Birinshi bólim: Qazirgi qazaq әdebiyetindegi erte týrkiler beynesi

Ekinshi bólim: Núrlan Qamidyng «Móde han» hikayaty haqynda

Ýshinshi bólim

Jazushy Túrsynhan Zәkenning 2024 jyly Astana qalasy, «Foliant» baspasynan jaryq kórgen «Kók bórilerding kóz jasy» tarihiy-romanynda, XII-XIII ghasyrlarda Altay ýstirtin meken etken Nayman memleketining kýireui suretteledi. Tarihy derek kózderine qaraghanda, XII-XIII ghasyrlarda Altay ýstirtin meken etken Nayman memleketining belgili territoriyasy, basqarushy organy, túraqty әskeri, úighyr jazuyn paydalanghan memlekettik is-basqaru jýiesi bar, sol tústaghy Ortalyq Aziya jerindegi órkeniyetti memleketterding biri bolghan.

Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» romanynda, Nayman memleketi turaly tarihy derek kózderinde kórsetilgen órkeniyetti belgilerding birshamasy sóz bolypty. «Birshamasy» deuimizding negizgi sebebi: Shygharmada Nayman memleketi Hanynyng jeke móri bolghany, olardyng memleket isin basqaruda úighyr jazuyn paydalanghany jenil tilmen atalyp ótiledi de, әsker isi men memleketting jazbasha týrde is-basqaru isine avtor mýlde toqtalmaghan. Mýmkin, jazushy memleketting jazbasha negizdegi is-basqaru qyzmetin bayandaudy maqsat etpegen de bolar. Desek te, kóshpendiler turaly jazylghan әdeby shygharmalarda kóshpendiler memleketindegi is-basqaru isi jazbasha negizde jýrgizildi degen birde-bir jazba joq. Onyng negizgi sebebin: Kóshpendilerde mәdeniyet te, memleket te bolmaghan, – degen  shovinistik negizdegi evroposentristik kózqarasty tu etken Resey imperiyasynyng otarshyldyq sayasatynyng sileminen izdeu kerek.

V-VI ghasyrlardyng ózinde-aq kóne týrkilerde jazu bolghanyn, ol jazudyng «Orhon-Eniysey» jazba eskertkishteri dep atalatynyn jәne Shynghys hannyng «Jasaghy» (Yassah) jazylghan kezennen bastap, «Altyn Orda», «Aq Orda» handyqtary túsynda memleket basqaru jýiesindegi keybir mәseleler men is qaghazdar jazbasha týrde jazylghanyn tarihshylarymyz aityp ta, jazyp ta jýr. Ókinishke oray, tarihshylarymyzdyng osy aitqan mәselelerin últ tarihyna qalam tartyp jýrgen jazushylarymyz qaperine alar emes. «Kóshpendiler de memleket te, jazu da bolmaghan», – degen basqynshy orys otarshyldary oidan shygharghan jalghan aqparattyq iydeologiya yqpalynan últ tarihy taqyrybyn jazyp jýrgen jazushylarymyz әli kýnge shygha almay jýrgen synayly. Bolmasa, XII-XIII ghasyrlardaghy Nayman memleketinde is-basqaru jýiesi jazbasha týrde qalyptasqanyn basqa bilmese de, tarih ghylymynyng doktory, jazushy Túrsynhan Zәkenning bilmeui mýmkin emes qoy.

Bizding oiymyzsha, kәsiby tarihshy hәm jazushy Túrsynhan Zәken – tarihiy-romandardyng últtyq iydeologiya qalyptastyrudaghy jetekshi rólin jete eskermegendikten de, XII-XIII ghasyrlardaghy Nayman memleketin basqaru isining jazbasha jýrgizilgendigine jete mәn bermegen synayly. Óte ókinishti...

Jogharyda atap ótkenimizdey, Túrsynhan Zәken ózining «Kók bórilerding kóz jasy» tarihiy-romanynda, XII-XIII ghasyrlarda Altay ýstirtin meken etken Nayman memleketining Shynghys han әskerinen jenilip, memleketting qalay kýiregenin suretteudi negizi nysanaly maqsat etip úsynypty. Avtordyng dәl osy maqsaty jýzege asty ma? Assa qanday kórkemdik sheshimder arqyly jýzege asty? Endigi әngime atalmysh súraqtar tónireginde bolmaq.

Meninshe, kez-kelgen tarihy shygharmada eki shyndyq bolady. Birinshisi – tarihy shyndyq bolsa, ekinshisi – kórkemdik shyndyq. Qústyng qos qanatynday bolghan búl egiz úghymdy bóle jaryp, bir-birinen ajyratpay bir-birlikte qarastyru kerek desek te, tarihy dәuir shyndyghyn týrli әdeby tәsilder arqyly kórkemdik shyndyqqa ainaldyra bilgen tarihy shygharmanyng órisi ken, oqyrmangha berer iygi әseri de mol. Sondyqtan da, әdeby shygharmada kórkemdik shyndyq basty orynda túrmaq.

Al, tarihy shyndyq – әdeby kórkemdegish qúraldar arqyly kórkem shyndyqqa ainalyp, óz oqyrmanyna oy sala, olardyng tanymdyq týsinigi men oi-pikirin keneyte bilse, onda tarihy shygharmanyng óz maqsatyna jetkeni.

Alghashqy sóz «Kók bórilerding kóz jasy» romanynyng tarihy shyndyghy haqynda. Atap ótuge tiyispiz: Bәlkim, avtordyng kәsiby tarihshylyghynan, bәlkim, jazushynyng últ tarihy aldyndaghy jauapkershiliginen bolar, Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» romanynyng tarihy negizi de, tarihy shyndyghy da jogharghy dengeyde. Búl – kózge anyq kórinip túrghan shyndyq.

Myna tarihy dereknamagha nazar audaralyqshy. Dereknama: «Nayman memleketining birshama nyghayghan uaqyty Inanysh Bilge hannyng biylik qúrghan kezi. Ol qaytys bolghannan keyin Naymandar memleketi sayasy qúldyraudy bastan keshiredi. Taypaly birlestik ishinde biylik ýshin kýres bastalady. Inanysh Bilge hannyng úldary Tayan men Búiryq handar taqqa talasyp, el ekige bólinedi. Osy kezde monghol taypalarynyng biyleushisi Temuchin (Shynghys han) birshama kýsheye bastaydy. Ol naymandardyng ishki talas-tartysyn, sayasy daghdarysyn paydalana otyryp, 1204 jyly olardy birjola jenip, ózine baghyndyrady. Mongholdardan jenilgen naymandar Kýshilik hannyng basshylyghymen batysqa jyljyp, qazirgi Qazaqstannyng shyghysy – Altay, Ertis manyna baryp qonystanady», – deydi. Tarihy derekter belgili tarihshy ghalymdar J.O. Artyqbaev pen Á.B. Pirmәnov jazghan «Qazaqstan tarihy» ensiklopediyalyq zertteu enbegining 236-237 betterinen alyndy. (Artyqbaev J.O, Pirmәnov Á.B Qazaqstan tarihy (ensiklopediyalyq basylym) Almaty, «Atamúra 2008»)

Dәl osy tarihy dereknamany – XII-XIII ghasyrlarda Altay ýstirti, qazirgi batys Mongholiya jerinde ómir sýrgen Nayman memleketining kýireui turasynda jazylghan Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanynyng qysqasha fabulalyq sujeti dep oqyrmangha úsynar bolsaq, aqiqattan alshaq ketpeymiz. Sondyqtan da biz Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» romanynyng tarihy negizi jogharghy dengeyde dedik. Tek qana tarihy dereknamalardaghy Inanysh Bilge hannyng ýlken úly Tayandy jazushy óz romanynda Taybúqa dep atapty. Dúrysy da jazushynyng núsqasy bolsa kerek. Sebebi, «Tayan» degen adam esimi – tarihy ataulardy ózderining sóileu tilining zandylyghyna qaray búrmalap ózgerte salatyn qytay derek kózderine jol núsqap túr.

Orta ghasyrda monghol ýstirtin meken etken monghol-týrki taypalarynyng tarihyn kórkemdik negizde bolsyn, ghylymiy-tarihy negizde bolsyn qaghaz betine týsirgen zertteushi ghalymnyng ne jazushynyng birde-biri, týrki-monghol taypalarynyng bes jýz jyldyq tarihyn qamtityn Mongholdyng «Qúpiya tarihy» (keybir derekterde «Qúpiya shejire») jәne keybir bólimderi qalyp ketken sekildi bolyp kórinetin «Qúpiya tarihtyn» qysqartylghan núsqasy ispettes Luvsandanzanyng «Altyn tovych» (Altyn dәpter) enbegi men Rashiyd-ad-Din Hamadanidyng 1300-1310 jyldar arasynda jazghan «Jәmiyh-at-Tauariyh» (Tarihtar jinaghy) enbeginen attap ótken emes.

Mongholdyng «Qúpiya tarihyn» zertteushi Zardyhan Qinayatúlynyng jazuy boyynsha, «Qúpiya tarihta» Nayman tarihyna baylanysty – 13 bap bar eken. (10-bet. Z.Qinayatúly. Shynghys han. Almaty, «Arda»-2008)

Búl degenimiz – 1240 jyly epostyq jyr ýlgisinde qaghaz betine týsken Mongholdyng «Qúpiya tarihynda» Nayman memleketi tarihynyng izi sayrap jatyr degen sóz.

Jazushy Túrsynhan Zәken ózining «Kók bórilerding kóz jasy» romanynda  Mongholdyng «Qúpiya tarihynan» alynghan derekterdi molynan paydalanghan. Avtor óz shygharmasynda suretteletin oqighalardy Mongholdyng «Qúpiya tarihynyn» izimen bayandaghany sonshalyq,  «Qúpiya tarihta» aitylatyn Naymandar tarihyn jazushy oqyrmandargha óz sózimen jetkizip otyrghan sekildi әser qaldyratyn tústary óte mol. Romanda Kerey taypasynyng Uang hannyng basynan ótken oqighalary, Uang han men Temuchiyn-Shynghys han ekeuining ara qatynasy, Uang han ózining ókil balasy Temuchiyn-Shynghys hangha joldaghan ókinishke toly «monolog» týrinde aitylatyn sәlemi «Qúpiya tarihtan» jolma-jol alynghan. Tek búl emes: Uang han qazagha úshyraghanda onyng basyn Taybúqagha әkelip beredi. Nayman hany Taybúqa әieli Kerbez súludyng aqylymen Uang hannyng basyn qúrmetpen tórge ilip qoyyp, keyinnen bas kýlgen sekildi bolyp kóringende Taybúqa basty laqtyryp jiberedi. Osy oqighagha baylanysty Kókshe Sapyryq batyr sózi «Qúpiya tarihta» qalay aitylsa, tura sol kýiinde esh ózgerissiz alynghan. Mongholdargha qarsy shabuylgha shyghu kerek degen Naymandardyng han kenesi, qolansa sasyghan Mongholdar bizge teng emes degen Kerbez súludyng astam sózi, Taybúqa hannyng Mongholdargha qarsy birge soghysayyq dep Uaq qaghany Alahus-Alaqús teginge jazghan haty, Alaqús tegining búl mәlimetti Temuchinge jetkizui, Nayman men Monghol arasyndaghy soghys, Monghol әskerining soghysu ereksheligi, Nayman hany Taybúqanyng hatshysy Tata-Tunga turaly jazbalar – bәri-bәri Mongholdyng «Qúpiya tarihynan alynghan sujetter.

Romanda  Mongholdyng «Qúpiya tarihyndaghy» Naymandargha qatysty aty atalatyn kisi esimderi Alahus tegin – Alaqús tegin, Uang han – Ong han dep, sәl-pәl dybystyq ózgerister arqyly alynsa, Temuchinning basty qarsylasy Jamúqa men Nayman memleketining hatshysy Tata-Tunga esimderi «Qúpiya tarihta» qalay aitylsa, tura sol qalpynda esh ózgerissiz alynypty. Al, Nayman hany Tayan – Taybúqa, onyng әieli Gýrbesu súlu – Kerbez, Kókshe Sapyryq batyr – Kóksau Sauyryq esimimen alynghan.

Anyghyna kelgende, Mongholdyng «Qúpiya tarihyndaghy» Nayman memleketi turaly bóliminen alynghan tarihy jazbalar – «Kók bórilerding kóz jasy» romanynda suretteletin oqighalar órisining negizgi arqauy. Búl – atalmysh tarihy romanynyng kemshiligi emes, kerisinshe – jetistigi. Sebebi, tarihy romangha qoyylar eng basty shart – shygharmada suretteletin oqighalar bayanynyng tarihy shynayylyghynda bolu kerek. Tarihy shygharmagha qoyylar dәl osy talap túrghysynan kelgende, jazushy Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» romanynda suretteletin oqighalar arqauynyng tarihy negizi – óte joghary. Biz múny jazushy Túrsynhan Zәkenning tarihy romanynyng eng basty jetistigi dep baghaladyq.

Biz qansha jerden romannyng tarihy negizi jogharghy dengeyde desek te, shygharmada suretteletin Nayman hany Taybúqa asynda qazaqta «Týgel sózding týbi» atalghan Mayqy biyding «Altaydan Edil Jayyqqa deyin bir Alash bolyp biriguimiz kerek», – dep «Altyn Orda» memleketining ydyrau kezinde kýn tәrtibinde túrghan «Alash Odaghyn» qúru turaly mәseleni tarihta aitylghan óz uaqytynan búryn jazushynyng romangha kiriktirui – shygharmanyng tarihy shynayylyghyna aitarlyqtay óz kólenkesin týsirip túr. Desek te, Nayman memleketining kýireui haqynda jazylghan T.Zәkenning tarihy romany – últ tarihynyng negizgi jelisinen aitarlyqtay alshaqtap ketpegen.

Alayda, roman qansha jerden tarihy shygharma bolghanymen de, ol – eng birinshi kórkem shygharma. Al, kórkem shygharmanyng óz zandylyghy bar. Sóz etip otyrghan kórkem shygharma «tarihy roman» dep atalsa, onda shygharmagha qoyylar әdebiyettik sypattaghy talap dengeyi de mýldem bólek bolmaq. Osy atalmysh talap túrghysynan kelgende, Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romany XIII ghasyrdaghy  Altay ýstirtin mekendegen týrki-monghol taypalarynyng ómirin jan-jaqty surettep, sol kezenning dәuir shyndyghyn kórkemdik biyik dengeyde jariyagha shyghardy dep aita almaymyz.

Búlay dep aituymyzgha sebep birnesheu: Shygharmada Nayman memleketining basqarushysy Taybúqa han ainalasyndaghy az ghana toptyng is-әreketi romannyng sujettik fabulasyna arqau bolghan. Yaghni, romandaghy is-әreket iyeleri Taybúqa hannyng ainalasyndaghy az ghana top. Búl – bir. Ekinshiden Nayman memleketining sayasy basqaru jýiesi, memleket әskerining resmy sipattaghy ishki әleueti, halyqtyng әleumettik túrmys-tirshiligi, sharuashylyghy,  Nayman handyghynyng ishindegi týrli toptardyng qoghamdaghy orny turaly bir auyz sóz joq. Ýshinshiden, qarapayym halyq ómiri romanda mýldem surettelmegen. Jogharyda atalghan mәseleler jazushy nazarynan tys qalghandyqtan da, Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanynda suretteluge tiyis dәuir shyndyghynyng tolyqqandy әdeby kórkem sureti oqyrmangha óz dengeyinde jetti dep aita almaymyz. Búl oiymyzdyng dәleli – romanda suretteletin Jamúqa sheshen beynesi.

XIII ghasyrda Altay ýstirtin mekendegen týrki-monghol taypasynyng «aq sýiek» qauymynan shyqqan Jamúqa sheshen – shyn mәninde kesek pishilgen tarihy túlgha. Eger Jamúqa bolmasa – Temuchiyn-Shynghys hannyng kim bolghanyn biz bile almas edik. Sebebi, jauyna qarap kim bolghany anyqtalatyn Orta ghasyrlyq týsinik ýshin Jamúqa – Temuichn-Shynghys han beynesin aiqyndaytyn kórsetkish. Al, «Kók bórilerding kóz jasyndaghy» Túrsynhan Zәkenning Jamúqasy – bezektep ósek tasyp birdi-birge aidap salyp jýrgen auyl arasynyng mayda-shýide pysyqay ósekshisi dәrejesinde ghana surettelgen.

Anyghyna kelgende, aqsýiekter әuletinen shyqqan Jamúqa – Temuchinning Altay ýstirtindegi Monghol úlysyn qúrudaghy basty qarsylasy bolghan, ýlken sayasy túlgha. Temuchiyn, Jamúqa ómir sýrgen XIII ghasyr – Altay ýstirtin mekendegen kóshpendi monghol-týrki taypalarynyng qoghamdyq ómirinde rulyq qauym ydyrap, feodaldyq qatynastar ornygha bastaghan uaqyty. Ru basynda asa bay yqpaldy aqsýiekter túrdy. Altay ýstirtindegi kóshpendilerding negizgi tirshilik kózi tórt-týlik mal bolatyn. Egin sharuashylyghy, sauda-sattyq, tipti aiyrbas saudanyng joqtyghy, kóshpeli mal sharuashylyghynda eriksiz enbekti paydalanugha mýmkindik bermedi. XIII ghasyrda Altay ýstirtin mekendegen kóshpendiler qoghamy óte bay nemese óte kedey adamdardan qúraldy.

XIII ghasyrda Altay ýstirtin mekendegen týrki-monghol taypalarynyng sol kezendegi qoghamdyq toptarynyng әleumettik jaghdayy turaly, kóne týrkiler tarihynyng bilgiri, belgili tarihshy Lev Gumiylev: «Monghol rulary Mongholiyanyng kýlli halqyn iydeya jýzinde ghana qamtityn. Búl qauymda naghyz biylik tek aqsaqal-aghalar qolynda ghana bolghan-dy. Al, «sayda sany, qúmda izi joq» qaymana halyq qansha enbek sinirip jatsa da bardy qanaghat tútyp jýre beretin. Múndaygha kóndige almaghan teli men tentekter әrqashanda kezdesken. Údayy el sonynda salpaqtap jýre bergisi kelmegen olar «úzyn arqan – ken-túsau» nemese «erkin ketken esil er» atanyp, ózderine qarsy úiymdasqan rular men rulyq birlestiktermen kýresu ýshin talantty kósemder izdegen. Aqyrynda jau qolynan qaza tapqan taypa kósemining balasy, jalpy Monghol hanynyng shóberesi, dýniye-mýlkinen aiyrylyp, qoghamdyq ornyn joghaltqan Bórjigen ruynyng mýshesi Temujin – bolashaq Shynghys han bir kýnderi solardyng arasynan kelip shyghady.» (L.Gumiylev. 156-157 bet. Qiyal patshalyghyn izdeu. Almaty, «Balausa» 1992 jyl)

Shyndyghyna kelgende, búl «erkin ketken esil erler» Bartolid, S.L. Koziyn, B.Ya. Vladimirsovtar jazghanday erlik izdegen «orta ghasyrlyq rysarlar» nemese «dala demokratiyasy ýshin kýresken» batyrlar emes edi. Olar tabighattyng «tirshilik ýshin kýres» dep atalatyn úly zanyna baghynghan týrki-monghol taypalarynyng qarapayym ghana ókilderi bolatyn. Osy atalghan tabighattyng «tirshilik ýshin kýres zanyna» kóshpendilerding atadan balagha miras bolyp kele jatqan jauyngerlik salty men sol tústaghy Altay ýstirtin mekendegen taypalardyng passionarlyq energiyasyn qossanyz, Shynghys hannyng tarih sahynasyna shyghu zandylyghynyng týp negizin onay týsinesiz.

Tarihtyng osy túsynda, Altay ýstirtin mekendegen ru taypalardaghy fedaldyq qatynastardyng damuyna baylanysty, asa bay ru aqsaqaldary Jamúqanyng janyna jinaldy da, óz rulastarymen birge ómir sýrse de, túrmys jaghdaylaryna baylanysty, moralidyq túrghydan óz rulastarynan bólingen «erkin ketken esil erler» Temuchin manayyna toptasty.

Mine, osylay «aqsýiekter әuleti» han túqymynan shyqqan búrynghy «anda-dostar» Jamúqa men Temuchin arasynda sayasy biylik ýshin kýres bastalady. Jamúqany qoldaghan dala fedaldary men asa bay ru basy aqsaqaldar, jiyny on bir úlys taypa ókilderi 1201 jyly Alaqay Búlaqta bas qosyp, Jamúqany Gýr Han saylaydy. Anyghyna kelgende, Jamúqa men Temuchin arasyndaghy kýres – Altay ýstirtin mekendegen týrki-monghol taypalarynyng eski men jana kýshter arasyndaghy sayasy kýres bolatyn. Búl kýresti týsinbey – XIII ghasyrda Altay ýstirtin mekendegen týrki-monghol taypalary ómir sýrgen dәuir shyndyghyn týsinu mýmkin emes.

Dәl osy dәuir shyndyghy Túrsynhan Zәkenning tarihy romanynda nege surettelmegen? – degen súraq tóniregine kelsek – jauap qysqa. Sebebi, jazushy Túrsynhan Zәken óz tarihy romanyn jazuda Mongholdyng «Qúpiya tarihynyn» jeteginde ketip qalghan. «Qúpiya tarihtaghy» Jamúqa beynesi óte týsiniksiz. «Qúpiya tarihtaghy» Jamúqa Temuchinge qarsy kýreste, Temuchin jensin degendey, birde Kereylerdin, birde Naymandardyng maydan shebin tastap shyghyp, óz odaqtastary Kereyler men Naymandardy satyp ketip otyrady. Sondyqtan da, kóptegen «Qúpiya tarihty» zertteushiler Jamúqa degen adam tarihta bolghan ba, bolmaghan ba? – degen súraq tónireginde kýni býginge deyin týrli pikirde.

Jazushy T. Zәkenning «Qúpiya tarihtyn» jeteginde ketetin jeri tek qana Jamúqa turasynda ghana emes. «Qúpiya tariyh» Kókshe Sapyryqty «qart batyr» dep ataghandyqtan bolar, jazushy Kókshe Sapyryqty – qarttyghyna oray jóteletin dimkәs Kóksau Sauryq dep atap, onyng jasy 85-te dep suretteydi. Shygharmadaghy Kóksau Sauryq batyrdyng jasy 85-te, ózi jóteli bar dimkәs adam bolsa da, soghystaghy qimyl-qozghalysy jas jigitterden de jyldam, ózi aituly batyr. Shyndyghyna kelgende, shygharmadaghy Kóksau Sauryq batyr beynesining shynayylyghyna oqushy ýlken kýmәnmen qaraydy. Onyng negizgi sebebi  – «Qúpiya tarihta» aitylatyn mәlimetterge jazushynyng bar bolmysymen sengendiginde bolsa kerek. Alayda, jazushynyng búl senimi – tarihy shygharmanyng shynayylyghyna ýlken kýmәn keltirip túr.

Bizding óz tarapymyzdan aitpaghymyz: Mongholdyng «Qúpiya tarihy» – epostyq jyr. Atalmysh jyr әdeby shygharma bolghandyqtan da, jyrda ekinshi qatarda túrghan Jamúqa men Kókshe Sapyryq beyneleri jan-jaqty ashylmay qalghan. Onyng ýstine Temuchiyn-Shynghys hannyng shejiresi men tarihyn bayandaudy negizgi maqsat etken jyr avtory – XIII ghasyrda Altay ýstirtin mekendegen monghol-týrki taypalarynyng qoghamdyq ómiri arqyly suretteletin dәuir shyndyghyn jan-jaqty, realistik negizde suretteudi maqsat etpegen synayly.

«Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanyndaghy biylik ýshin bolatyn sayasy tartystyng negizgi arqauy – Inanysh Bilge hannyng úldary Taybúqa men Búiryq arasynda óristese de, osyghan qosymsha Temuchin men Jamúqa arasyndaghy sayasy kýres romanda tarihy dialektikalyq negizde surettelgende, mýmkin shygharmada aitylugha tiyis bolghan dәuir shyndyghyn jazushy óz oqyrmandaryna jetkizgen bolar ma edi, – dep oilaymyz.

Shygharma Nayman memleketining kýireui haqynda bolghandyqtan, romandaghy Shynghys han beynesine toqtalmay ketu mýmkin emes. Shygharmadaghy Shynghys han eldi kýiretushi basqynshy retinde surettelgen. Romanda Shynghys han: «Dýniyening ol sheti men búl shetindegi elderding bәri bir mening әmirime baghynyp, әskerim jútynyp túrghan arghymaq attargha minip, kýn týbine jorytsa», – dep әlemdi jaulap aludy armandaydy. (216 bet. Túrsynhan Zәken. «Kók bórilerding kóz jasy» Astana, «Foliant» 2024)

Búl tarihtyng 2002 jyly. Temuchinge qarsy Jamúqa qúrghan «Alaqay Búlaq» әskeri  odaghynyng «Hýiten» (Qoytan) shayqasynda Temuchin әskerinen jenilip, moynynan jaralanghan Temuchindi Jelme emdep, Temuchindi atyp jaralaghan Zurgadaydyng «Jebe» atalatyny – osy tús.

«Qúpiya tarihtyn» bayandauynsha oqigha 1202 jyly bolghan Shynghys han ómirin zertteushi tarihshylardyng jazuyna qaraghanda 1182-1206 jyldary arasynda Shynghys han bar kýsh jigerin Altay ýstirtindegi kóshpendi týrki taypalardyng basyn biriktiruge júmsaghan. Maqsat: Altay ýstirtin mekendegen kóshpendi týrki taypalarynyng memleketin qúru boldy. Kózdegen maqsatyna jetip, Temuchinning úly Qahan atalyp, «Shynghys han» degen atqa ie bolatyn kezi – 1206 jyl.

1202 jyly «Hýiten» shayqasynda jeniske jetse de, Altay ýstirtindegi týrki taypalarynyng basyn biriktirip, Kóshpendilerding bir ortalyqqa baghynghan tәuelsiz memleketin qúra almay jýrgen Temuchiyn-Shynghys han Túrsynhan Zәkenning tarihy romanynda surettelgendey «Dýniyening ol sheti men búl shetindegi elderding bәri bir mening әmirime baghynsa», – dep oilay qoyghan joq. Oilauy da mýmkin emes. Sebebi, sol tústaghy Temuchinning әskery әleueti men Altay ýstirtindegi tarihiy-әleumettik jaghday Temuchinning «Dýnie elderining bәri mening әmirime baghynsa», – dep oilauyna mýmkindik bermeytin. Búl – bir. Ekinshiden, Shynghys han әlemdi jaulap aludy oilady, – degen oy – evroposentristik kózqarastaghy batys tarihshylarynyng tarapynan aitylyp, býgingi kýnning ghylymy saraptau túrghysynan kelgende, eskire bastaghan tújyrym. Bizding oiymyzsha, sonau «Kók týrkiler» zamanyndaghy «týrkilik faktordy» algha shygharyp, kóshpendilerding tәuelsiz memleketin qúrghan Shynghys hannyng bar oiy – Altay ýstirtin mekendegen týrki taypalaryn Qytay ozbyrlyghynan qútqaru boldy. Sebebi, Shynghys han tarih sahynasyna shyqqan sol zamanda, Altay ýstirtin mekendegen týrki taypalary týgeldey Qytaydyng Tanghút (Tangad) jәne Szini imperiyalarynyng yqpalynda bolatyn. Sondyqtan da, 1206 jyly Úly Monghol úlysyn qúrghan Shynghys han Siy-Siya memleketi Tanghúttargha (Tangad) shabuyl jasap, olardy ózine baghynyshty etip, salyq tólep túrugha mәjbýrledi de, 1211-1216 jyldary Szini imperiyasyn baghyndyrdy. Mine osynday jolmen Shynghys han 1209-1216 jyldar arasynda kóshpendilerge shyghystan keletin qauipting jolyn bógep, tosqauyl qoydy. 1218-1223 jyldar arasynda batys joryghy nәtiyjesinde Deshti Qypshaq, Orys knyazdikterimen Horezm patshalyghyn ózine qaratqan Shynghys han kóshpendilerding batystan keletin qauipine tosqauyl qoydy. Osy batys tosqauyly nәtiyjesinde Altyn Orda, Aq Orda, sonynan Qazaq handyghy sekildi memleketter dýniyege kelip, nәtiyjesinde qazaq halqy últ bolyp úiysyp, tarih sahynasyna shyqty. Evraziya kenistigindegi kýlli kóshpendilerdi bir memleketke úiystyryp, bir tudyng astyna jinaghan úly Qahan Shynghys handy әlemdi jaulap alghysy kelgen zúlym oily diktator edi dep, qalaysha aita alamyz? Keyingi úrpaqtarynyng Shynys han jaulap alghan aimaqty keneytui, Shynghys han taqyrybynan tys – óz aldyna bólek әngime.

Bir sózben aitqanda, Shynghys han tarihy dәuirdi jasaghan joq. Kerisinshe, zamany ony Shynghys han etti. Sebebi, tarihty jeke adam jasamaydy, týrli tarihy jaghdaylar jeke adamdy tarih sahynasyna shygharady.

Mine osynday, tarihiy-dialektikalyq týsinik negizinde qarastyrsaq, T.Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanyndaghy Shynghys han beynesining dәuir shyndyghyna sәikes realistik sipatta beynelenbeui – romandaghy Shynghys han beynesining solghyn shyghuyna sebep bolghan. XIII ghasyrdaghy Altay ýstirtindegi sayasy jәne tarihiy-әleumettik jaghday epikalyq negizde tereninen surettelmegendikten de, romandaghy Shynghys han beynesi birjaqty, qiratushy qara kýsh retinde ghana oqushy oiynda qalady.

Túrsynhan Zәkennin  XIII ghasyrdaghy Altay ýstirtindegi Nayman memleketining kýireui turasynda jazylghan tarihy romanynyng fabulalyq sujeti, orta ghasyrlyq tarihy eskertkish Mongholdyng «Qúpiya tarihynan» alynghandyqtan da, shygharmanyng tarihy negizi joghary ekendigin sóz basynda aityp óttik. Desek te, tarihy oqighany әdeby túrghydan suretteude jazushy birshama olqylyqtargha jol bergen. Birinshiden, XIII ghasyrda Altay ýstirtin mekendegen kóshpendi taypalardyng tarihiy-әleumettik jaghdayy, kýndelikti túrmysy, Taybúqa men Búiryq, Temuchin men Jamúqa arasyndaghy sayasy biylik ýshin bolghan әleumettik-psihologiyalyq tartys, jazushy tarapynan tys qalghandyqtan, romannyng tarihy negizin qansha jerden shynayy desek te, shygharmadaghy tarihy oqighany kórkemdik negizde suretteu jýiesi әlsizdikke úrynghan. Ádeby shygharmadaghy oqigha avtordyng bayandauy arqyly emes, keyipkerler arasyndaghy dәuir shyndyghy tudyrghan tartys arqyly óristeuge tiyis. Búl tәsil shygharmanyng әdeby qúnyn biyiktete týsetin asa qajetti faktorlardyng biri. Al, «Kók bórilerding kóz jasy» romanyndaghy oqighalar – keyipkerler arasyndaghy psihologiyalyq tartys arqyly emes, avtorlyq bayandau arqyly óristeydi. Romandaghy avtorlyq bayandau – shygharmanyng әdebi  jelisin әlsizdikke úryndyrghan. Eger shygharmada keyipkerler arasyndaghy psihologiyalyq tartys shyn mәninde realistik túrghydan suretteler bolsa, shygharmany әlsizdikke úryndyryp otyrghan avtorlyq bayandau ózinen-ózi qajet bolmay qalar edi. Shygharmadaghy oqighalar bayany óte úzaq suretteledi. Avtor keyipkerler tarapynan tym kóp sóilep, úzaq bayandaulargha úrynghan. Sondyqtan da bolar, keyipkerler ereksheligi men olardyng ishki jan dýniyesi kózge anyq kórinbeydi. Romanda suretteletin adamdardyng sóileu mәneri bir-birine óte jaqyn. Keyipkerlerding jeke ózderine ghana tәn adamy erekshelikteri daralanbaghandyqtan, shygharma keyipkerleri bir-birine óte úqsas. Olarda ishki psihologiyalyq tartys ta, qayshylyqty ghúmyr salty da joq.

Mysaly: Nayman memleketi Taybúqa men Búiryq sonynan erip, tútas el ekige bólinip jatqanda, kópshilik búqara halyqtyng is-әreketi men oi-pikirining suretti bayany – avtor nazarynan tys qalghan. Tútas memleketting ekige jaryla bólinui – Taybúqa, Qúba-Tegin jyrau sekildi birneshe adamdardy ghana oilandyryp, qalghan kópshilik halyqtyng búl mәselege qatysy joq sekildi surettelgen. Shygharmadaghy halyq beynesi joqqa tәn, óte kómeski, búlynghyr. Romanda kópshilik ortasynan shyghyp, halyq oi-pikirining kórinisin aighaqtaytyn birde-bir keyipker, ne bolmasa birde-bir suretti oqigha joq. Nayman memleketindegi әrbir otbasyna qatysy bar memleketting ekige bólinui sekildi ýlken oqighadan halyq beytarap qalyp, tartys aghayyndy eki han – Taybúqa men Búiryq ainalasynda ghana jýrip jatqan sekildi әser qaldyrady. Keyipkerler beynesining ishki psihologiyalyq negizdegi ósu joldarynyng ózgeshelikteri – jazushy nazaryna mýldem ilikpegen.

Shygharmadaghy bas keyipkerlerding biri  – Saral. Kýshilik hangha shyn berilgen adal, aqyldy, batyr jigit. Qiynshylyqtyng bәrin Naymannyng Kýshilik hanymen birge kórip, Jetisuda ólimshi bolyp jaralanyp, kóp azappen, úzaq uaqyttan song otbasyna oralghan Saraldyng ishki psihologiyalyq jәy kýiinde anau aitqanday kózge kórinip túrghan ózgeshelik joq. Otbasynan tys jerde jýrip, úzaq uaqyt kórgen azapty qiynshylyqtary Saraldyng ishki jan dýniyesine әser etip, ózgeris әkelmegen sekildi. Saral basynan ótken oqigha órisi avtor tarapynan bayandalady da, oqigha barysyndaghy Saral beynesi ózindik ereksheliktermen daralanbaghan. Tek Saral ghana emes, shygharmadaghy ózge keyipkerler de, ózindik bolmysymen erekshelenip daralanbay, tek jazushy bayany arqyly ghana suretteledi. Romanda keyipkerler bolmysynyng tek súlbasy ghana kórinis bergen. Al, olardyng adamy jeke qasiyetteri men ishki psihologiyalyq jәi-kýii avtor tarapynan mýldem surettelmegendikten de, shygharmadaghy keyipkerler beynesi oqyrmangha әseri joq, darynsyz suretshi salghan portret dengeyinde ghana qalypty.

Ay minip jýretin Sәuke baqsynynda keyipker retinde shynayylyghy senimsiz. Sebebi, shygharmadaghy Sәuke qart adamy bolmysymen de, baqsylyq ereksheligimen de birde-bir jerde kórinis berip daralanbaydy. Sәuke baqsy el tarihyna baylanysty eski әngime aitatyn «esti qúlaq» aqsaqal retinde ghana suretteledi. Sәuke baqsy – ai minip jýrgeni ýshin ghana baqsy atalyp ketken sekildi.Sebebi, shygharmadaghy Sәukening baqsylyq qasiyeti jóninde bir kórinis ne bolmasa bir auyz sóz joq. Romannyng tek bir-aq jerinde ghana, onda da Sәuke baqsynyng ózining aituy boyynsha, sarbazdardyng minip jýrgen attaryna shabayyn dep jatqan qasqyrlardyng jaghyn qarystyryp baylap qoydym, – deydi. Oqigha jelisi realistik sipattaghy tartys barysynda emes, avtordyng aqylynan tuyndaghan. Sәuke qarttyng baqsylyq qasiyetteri onyng is-әreketteri arqyly realistik sipatta surettelgende, bәlkim, әdeby shygharmanyng tarihy sapasy biyiktey týsken bolar ma edi? Sebebi, bizding týsinigimizdegi baqsylyq – tәnirshildik senimning ýlken aghymy.

Jazushy óz shygharmasynda suretteletin ómir shyndyghyn óz qolymen jasaghan búiymday óte jaqsy biluge tiyis. Qanday kórkem shygharma bolsyn, ol óz oqyrmanyna beymәlim ómirdi, beytanys zamandy, sol beytanys zamanda ómir sýrip jatqan adamdardy tanystyrady. Oqyrman ýshin shynayy shygharma – beymәlim dýnie esigi. Búl – anyq!

Jazushy T.Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romany XIII ghasyrdaghy Altay ýstirtin mekendegen kóshpendi taypalardyng ómiri surettelgendikten de, Altay ýstirtining XIII ghasyrdaghy tarihi-etnografiyalyq suretin kóremiz dep oilaghanbyz. Jazushy avtorlyq tilmen Altay ýstirtining súlu tabighatyn surettey kelip: «Teginde Týrki qaghany alystaghy Tabghash (Qytay N.M) júrtynan bәdizshi shaqyryp, tarihyn tasqa qashatty deytin aituly ólke búl», – dep jazady. (8-bet. Túrsynhan Zәken. Kók bórilerding kóz jasy. Astana, «Foliant» 2024)

Ghalymdarymyz «Osydan myng jarym jyl búryn bizde jazu boldy. V-VI ghasyrlarda tarihymyzdy tasqa qashap jazdyq. Ol jazu – «Orhon-Eniysey» jazba eskertkishi», – dep kýlli әlemge jar saldy. Túrsynhan Zәken tilimen aitqanda, ol jazudy bizge dәl osy Orhon jazba eskertkishterinde aitylatyn Kók Týrkilerding qas jauy – «Tabghash (Qytay) júrtynyng bәdizshileri» jazyp beripti. Búl qaydan shyqqan «tarihy janalyq»? Ózi jazghan osy «tarihy janalyqqa» avtordyng qanday dәleli bar? Jazushy hәm tarih ghylymdarynyng doktory Túrsynhan Zәken Orhon jazba eskertkishterin Kók Týrkilerge Qytay bәdizshileri jazyp berdi dep qanday tarihy derekterge sýienip aitty eken? Sonda jazushy, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Túrsynhan Zәkenning ózi últtyq iydelogiyany qalyptastyrudaghy últ tarihynyng rólin jete týsinbese, qalghan júrttan ne súraymyz. Tarihy shygharmada últ tarihyna kólenke týsiretin bir suretti bayan ne bir auyz sóz bolugha tiyisti emes!

Tarihy romandarda – tasqa qashalyp, hatqa týsken «Ohon-Eniysey» jazba eskertkishteri sekildi últ tarihyna qatysy bar ghylymy aqparattyng búrmalanuy bylay túrsyn, shygharmada suretteletin últtyq-etnografiyalyq kórinisterding ózinen iynening jasuynday qatelik ketuge tiyisti emes. Sebebi, búl – tarihy roman! Al, últ tarihy men túrmys-salty suretterin óskeleng úrpaq jadysyna sinirude – tarihy shygharmanyng orny tipten bólek.

Jazushy Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanynda myna tómendegidey joldar bar.

«Jol boyy baghanaghy japyryq sary ingendi izdep, botasyn emizip túrghan jerinen tauyp aldy. Bayghús aruana kóz jasy parlap, túla boyy shymyrlap, ...tórt ayaghyn kere aghyl-tegil iyip túr eken.» (38-39 better. T.Zәken. Kók bórilerding kóz jasy)

Birinshiden, suret anyq emes. IYip, botasyn emizip túrghan týie tórt ayaghyn emes, artqy eki ayaghyn ghana sәl ghana keredi. Jalpy, qazaq tiri malgha baylanysty «tórt ayaghyn kere» degen tirkesti qoldanbaydy. Ekinshiden, avtor «japyryq sary ingen» men  «aruananyn» arasynda aiyrma joq, bir týie dep oilaytyn sekildi. Mýlde olay emes. Avtor búl jerde etnografiyalyq negizdegi ýlken qatelikke boy aldyryp otyr. Jalpaq tilmen týsindirsek: jalpy týie malynyng túqymy eki órkeshti jәne bir órkeshti bolyp ekige bolinedi. Eki órkeshti týieni qazaq – «ayyr týie» deydi. Onyng botasy bar úrghashysyn – «ingen», erkegin – «bura» deydi de aiyr týiening pishtirilgen týrin – «atan» dep ataydy. Aryqtap eki órkeshi qúlap qalghan aiyr týie – «japyryq» dep atalady. Bir órkeshti týie – «nar» dep atalsa, onyng úrghashysyn –  «aruana» deydi de, pishtirilmegen erkegin – «ýlek» dep ataydy.

Romanda suretteletin «japyryq sary ingen» yaghni, aryqtap eki órkeshi qúlap qalghan úrghashy aiyr týie, qalaysha bir órkeshti «aruanagha» ainalyp ketti. Sonda jazushy aiyr týie men nar týiening aiyrmashylyghyn bilmegeni me?

Romannyng taghy bir jerinde: «...bútaly qobydan esikpen tórdey aq arghymaqqa mingen bala jigit shygha keldi.», – dep surettelipti. (41-bet. T.Zәken. Kók bórilerding kóz jasy.)

Qazaq jylqy malyna baylanysty «aq» týsti qoldanbaydy. Jylqy týsin «qylan» jәne «baran» dep ekige bólip, olardy ary qaray týr-týrge jikteytin qazeken, aq týsti jylqyny kóbine «boz» nemese «kók» dep ataydy.

Tek búl ghana emes, jazushy Túrsynhan Zәken ózining tarihy romanynda orta ghasyrlardaghy kóshpendilerding anshylyq dәstýrin suretteytin jeri bar. Oqyp kórelik...

«Bir kezde qiqu-danghazany ýdetken qorshau barghan sayyn tarayyp, shegine jetkendey boldy. Kóshpendiler әdette múnday qorshaudyng qaq kóldeneni eki-ýsh parsaq (bir parsaq 6.23 shaqyrym. Avtordyng kórsetui. N.M) qalghanda toqtap, qorshaudy jaghalata qazyq qaghyp, sodan keyin ala jýrgen arqan-jipterin sol qazyqtargha kere baylap, ýstine kiygiz jauyp tastaytyn. ...qorshaudy jabdyqtaytyn kiygizdi ýy basyna salyq qyp, osyndaghy qalyng elden jiyp aldy.» (107-bet. T.Zәken. Kók bórilerding kóz jasy. Astana «Foliant» 2024.)

Bәlkim, «qorshau tarayyp» degen tirkesten góri «qorshau tarylyp» dese suret aiqyn hәm auyz-eki sózden góri әdeby qalyptaghy tilge úqsar edi. Sodan song aitpaghymyz; búl qanday anshylyq? Kóldeneni eki-ýsh parsaq (bir parsaq 6.23 shaqyrym) bolghanda, búl – jobamen jiyrma  shaqyrym jer. Jiyrma shaqyrym jerdi tórt jaghynan qazyq qaghyp, arqan tartyp, kiygizben qorshasa jiyrma sharshy shaqyrym jer bolady. Jiyrma sharshy shaqyrym jerding jalpy úzyndyghy – 80 shaqyrym bolady eken. 80 shaqyrym jerdi qorshaugha qansha arqan-jip, kiygiz kerek?

Avtordyng jazuy boyynsha: «Qorshaudy jabdyqtaytyn kiygizdi ýy basyna salyq qyp, osyndaghy qalyng elden jiyp alghan.» (107-bet.) Sonda, anshylyqqa kerek dep elden jiyp alghan arqan-jip pen kiygiz qansha týiege jýk boldy eken? Aynalasyna arqan kerip, kiygizben qorshap tastaytyn búl qanday anshylyq? Logikalyq jýie qayda? Kóshpendiler ghúryp-saltynda joq múnday anshylyqty jazushynyng qaydan «sýirep» alyp kelgeni belgisiz?! Ne kýlerindi, ne jylaryndy bilmeysin.

IYә, kóshpendiler ghúrpynda «Han auy» dep atalatyn osyghan úqsas anshylyq salty bolghan. Biraq onda han әskeri andy týnge qaray kiygizben qorshap, arqan tartyp emes, jan-jaghynan ot jaghyp, qorshauda ústap otyratyn. Al, kýndiz ortadaghy andy qalyng әskerding qiqulaghan danghaza shuymen, ang qaghushylardyng qolyndaghy dauylpaz sekildi úrmaly aspaptardyng kómegimen qorshaudaghy týrli andy tús-tústan ortagha qaray aidaytyn. «Han auy» anshylyq dәstýri klassik jazushylarymyz Qabdesh Júmadilovting «Darabozy» men Múhtar Maghauinning «Alasapyran» tarihy romandarynda ghajayyp ýlgide surettelgen.

Jazushy Túrsynhan Zәkenge Qabdesh pen Múhtardyng aty atalghan shygharmalaryndaghy  «Han auy» atty kóshpendilerding anshylyq ghúrpy suretteletin bólimderin oqyp shyghugha kenes berer edik. Sebebi, «Jazushynyng bilmeytin taqyryby bolmau kerek», – deytin, keshe ghana ómirden ótken taghy bir klassik jazushymyz Dulat Isabekovten qalghan bir sóz bar. Zerdeley qaraghan kisige tereng oily, qanatty sóz. Shyndyghynda da, jazushynyng óz shygharmasynda suretteletin taqyryptargha baylanysty bilmeytin nәrsesi bolmau kerek. Aytpaghymyz: Jazushy Túrsynhan Zәken ózi anyq bilmeytin meselelerdi roman sujetine beker kiriktirgen.

Tarihy roman jazu – jazushydan mol ghylymy dayarlyq pen qajyrly enbekti talap etedi. Qazaq әdebiyetindegi tarihy roman janrynyng qol jetpes biyik ýlgileri – M.Áuezovting «Abay joly», I.Esenberlinning «Kóshpendileri»  M.Maghauinning «Alasapyrany» men Ábish Kekilbaevting «Ýrkeri». Syrt qaraghanda, búl atalmysh shygharmalarda kórkemdik shyndyq basty orynda túrghan sekildi. Alayda, terennen oilap, zerttey qarasanyz – tarihy dәuir shyndyghy kórkemdik negizde, týrli keyipkerlerding is-әreketi men olardyng ishki oi-órisining jan-jýielik kórinisteri arqyly suretteledi.

T.Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanynda XII-XIII ghasyrlarda Altay ýstirtin mekendegen týrki taypalarynyn, onyng ishinde shygharmanyng bas keyipkeri – Nayman taypasyna tәn etnika-etnografiyalyq kórinis pen sol  zamangha tәn sóz saptau, sóileu mәnerin úshyrata almadyq. Til kemshin soghyp jatqan son, shygharmagha realistik sipat beretin obrazdar jýiesining qalyptaspauy – әdebiy-teoriyalyq negizdegi zandylyq. Romanda sol dәuirge tәn etnografiyalyq kórinis pen sóileu mәnerining bolmauy – jazushy tarapynan ketken ýlken olqylyq. Sebebi, dәuir shyndyghyn realistik negizde óz oqyrmanyna jetkizu – tarihy romannyng eng basty mindeti. Tarihy roman әdeby shygharma bolghandyqtan da, shygharmadaghy tarihy dәuir shyndyghy – kórkemdik negizde suretteluge tiyis. Búl – tarihy taqyrypty qozghaytyn shygharmalargha qoyylar eng basty talap.

Osy atalmysh talap túrghysynan kelgende, XII-XIII ghasyrdaghy Altay ýstirtindegi Nayman memleketining kýireui turasynda jazylghan Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» romanynda tarihy shyndyq bar da, kórkemdik shyndyq joqqa tәn. Shygharmada suretteletin keyipkerler beynesi tiri emes. Olar bóten bireuding sózin aityp túrghan sekildi. Jattandylyqqa boy úrghan keyipkerler sózining oqyrmangha berer oily yqpaly da, әseri de joq.

Bir sózben aitqanda, tarihy shyndyqty ghana basty oryngha shygharghan jazushy Túrsynhan Zәken shygharmasy – orta ghasyrlyq tarihy eskertkish Mongholdyng «Qúpiya tarihynda» bayandalatyn Shynghys han, Kereyding Uang hany, Nayman handyghyna baylanysty oqighalardy, avtor oiynan qosqan birneshe keyipkerler arqyly óz tilimen oqyrmandargha bayandap otyrghanday ghana әser qaldyrady. Bar bolghany sol. Sondyqtan da, Túrsynhan Zәkenning «Kók bórilerding kóz jasy» tarihy romanyn – kórkem shygharmalar qataryna qosa almadyq.

Núrghaly Mahan

Abai.kz