كىرىسپە

حالىقتىڭ تاريحناماسى — ونىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ، مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىنىڭ جانە وركەنيەتتىك جولىنىڭ ايناسى. قازاق تاريحناماسى مەن قىتاي تاريحناماسى — تاريح جازۋ ءادىسناماسى مەن ماقساتى تۇرعىسىنان ءبىر-بىرىنەن تۇبەگەيلى ەرەكشەلەنەتىن ەكى ۇلگى. قازاق تاريحى ۇزاق ۋاقىت بولشەكتەلگەن تۇردە، تايپالىق جانە ەتنيكالىق جىكتەۋ ارقىلى سيپاتتالىپ كەلسە، قىتاي تاريحناماسى مەملەكەتتىلىكتىڭ ۇزدىكسىزدىگىن دالەلدەۋگە باعىتتالدى. بۇل ماقالادا ەكى حالىقتىڭ تاريحناماسىنىڭ ايىرماشىلىقتارى، ولاردىڭ سەبەبى جانە ۇلتتىق سانانىڭ قالىپتاسۋىنا اسەرى سالىستىرمالى تۇردە قاراستىرىلادى.

قازاق تاريحناماسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

قازاق تاريحناماسىنىڭ ءداستۇرلى ۇلگىسى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، تۇركى، قىپشاق، جوشى ۇلىسى داۋىرلەرىن جەكە-جەكە قاراستىرىپ، ولاردىڭ اراسىندا ساباقتاستىقتى ءالسىز كورسەتتى. كەڭەستىك ءداۋىر تاريحناماسىندا قازاق ەتنوگەنەزىن XV عاسىرداعى قازاق حاندىعى كەزەڭىمەن عانا بايلانىستىرۋ كوزدەلدى (سۇلەيمەنوۆ، 1982; قوزىباەۆ، 1998). مۇنداي ءتاسىل قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحي تامىرىن السىرەتىپ كورسەتۋگە باعىتتالدى. قازاق تاريحى كوبىنەسە رۋ-تايپالىق قۇرىلىم تۇرعىسىنان سيپاتتالىپ، ونىڭ مەملەكەت قۇرۋ قابىلەتى تۋرالى پىكىرلەر كولەڭكەدە قالدى (امانجولوۆ، 2001).

قازاق تاريحناماسىنىڭ بولشەكتەنۋى وتارلىق ساياساتتىڭ ىقپالىنان بولدى. رەسەي يمپەرياسى مەن كەڭەس بيلىگى قازاق دالاسىنداعى مەملەكەتتىلىك ءداستۇرىن كەمسىتۋگە جانە تاريحتى ۇساق بولشەكتەرگە جىكتەپ كورسەتۋگە ۇمتىلدى (كلياشتورنىي & سۋلتانوۆ، 1992). مۇنىڭ ماقساتى قازاق حالقىن مەملەكەت قۇرۋشى سۋبەكت رەتىندە كورسەتۋگە جول بەرمەۋ بولاتىن. ناتيجەسىندە XV عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭ قازاق حالقىنىڭ تىكەلەي تاريحىنان تىس قالعانداي سيپاتتالدى.

قىتاي تاريحناماسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى

قىتاي تاريحناماسى ەجەلدەن ورتاق مەملەكەتتىلىك يدەياسىنا نەگىزدەلدى. قىتاي تاريحشىلارى ءوز اۋماعىنداعى بارلىق ەتنوستاردىڭ تاريحىن قىتاي مەملەكەتىنىڭ زاڭدى ءبىر بولىگى رەتىندە سيپاتتادى (Barfield, 1989). مىسالى، حۋننۋ، تۇركىلەر، قيداندار، موڭعولدار، مانچجۋرلار سياقتى ەتنوستار قىتاي وركەنيەتىنىڭ كەزەڭدەرى دەپ كورسەتىلدى. ءتىپتى قىتايدى جاۋلاپ العان حالىقتاردىڭ بيلىگى دە يمپەريا تاريحىنىڭ زاڭدى جالعاسى سانالدى (Twitchett & Fairbank, 1978).

قىتاي تاريحناماسى مەملەكەتتىلىكتىڭ بىرتۇتاستىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا تاريحتى ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋدىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدا. بۇل ءتاسىل مەملەكەتتىلىكتى زاڭداستىرۋعا جانە كوپۇلتتى قىتاي ۇلتىن بىرىكتىرۋگە قىزمەت ەتەدى (Millward, 2007).

نەگىزگى ايىرماشىلىقتار مەن سەبەپتەرى

قازاق تاريحناماسى بولشەكتەنگەن سيپاتقا يە بولدى. بۇل — وتارلىق جانە كەڭەستىك كەزەڭنىڭ يدەولوگيالىق ىقپالىنىڭ ناتيجەسى. قازاق ەتنوگەنەزى XV عاسىردان عانا باستالدى دەپ كورسەتىلىپ، ەجەلگى مەملەكەتتىلىك ءداستۇرى نازاردان تىس قالدى (قوزىباەۆ، 1998). ال قىتاي تاريحناماسى بارلىق تاريحي كەزەڭدەردى ءبىرتۇتاس، ۇزدىكسىز يمپەريالىق تاريحتىڭ بولىگى رەتىندە سيپاتتاپ، مەملەكەتتىلىك تۇتاستىعىن بەكىتۋگە ۇمتىلدى (Barfield, 1989).

مۇنداعى ايىرماشىلىق تاريح جازۋداعى ماقسات پەن ءادىسنامادان تۋىندايدى: قىتاي تاريحناماسى مەملەكەتتىلىكتىڭ ۇزدىكسىزدىگىن دالەلدەۋدى كوزدەسە، قازاق تاريحناماسى وتارلىق ساياسات سالدارىنان بولشەكتەنىپ جازىلدى.

ۇلتتىق ساناعا اسەرى

قازاق تاريحناماسىنىڭ بولشەكتەنۋى ۇلتتىق سانانىڭ تۇتاس قالىپتاسۋىنا كەرى اسەر ەتتى. مەملەكەتتىلىك ءداستۇر ءالسىز كورسەتىلىپ، تاريح ۇزدىكسىز دامۋ پروتسەسى رەتىندە تانىلمادى. قىتاي تاريحناماسى كەرىسىنشە، تاريحتى تۇتاستىقتا قاراستىرىپ، حالىق ساناسىندا مەملەكەتتىلىكتىڭ كونە زاماننان بەرى ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلە جاتقانىن ورنىقتىردى (Twitchett & Fairbank, 1978).

قازىرگى مىندەتتەر

قازاقستان تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا قازاق تاريحىن بولشەكتەنگەن سيپاتتان ارىلتىپ، ونى تۇتاس ەتنو-مەملەكەتتىك تاريح رەتىندە قاراستىرۋ مىندەتى تۇر. بۇل باعىتتا ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، تۇركى، قىپشاق، جوشى ۇلىسى داۋىرلەرىن قازاق حالقىنىڭ تاريحي باستاۋى رەتىندە مويىنداۋ ماڭىزدى (امانجولوۆ، 2001). بۇل كوزقاراس ۇلتتىق تاريحي سانانى كۇشەيتۋگە جانە مەملەكەتتىلىكتىڭ تامىرىن تەرەڭدەتۋگە جول اشادى. قىتاي تاريحناماسى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى باعىتىن ساقتاپ وتىر جانە بارلىق ەتنوستاردىڭ تاريحىن قىتاي وركەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە كورسەتۋ ساياساتىن جالعاستىرۋدا (Millward, 2007).

قورىتىندى

قازاق پەن قىتاي تاريحناماسى — ەكى ءتۇرلى تاريح جازۋ ءداستۇرىنىڭ كورىنىسى. قازاق تاريحناماسى ۇزاق ۋاقىت بولشەكتەنگەن ۇلگىدە جازىلىپ كەلسە، قىتاي تاريحناماسى مەملەكەتتىلىكتىڭ زاڭدى جالعاسىپ كەلە جاتقانىن كورسەتۋگە باعىتتالدى. قازاق تاريحىن تۇتاستىقتا قاراستىرۋ جاڭا عىلىمي پاراديگمانى قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق تاريحي سانانى نىعايتۋدىڭ كەپىلى بولماق.

وركەن توقتارۇلى

Abai.kz