otbasynyng qasynda qaldy, odan keyin BAQ birshama qazaq tili bar, biraq orys tilimen salystyrugha kelmeydi. Mening oiymsha orys tilde BAQ bizden 10 ese kóp siyaqty. Qysqasy eshqanday auqymyn kórip otyrghan joqpyz jәne memlekettik tilding qoldanys auqymy qanday, basqa tilderding qoldanys auqymy qanday degendi zerttegen, monitoring jasaghandy osy uaqytqa deyin estigen joqpyn. Sol zertteuden úyalatyn da siyaqty, biraq sol zertteuden keyin qazaq tilining naqty qoldagnylu dengeyi kórinedi. Sondyqtan búl súraqqa eshkim jauap bere almaydy. Al eger salystyrmaly týrde jauap beritin bolsa, jauap bireu-aq6 qazaq tilining qoghamdyq jәne resmy salada qoldanu auqymy óte tómen. Basqa elderdegi memlekettik tilding qoldanylu auqymymen salystyrugha kelmeydi.

– Memlekettik tildi damytu men keninen qoldanu ýshin qanday naqty sharalar qolgha alynuy kerek?

– Osy songhy 30 jyl tәuelsizdik alghannan keyingi aitylyp jatqan mәsele tilge baylanysty kórestilip jatqan til turaly zan, memlekettik til tiraly zang jasalu kerek, Sonyng ishine bizding qazirgi kezektegi kóterip jatqan barlyq mәseleler jeke – jeke bap bolyp enedi. Mysaly nelikten elding basshylary,resmy túlghalar resmy tildegi kezdesulerde memlekettik tilde sóilemeydi? Ol mindetti bolu kerek, Preziydentting joldauy da jartysyn oryssha, jartysyn qazaqsha aitady, ol zansyzdyq degen siyaqty mәselelerding barlyghyn aityp, bir zangha syighyzu kerek. Sondyqtan tildi damytu ýshin jәne onyng qoldanyluyn naqtylau ýshin zang kerek. Zang sol ýshin arnalady, zannyng ishinde memlekettik tilding orny, onyng qoldanyluy, qajettilik jasauy, talap etilgen jerde qoldanylmasa jazasy beriletin jayttardyng barlyghy zannyng ishine kirui kerek. Onday zang jasalyp shyqty, biz ony 13 jasadyq. Ol mening kitabymda jariyalandy. Sol uaqytta 5 gazetke jariyalandy. «Qazaqstannyng memlekettik til turaly zang jobasy» dep atalady, biraq qazirgi deputtatardyng birde – bireui dayyn zandy úsynbay otyrghandary tanghaldyrady.

– Býgingi uaqytta elimizdegi qazaq tilining qoldanyluy dengeyine kóniliniz tola ma?

– Joq, ókinishke oray qazaq tilining qazirgi qoldanylu dengeyine esh kónilim tolmaydy.

Qazaq tilinde osynshama mektep ashylda, osynsha balabaqsha ashyldy degenning bәri jәy sózder. IYә, mýmkin erteng 90% qazaq tilin biletin adamdar, qazaqtar bolatyn shyghar. Biraq qazaq tilining qoldanylu ayasy 3-4% qana bolyp, 95 payyz orys tilin qoldanatyn bolsaq onda bizding últ esebinde joyylghanymyz.

– Qazaq tili – elishilik mәselelerde yqpal etushi, sheshushi ról dengeyine jetti me?

– Qazaq tilining Últ aralyq qatynas tili degen bir baghyty bar elshilik mәselege kiretin. Biraq onday dengeyge jetken joq. Elshilik mәselerde orys tili birinshi orynda túr jәne jaqyn uaqyttarda birinshi orynda túra beretin siyaqty. Búl tildi qoghamdaghy qajettilik jasau degen maghynagha kiredi. Qoghamda qazaq tili  degen qajettilik bar ma? Qazaq tilin bilmeytin adam nan súrap jey almaytynday jaghdaygha jetti ma? Qazaq tilin qoldanu ómirlik mindetke ainaldy ma? Mysaly Germaniyada jýrip nemis tilin bilmesek qanday jaghdaygha týsetinimiz belgili ghoy. Mine osynday mәselelerdi tilge qajettilik jasalu deydi. Elshilik mәsele osydan shyghady. Onday sheshu dengeyge qazaq tili jetpek týgili jaqyndaghan joq.

– Qazaq tili - memlekettik til retinde layyqty dәrejede qorghalghan til dep aita alamyz ba?

– Qazaq tili memlekettik til retinde layyqty dәrejede qorghalghan dep aita almaymyn. Sebebi qazaq tiline qatysty aitylyp jatqan sózderge zang jýzindegi baptardy kórgen joqpyn. Endi ekinshi bir mәsele bar. Songhy uaqyttarda mynanday payda boldy jalpy qazaqtar últ esebinde birine - biri aqyl aitady, birin-biri syn aitady. Ol barlyq halyqta bar. Qazaq qazaqqa qazaqsha sóile, sen ne tilinnen aiyrylyp mәngýrt bolyp kettik pe dep aitugha qúqyghy bar. Qazir aita almaymyz, ol ýshin seni jazagha tartuy әbden mýmkin. Bireuding ar-namysy, jeke basyna tiyetin sóz aittyng degenge baylanysty. Óitkeni Magnumdaghy songhy mәsele sonday oigha alyp keldi. Tapsyrys bergen jigitke alyp barghan qazaq jigiti nege qazaqsha sóilemeysiz, qazaq tilde sóilesenizshi degen sóz ýshin júmystan shyghyp ketti. Al qazaq halqynyng birine-biri aitu, birin-biri dúrystau qúqy bar. Ol bizding últtyq qasiyetimiz. Qazir bolsa biz sony aitqyzbaytyn dengeyge jettik. Kórdiniz ba tildi sonda qalay qorlaymyz. Tildi qorghaytyn eshqanday organ joq. Kerek desenizder til zany búzylghan uaqytta prokuratura aralasa almaydy. Ol til basqarmasynyn, әkimshilikting mәselesi dep. Men birneshe sottarda boldym sonda týsingenim mýlde qorghalmaghan, zandyq negizde de basqa týrde de qorghalmaghan. Tipti qazaqsha jazylmaghan jerlerde eskertu de beruge bolmaydy. Moyyndauymyz kerek memleket barynsha qazaq tilin qorghamaudyng joldary men , tәsilderin jasap qoyghanday.

– Qazaq tili - dominant til me?

– Ókinishke oray qazaq tili dominant til emes. Qazaqstanda qazir orys tili dominant til jәne jyldan jylgha onyng dominanttylyghy úlghayyp kele jatyr. Endi eng songhy soraqy mәsele ontýstik oblystar ghana, bir 3 oblys qazaqtanyp kele jatqan, qazaq tilin qoldanyp kele jatqan oblystardy kórgen memleketet IY.V.Putinning mektepterin salamyz dep Reseymen kelisimge keldi. Basqa ónirge, basqa aimaqqa emes qazaqtanyp kele jatqan jerdi qaytadan orysqa ainaldyramyz dep. 3 mektep bireui Qyzylordada, bireui Tarazda, bireui Týrkistanda salynatyn boldy. Eng qyzyghy, eng masqarasy sol jerde eshqanday uaqytta bizde orys tilge qajettilik bar, orys tildi mektepke baratyn bar degendi 30 jyldyng ishinde estimeppin. Balalalar turaly konvensiyagha qol qoyyldy, sol boyynsha balalardy qay mektepke beretini ata-analardyng qúqyghy. Bizde osy qúqyqtan aiyryp, Reseymen kelisip orys mektebin salyp jatyr. Oghan eshkim barmaytyn shyghar, joq memleket salyp jatyr ma memleket oqushyny tabady. Qysqasy bizding balalarymyzdyng qay mektepke baratynyn memleket sheshetin boldy jәne orys tildi mektepterge barugha memleket baghyt berip otyr. Búnday soraqylyq býkil әlemde joq. Qazaq tildi oblystargha orys mektepterin salu búl ne degen ýlken zansyzdyq? - dep jauap qatqan bolatyn.

Arujan Rymqúl, Qaztay Aygerim

Abai.kz