Kirispe

Halyqtyng tarihnamasy — onyng últtyq sanasynyn, memlekettilik dәstýrining jәne órkeniyettik jolynyng ainasy. Qazaq tarihnamasy men Qytay tarihnamasy — tarih jazu әdisnamasy men maqsaty túrghysynan bir-birinen týbegeyli erekshelenetin eki ýlgi. Qazaq tarihy úzaq uaqyt bólshektelgen týrde, taypalyq jәne etnikalyq jikteu arqyly sipattalyp kelse, Qytay tarihnamasy memlekettilikting ýzdiksizdigin dәleldeuge baghyttaldy. Búl maqalada eki halyqtyng tarihnamasynyng aiyrmashylyqtary, olardyng sebebi jәne últtyq sananyng qalyptasuyna әseri salystyrmaly týrde qarastyrylady.

Qazaq tarihnamasynyng erekshelikteri

Qazaq tarihnamasynyng dәstýrli ýlgisi saq, ghún, ýisin, qanly, týrki, qypshaq, Joshy úlysy dәuirlerin jeke-jeke qarastyryp, olardyng arasynda sabaqtastyqty әlsiz kórsetti. Kenestik dәuir tarihnamasynda qazaq etnogenezin XV ghasyrdaghy Qazaq handyghy kezenimen ghana baylanystyru kózdeldi (Sýleymenov, 1982; Qozybaev, 1998). Múnday tәsil qazaq halqynyng memlekettiligining tarihy tamyryn әlsiretip kórsetuge baghyttaldy. Qazaq tarihy kóbinese ru-taypalyq qúrylym túrghysynan sipattalyp, onyng memleket qúru qabileti turaly pikirler kólenkede qaldy (Amanjolov, 2001).

Qazaq tarihnamasynyng bólshektenui otarlyq sayasattyng yqpalynan boldy. Resey imperiyasy men Kenes biyligi qazaq dalasyndaghy memlekettilik dәstýrin kemsituge jәne tarihty úsaq bólshekterge jiktep kórsetuge úmtyldy (Klyashtornyy & Sultanov, 1992). Múnyng maqsaty qazaq halqyn memleket qúrushy subiekt retinde kórsetuge jol bermeu bolatyn. Nәtiyjesinde XV ghasyrgha deyingi kezeng qazaq halqynyng tikeley tarihynan tys qalghanday sipattaldy.

Qytay tarihnamasynyng erekshelikteri

Qytay tarihnamasy ejelden ortaq memlekettilik iydeyasyna negizdeldi. Qytay tarihshylary óz aumaghyndaghy barlyq etnostardyng tarihyn Qytay memleketining zandy bir bóligi retinde sipattady (Barfield, 1989). Mysaly, hunnu, týrkiler, qidandar, mongholdar, manichjurlar siyaqty etnostar Qytay órkeniyetining kezenderi dep kórsetildi. Tipti Qytaydy jaulap alghan halyqtardyng biyligi de imperiya tarihynyng zandy jalghasy sanaldy (Twitchett & Fairbank, 1978).

Qytay tarihnamasy memlekettilikting birtútastyghyn dәleldeu maqsatynda tarihty últtyq birlikti nyghaytudyng qúraly retinde paydalanuda. Búl tәsil memlekettilikti zandastyrugha jәne kópúltty Qytay últyn biriktiruge qyzmet etedi (Millward, 2007).

Negizgi aiyrmashylyqtar men sebepteri

Qazaq tarihnamasy bólshektengen sipatqa ie boldy. Búl — otarlyq jәne kenestik kezenning iydeologiyalyq yqpalynyng nәtiyjesi. Qazaq etnogenezi XV ghasyrdan ghana bastaldy dep kórsetilip, ejelgi memlekettilik dәstýri nazardan tys qaldy (Qozybaev, 1998). Al Qytay tarihnamasy barlyq tarihy kezenderdi birtútas, ýzdiksiz imperiyalyq tarihtyng bóligi retinde sipattap, memlekettilik tútastyghyn bekituge úmtyldy (Barfield, 1989).

Múndaghy aiyrmashylyq tarih jazudaghy maqsat pen әdisnamadan tuyndaydy: Qytay tarihnamasy memlekettilikting ýzdiksizdigin dәleldeudi kózdese, qazaq tarihnamasy otarlyq sayasat saldarynan bólshektenip jazyldy.

Últtyq sanagha әseri

Qazaq tarihnamasynyng bólshektenui últtyq sananyng tútas qalyptasuyna keri әser etti. Memlekettilik dәstýr әlsiz kórsetilip, tarih ýzdiksiz damu prosesi retinde tanylmady. Qytay tarihnamasy kerisinshe, tarihty tútastyqta qarastyryp, halyq sanasynda memlekettilikting kóne zamannan beri ýzdiksiz jalghasyp kele jatqanyn ornyqtyrdy (Twitchett & Fairbank, 1978).

Qazirgi mindetter

Qazaqstan tarih ghylymynyng aldynda qazaq tarihyn bólshektengen sipattan aryltyp, ony tútas etno-memlekettik tarih retinde qarastyru mindeti túr. Búl baghytta saq, ghún, ýisin, qanly, týrki, qypshaq, Joshy úlysy dәuirlerin qazaq halqynyng tarihy bastauy retinde moyyndau manyzdy (Amanjolov, 2001). Búl kózqaras últtyq tarihy sanany kýsheytuge jәne memlekettilikting tamyryn terendetuge jol ashady. Qytay tarihnamasy ózining dәstýrli baghytyn saqtap otyr jәne barlyq etnostardyng tarihyn Qytay órkeniyetining bir bóligi retinde kórsetu sayasatyn jalghastyruda (Millward, 2007).

Qorytyndy

Qazaq pen Qytay tarihnamasy — eki týrli tarih jazu dәstýrining kórinisi. Qazaq tarihnamasy úzaq uaqyt bólshektengen ýlgide jazylyp kelse, Qytay tarihnamasy memlekettilikting zandy jalghasyp kele jatqanyn kórsetuge baghyttaldy. Qazaq tarihyn tútastyqta qarastyru jana ghylymy paradigmany qalyptastyryp, últtyq tarihy sanany nyghaytudyng kepili bolmaq.

Órken Toqtarúly

Abai.kz