Aldymen búl maqalany jazugha týrtki bolghan jaytty aitayy­n. Jenisting 75 jyldyghy qar­sa­nynda TMD elderining kórer­menderi ýshin ashylghan «Pobeda» telearnasy bar emes pe?! Maq­saty 1941-1945 jyldardaghy kenes jәne odaqtas elder armiyalarynyng qaharmandyq qimyly turaly songhy 78 jyl ishinde týsirilgen derekti, kórkem filimderdi kórsetu bolyp tabylatyn ol baghdarlamanyng әseri ghajap-aq. Mine, tayauda solardyng ishindegi «Jau tylyndaghy maydan» jәne «Berlin ýshin shayqas» atty eki kinotuyndydan kóp eshkim kýtpegen kadrlardyng qylang berip, jalt ete týskeni!..

Onyng alghashqysynda jana ghana alapat shayqas bolyp ótken jer, ondaghy úzynnan-úzaq sozylghan jol, onymen batystaghy ormangha bettep bara jatqan tank kolonnasy aralas lek-lek jayau әskerler kórinedi. Olardyng artyn ala oq-dәri men janarmay, azyq-týlik tiyelgen arbalardaghy attar keledi. Aralarynda man-mang basqan týie­ler de bar. Osyndaghy bizding nazarymyzdy audarghan nәrse: polutorka avtokóligindegi asyghyp ke­le jatqan joghary shendi әskery adam­nyng qaptal jolmen keruenning aldyna týspek bolghan әreketi jә­ne... IYә, jәne onyng obozdy bas­qa­ryp kele jatqan intendanttan: «Týieler múnda qaydan jýr?» – degen saualy. «Basqúnshaqtan, – deydi oghan jauap iyesi. – Sondaghy qazaq auyldarynan».

Suret: J.Aupbaevtyng jelidegi paraqshasynan alyndy.

Al ekinshi kinoda, yaghny «Berlin ýshin shayqas» filiminde 1945 jyldyng kóktemindegi Brandenburg qaqpasy, onyng alanyndaghy Jenis habaryn estip, shat-shadyman bol­ghan kenes әskerleri beynelengen kó­rinis bar. Tank ýstinde oty­ryp, mashina tónireginde әngi­melesip túrghan nemese zenbirek janynda jantaya demalyp jatqan jauyngerlerding arghy jaghynda Reyhstag túr. Onyng manayynda as kuhnyasy arbasyn sýiretken qos órkeshti týie kórinedi. Aspaz ony toqtatyp, soldattargha jo­ryq qazanynan tamaq ýlestire bas­taghanda, bylayghy júrt әlgi «dala kemesi» janyna kelip suretke týse bastaydy. Ekrannan olardyng arasyndaghy qushykesh bireuinin: «Búl januar әskerge qay jerden «shaqyryldy» eken?» – dep әzildey qoyghan súraq ýni de ap-anyq estilip túr. Sol kezde týiening búidasyn ústap túrghan egde efreytor oghan: «Ershik qomyna qara», – degendey iyek qaghady. Onda: «Astrahani – Berliyn», – degen jazu bar edi.

Jogharydaghy osy eki kinokadr­dy kórgende, oiymyzgha kenet taghy bir oqighanyng oralmasy bar ma?! Ol ataqty kompozitor Iliya agha Jaqanov bastaghan biz­ding 2014 jyly Atyrau arqyly Reseyding Astrahani ónirine baryp, ondaghy Qúrmanghazy baba basyna tәu etuimiz edi. Sodan song sol oblys ortalyghyndaghy ólketanu muzeyinde bolghanbyz. Sonda ondaghy «Astrahani aimaghy 1941-1945 jyldardaghy Úly Otan soghysy kezinde» dep atalatyn bó­limdegi eksponattar nazarymyzdy ózine myqtap audartqan. Ásirese Stalingrad maydanynyng bergi beti bolyp sanalatyn úshy-qiyrsyz súr dalada zenbirek sýireuge jegilip, arqalaryna ten-teng oq-dәri jәshikteri artylyp, azyq-týlik tiyelgen joryq kuhnyasy arbasyn tartyp bara jatqan әldeneshe jýz attar men ógiz jәne týieler beynelengen fotosuretti kóruimiz edi. Búl búryn-sondy esh jerde kezdestirmegen nәrsemiz bolatyn. Múrajay qyzmetkerinen stendtegi osy jәdiger turaly kenirek aityp beruin súraghanymyzda: «Alan­damanyzdar», – dedi. Sóitti de ekskursiya ayaqtalghan song bizge «Astrahani oblystyq ólketanu muzeyi» degen jinaqty syigha tartatynyn, kerekti nәrsening kóbi sonda bar ekenin eskertip, kelesi zalgha qaray alyp jýrdi. Aqyry solay boldy da. Qaytarymyzda atalmysh ónirge qatysty týrli qújattar men siyrek suretterge toly bir-bir kitapty qolymyzgha ústap, elge attanghanbyz.

...Endi, mine, arada alty jyl ótken song sol jinaqty kitap s­óresinen tauyp alyp, paraqtap otyrmyz. Sóitsek... 1942 jyldyng kýzinde Stalingradtaghy jaghday qiyndap, maydan taghdyry qyl ýstinde túrghanda, Astrahanida 28-armiya dep atalatyn jana qú­rylymdy úiymdastyru qolgha alynady. Búghan deyin de atalmysh ónirdegi qolyna qaru ús­tay­dy-au degen azamattardy al­ghy shepke әldeneshe ret attandy­ryp, tehnika ataulyny da sol jaqqa qosa jibergen jerde ne qal­syn?.. Maydandyq kenes mýshe­lerining tapsyrmasymen kelgen ókilder jaghdaydy kórip qatty qinalady. Biraq qimyldau kerek, qalay da bir әreket jasau qajet. Úiymdastyrushylar osynday tirlikpen sóz etilgen aimaqtaghy qalghan-qútqannyng bәrin jinap, joqtan bar jasaugha kirisedi. So­nyng biri óte qysqa merzim ishinde 28-armiyagha qajet kólik-transport bólimin jasaqtap, onyng júmysyn dúrys jolgha qong bolatyn. Búl mәsele polkovnik Yanovskiy degen kisige jýkteledi. Ol Astrahanidaghy jýk tasugha qajet mashina, traktor ataulynyng bәri 1941 jyly-aq alghy shepke jiberilgenin bilip, ónir­degi kensharlar men újym­shar­l­ardaghy at, ógiz, týielerden әskeriylendirilgen kólik-transport batalionyn qúrudy qolgha alady. Aldymen Basqúnshaqtaghy qazaqtar mekendegen sharuashylyqtardan basy qúralghan 400-ge juyq oi­sylqara túqymyna ie bolghan onyng búl әreketi kele-kele biz­ding respublikamyzdyng Oral, Guriev, Aqtóbe oblystary men Týrikmenstannan әkelgen «dala kemeleri» arqyly 1100-ge jetedi. Sóitip Yanovskiyding búl «týie bataliondary» jýkterdi irkilissiz jetkizudegi enbegine baylanysty el auzyna tez iligedi. IYә, sóz etilip otyrghan qúrylymnyng ortalyq jәne ontýstik maydandardaghy jú­mysy aitsa aitqanday edi. Ony 1943 jylghy esep beru paraq­shasyndaghy: «Negizgi júmys kóligi men enbek kýshi 1100 týie bolyp tabylatyn búl bataliondar belgili bir kórsetilgen qashyqtyq aralyghyna 12 myng tonnagha juyq jýkti tasyp aparugha qol jetkizdi. Búlar bolmaghanda jogharydaghyday kólemdegi júmysqa 134 avtomashina qajet etiler edi», – degen sóilemder anyq dәleldeydi.

Áriyne soghystaghy jaghdaylar qiyndyqsyz, maydan shebindegi әreketter shyghynsyz bolmaydy ghoy. 1942 jyldyng jeltoqsanynda Astrahanida jasaqtalghan 28-armiya 1943 jyly Stalingrad tý­bine kelgennen keyin týrli qú­ra­­malargha kómektesuge bólinip, onyng tylyndaghy kólik-transport bólimderi de aitarlyqtay ózge­risterge úshyraghan. Búlardaghy bas­ty «әttegen-ay» ózimiz jogha­ryda sóz etken «týie bataliondary» qatarynyng qayta tolyqtyrylmauy edi. Sodan olar armiya, diviziya emes, polktargha bólinip, ondaghy kólik-transport júmysy kezinde oryn alghan kezdeysoqtyqtardan sany azaya beredi. Sonyng biri tó­mendegi oqigha.

1943 jyldyng jazyndaghy Kursk shayqasynan keyin jaghday jaq­sy jaqqa ózgerip, bizding әsker­ler batysqa bet almay ma?.. Mine, sonda jaudy óksheley quyp kele jatqan 902-polk Rostov jaqtan shegingen nemis tankteri kolonnasymen úshyrasyp qalady. Kuә­gerlerding aituynsha, úrys óte qys­qa bolghan. Biraq qyrylghan adamdarda esep joq edi. Sonyng ishinde osy polktyng artyndaghy jýk arbalaryna jegilgen 350 týie óte ayanyshty kýy keshken. Keruenge jauap beretin inten­dant­tyq qyzmet adamdary ókpe tústarynan shygha kelgen jau tan­kilerin kórip, ne isterlerin bil­meydi. Sóitedi de, bәrin tastap túra qashady. Al arqalarynda ten-teng jýgi bar týieler bolsa... Qayran anqau da anghal «dala ke­meleri-ay» desenizshi... Eshtenege týsinbey, menireyip túrghan da qal­ghan. Fashister ayasyn ba?.. «Das ist russiyshen panser» («orys tan­­kileri osy eken ghoy»), – degen m­azaq sózben beykýnә da momyn januarlardy qyryp salghan. Sóitip sol shayqasta 902-polkqa bekitilip berilgen 350 týiening 95 payyzy ajal qúshqan.

Suret: J.Aupbaevtyng jelidegi paraqshasynan alyndy.

Qolymyzdaghy kitap derek­terine qarap otyrsaq, atalmysh qyrghynnan aman qalghan «dala kemelerinin» ishinde Misha men Masha degen qos týie bolghan eken. 902-polk jogharydaghy oqiy­ghadan song esterin jiyp, qayta ja­saqtalghanda, әlgi eki januardy zenbirek sýiretuge paydalanu ýshin serjant Grigoriy Nesterovting raschetine bóledi. Shólge 3-4 kýn boyy shydap, jemshópti de kóp qa­jet etpeytin, sóitip joryq dala­syndaghy tikendi quray men qan­baqty talghaju etip jýre bere­tin búl oisylqara túqymdary ózderining jana qojayyndaryna qatty únaydy. Sodan zenbirekke jegilgen qos týie jәne raschet ko­mandiyri men oghan baghynyshty eki jauynger bar bәri Rostovtan keyin Mius maydany shebine bet alady. Odan Dneprding tómengi saghasy arqyly Nikolaev qalasyn azat etedi. Yassy-Kishiynev opera­siyasyna qatysyp, Rumyniya je­rine tabandary tiyedi. Dunaydy órlep Vengriyagha ótedi. 1945 jyl­dyng kókteminde 1-Belarusi maydanynyng qúramynda Polisha, odan Oderdi kóktey ótip, Berlin irgesine jetedi. Esterinizge sa­la keteyik, búl derekter jazushy Vladimir Uspenskiyding «Kósemning qúpiya kenesshisi» atty kitabynan alynyp otyr. Avtordyng bayandauynsha Reyhstagqa baghyt­talghan alghashqy snaryadtyng iyele­ri de osy raschet eken. «Agha ser­jant Nesterov, – delingen jo­gha­rydaghy tuyndyda, – oq jeter jerdegi reyhskanselyariya ghiy­maratyn ózderi kelip toqtaghan ýy qúlandysy tasasynan úzaq qarady. Sóitti de oq tasushy jauyngerge zenbirekke jegilgen qos týie – Misha men Mashany art­qy arkadaghy dual jaqqa aparyp shógerudi búiyrdy. Al qaru oqpanyn Gitler apanyna qaray búrghan nysana kózdeushi, qatardaghy jauynger Karmaluk bolsa, raschet komandiyri Nesterovtin: «At!» – degen pәrmenimen Reyhstagqa alghashqy snaryadty jiberip kep qaldy».

Qyzyghy sol, Astrahani men Ber­linge deyingi qauip-qaterge toly 3000 shaqyrymdyq joldan aman ótken tek Misha men Masha ghana emes eken. Internettegi derekterge qaraghanda, Jenis habary estilgen sol kýnderi Germaniya astanasynda «Shegirtke» dep atalatyn taghy bir týie bolypty. «Ol Qazaqstannan edi», – deydi Vikiypediyadaghy derek. Bayyptap qarasaq, mәsele bylay eken.

...Jau Stalingradqa enteley úmtylghan 1942 jyly Edilding bergi betinde 308-diviziya jasaq­talyp jatady. Bolashaqta ol 1-gvar­diyalyq armiyanyng qúramyn­da boluy tiyis edi. Kóp keshikpey búl qúrylym alghy shepke kelip jetkende, onyng kólik-transport bóliminde bir «týie bataliony» bolypty. Keyin biz sóz etip otyrghan diviziya 120-gvardiyalyq mehanikalandyrylghan brigada dep atalady. Sóitip 3-armiya qolastyna kóshedi. Polkovnik Leontiy Gure­tevting basshylyghyndaghy búl әs­kery kýsh Stalingradty jandaryn sala qorghaydy. Qaladaghy Bar­rikada zauytyn jaudan bosatyp, tylda az-kem tynys alady. Mine, sonda jogharyda sóz bol­ghan týie batalionynan tek «Shegirtke» atty oisylqara túqy­my ghana qalady. «Onyng búdan bylayghy mindeti, – deydi sayttaghy mәlimetter, – joryqta zenbirek sýiretu, shanadaghy jaralylardy gospitaligha jetkizu, tylda as kuhnyasy arbasyna jegilip, oq-dәri jәshikteri tendelgen jýk­ti aldynghy shepke jetkizu bo­latyn». «Keyde, – delingen ataq­ty jurnalist Vasiliy Grossmannyng «Jazushylar soghys kezinde» kitabynda, – keruendegi sharuashylyq qyzmetkerleri «Shegirtkenin» qos órkeshine otyryp alyp, tónirekke oqtyn-oqtyn kóz salatyn. Sóitip obozdyng qay­dan shyghyp, qayda bara jatqan baghytyn aiqyndaytyn. Osylaysha búl januar ózining sorayghan boyymen «baqylau múnarasy» qyzmetin de atqaratyn».

Osylaysha «Qazaqstannan bar­ghan (derek «Bagration» opera­siyasynyng qysqasha tarihy» zertteu enbeginen alynyp otyr – avtor) búl týie Orelge shabuyl ja­saghan 120-brigada әskerlerining rezervi kerueninde bolady. Odan Belorussiyany azat etuge arnalghan «Bagration» әskery josparyna jauapty qúramalardyng ekinshi eshalonymen Bresten ótedi. Shyghys Prussiyadaghy maydan joldarymen biraz jýrip, Berlinge tayaydy. 1-2 mamyr kýnderi el Jenis habarymen mәre-sәre bolyp jatqanda, joryq kuhnyasyna jegilgen «Shegirtke» Reyhstag janyndaghy alanda edi. «Sonda ol qiraghan jau ordasyna qaray moynyn búryp túryp bir týkirdi», – delingen ironiyagha toly sóilem bar Vasiliy Grossmannyng «Batystaghy soghysta» derekti kita­bynda. Bizdinshe búl qansha mys­qylgha toly әzil desek te, jan­saq pikir. Qate úghym. Ishki iyn­tuisiyamyzdaghy osy ýnning jete­gimen: «Týieli auyldyng tumasy ghoy. Ne der eken?» – dep aqyn Ótegen Oralbaevqa telefon soq­tyq. «Birinshiden, – dedi sóz etilip otyrghan taqyrypqa baylanys­ty suret pen mәtindi elektrondy poshta arqyly súratyp alghan әriptesimiz. – Búl – qospaq. Eki órkeshi bar múnday oisylqara tú­qymyn qazaq osylay ataydy. Ekinshiden, mәtindegi oghash sózdi ony bilmeytin adam, basqa últtyng ókili jazyp otyr. Jalpy, búl januargha týkirdi degen sóz kelmeydi. Dúrysy, kóbik shashty deu kerek. Qanday jaghdayda? U-shuy kóp jerde. Qyzyldy-ja­syldy ortada. Sosyn ózin kóp adam qorshap, dabyr-dúbyr әngi­memen mazasyn alghanda. Múny týie atauly jaqtyrmaydy. Onday kezde kómeyinen týsiniksiz dybys shygharyp, auzynan kóbik shashatyny bar. Reyhstag irgesindegi oqigha sonday jayttardan bolghan ghoy shamasy».

Álqissa, sonymen: «Áskerge «shaqyrylghan» maydanger týie­lerding keyingi taghdyry...» – dey­sizder ghoy qúrmetti oqyrman! Aytayyq. Maqalamyzdyng basynda sóz bolghan Misha men Masha bar emes pe?! Mine, sol januarlar Jenis kýninen birer apta ótken song kóshe aralap kele jatqan Berlin qalasynyng túnghysh komendanty, general-polkovnik Nikolay Erastovich Berzarinning kózine týsedi. Ol kisi kóligin toqtatyp, qos týieni jetektep kele jatqan jauyn­gerden mәn-jaydy súramay ma? Mәselege tolyq kóz jetkizgen song 902-polk basshylyghyna habarlasyp, búl januarlardy qúr­metpen elge shygharyp salugha kenes beredi. Komendanttyng osy aqy­lynan keyin «dembliderge» baylanysty úiymdastyru júmysy qyzu qolgha alynady. Nәtiyjesinde 1945 jyldyng 29 mamyry kýni qos týie orkestrding saltanatty ýnimen Berlin vokzalyndaghy jýk vagonyna tiyelip, Mәskeu zooparkine jol tartady.

Al arada 70 jyl ótkende... IYә, 2010 jyly Astrahanidaghy yn­taly top mýsheleri qyzyq bas­tama kóteredi. Ol Basqúnshaqtan Berlinge deyin barghan jerlesteri – qos týiege eskertkish ornatu turaly iydeya edi. Múny osy oblysqa qaraytyn Ahtubinsk qalasynyng meri Aman Nauryzbaev qoldaydy. Osylaysha sol jylghy 9 mamyr – Jenis kýni onda «Biz – jendik!» degen eskertkish ashylady. Búl keshenning arhiytektonikasyn bar-joghy ýsh fragment ústap túr. Olar: biri shógip, ekinshisi tik túr­ghan qos týie – Misha men Masha, odan әrirekte qoyylghan sol kezge tәn soghys zenbiregi jәne oq-dәri jәshigining ýstinde oilanyp otyr­ghan raschet komandiyri, agha serjant Grigoriy Nesterov.

Al «Shegirtke» she? Maydangha «Qazaqstannan barghan» qospaq... Búl januardyng soghystan keyingi taghdyry turaly ne bilemiz? Óki­nishke qaray, ol jóninde mәlimet óte az. Bar derek onyng 1945 jylghy mamyrdyng ortasyna deyin tiri ekendigi. Jenisten keyin әr batalion, polk, diviziya joghary jaqqa ózderindegi adam, qaru-jaraq, kense mýlki jәne kólik-transport sany jóninde esep bere bastaghan. Sonda 120-mehanikalandyrylghan brigadanyng «22.05.1945» dep tolty­rylghan tizim qaghazynda «She­girtke» joryq kuhnyasy men azyq-týlik arbasyna jegilgen júmys kýshi retinde tirkelgen. Basqa derek joq.

Janbolat Aupbaev, jurnalist

Abai.kz