Bala tәrbiyesi – manyzdy mәsele. Sondyqtan oghan erekshe kónil bólmeytin halyq bolmaydy. Qazaq halqynyng qúndylyqtary ishinde de bala tәrbiyesi aishyqty oryn alady. «Tәrbie tal besikten» deytini әuelgi tәrbiyege ata-ana jauapty. Balagha nening jaqsy, nening jaman ekenin aiyrudy ghasyrlar boyy úyat bolady, obal bolady, sauap bolady dep ýiretken. Es-aqyly kirgende «Eshkimge paydang tiymese de, ziyanyng tiymesin, ol da ózindey adam», «Mal, mәnsap baylyq emes, shyn baylyq – qanaghat, raqym» dep tәrbiyelegen. «Kekshil bolmay, kópshil bol» dep meyirimdilikke, ýlkenge qúrmet, kishige izet kórsetuge baulyghan.  

Tәrbiyening manyzdylyghyn әl-Faraby babamyz: «Tәrbiyesiz alghan bilim – adamzattyng qas jauy» deuimen úqtyrsa, alash arysy Mirjaqyp Dulatov bylay dep jazady: «Oqudaghy maqsat – jalghyz qúrghaq bilim ýiretu emes, bilimmen birge jaqsy tәrbiyeni qosa beru». Ybyray Altynsarinning aitqany: «Bir Allagha syiynyp, Kel, balalar, oqylyq!». Olay bolsa, jaqsy tәrbiyening negizi nede jәne ony qalay beru kerek? Tәrbie men bilimning ýilesimdi boluy sharty qaysy? degen saualdar tuyndaydy.  Onyng jauabyn Abay tәlimderinen tabamyz.      

Allany tanu men dýniyeni tanudyng baylanysy

Abaydyng biluinshe, adamgershilik tәrbie negizi – Allany jәne ózin tanugha tirelmek. Imandylyq tәrbie degen osy. Balanyng ruhany jaghynan damuy, Qúday bar qylyp jaratqan adamy qasiyetterin jetildirui aldymen jaqsy ata-anagha, onan son,  jaqsy qúrbygha (býgingi leksikada әleumettik orta), onan son, jaqsy ústazgha baylanysty deydi Abay. Qay taraptan demeniz, әiteuir, ruhany ilimdi bala «ýirense, bilse ghana ýmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eng bolmasa shala» deydi. Egerde bala ózin tanu men Alla hikmetin sezuden maqúrym qalatyn bolsa, onda ne bolmaq? Búl jaghdayda «eshbir bәhra bolmaydy», erte me, kesh pe, «ol qiyanatshylyqqa salynady», sondyqtan «eng bolmasa shala bilsin, ýirensin» dep oy qorytady danyshpan. Mine, Abaydyng osy aitqan úlaghaty últtyq pedagogika irgetasyna qalanugha súranyp túrghan siyaqty. Susyz balyq, topyraqsyz aghash bolmaytyny siyaqty, Allasyz adam jýregi de bolmaydy.

Balagha Alla taghalany tanytudyng amaly qaysy? Ol ony oy oilaugha ýiretuge sayady. Allany týgel bilmekke mýmkin emes. Biraq adam balasyna Ony syrtqy dýnie arqyly tanyp-biluge mýmkindik berilgen. «Aqyl kózimen qara, – deydi Abay, – kýn qyzdyryp, tenizden búlt shygharady eken, ol búlttardan janbyr jauyp, jer jýzine neshe týrli dәnderdi ósirip, jemisterdi óndirip, ...búlaqtar aghyzyp, ózen bolyp, ózender aghyp dariya bolyp, hayuandargha, qúsqa, malgha susyn, balyqtargha oryn bolyp jatyr eken».      

Qazaq halqy da Qúday taghalany osy tәsilmenen tanytqan. Oghan «Qúday ghana minsiz», «Qúdaysyz quray da synbaydy», «Qúdaydan qoryqpaghannan – qoryq», «Qúday degen qúr qalmaydy» deytin naqyldary dәlel. Adam men Allanyng qarym-qatynasyn aitqan «Qúdaygha sengen qústay úshady, adamgha sengen múrttay úshady», «Itting egesi bolsa, bórining Tәnirisi bolady», «Niyet adamnan, nesibe Alladan», súmpayy, ashkóz, zalymdy kórse «Qúdaydan bezgen» deytini óz aldyna bir tóbe.

Sóitip, Allany tanu men dýniyeni tanu tyghyz baylanysty. Dýniyening kýlli qúbylystary, sonday-aq, olardy zerttep-zerdeleytin barlyq syrtqy ghylymdar Jaratqan IYeni tanytudyng qúraly bolyp tabylady.

Abay Qúdaydy tanymaghan paqyrdy «jarym adam» deydi. Onyng keudesi soqyr, sol sebepten «aty adam boluy» qiyngha soghady. «Bes dúshpandy bilmes» sorly nadan, «Kórseqyzar jalmauyz», «Qulyqty kórgish, Súmdyqty bilgish», oghan qosa, «malgha dos», yaghny dýniyeqonyz, sarang da – jarym adamnan shyghady. 1897 jylghy «Kók túman – aldyndaghy keler zaman» óleninde Abay imandy boludyng manyzyn bylaysha úqtyrghan:

Adam ghapyl dýniyeni der meniki,
Meniki dep jýrgenning bәri Oniki.
Tәn qalyp, mal da qalyp, jan ketkende,
Sonda oila, bolady ne seniki?

IYә, adam fәniyding qonaghy ghana –  búl dýniyege jalanash keldi, solay ketedi. Ólim bar, ahiyret bar. Ajaldan qútylu joq. Sondyqtan Abay kóp ólenderinde júrttyng kónil kózin ashyp, ghapyl qalma, ólerindi bilip ómir sýru dep ýndeydi.

Shyraqtar, yntalaryng «menikinde»,
Tәn qúmaryn izdeysing kýni-týnde.
Ádilettik, arlylyq, mahabbatpen –
Ýy joldasyng qabirden әri ótkende, - dep aghalyq ósiyet-kenesin aitady. Jýregine qúlaq sal, tәndi jangha biylet degendi tәrbie ózegi etedi.  

Jýrekting kózi ashylsa...

Esti nemese jaqsy adam dep tәrbiyeli adamdy aitady. Tәrbiyning kilti – dýniyege bas kózimen emes, aqyl kózimen qaraudy ýirenu. Jogharyda aitylghanday,  Alla taghalany aqyl kózimen de, syrtqy dýnie arqyly da tanugha bolady. Al, adamnyng ózin-ózi tanuy tek ishki әlemi, jan sarayy arqyly ghana iske asady. Adamnyng ózin tanugha keregi –  ózin «men – janmyn» dep bilui. Jetinshi qara sózinde Abay balanyng «bilsem eken, kórsem eken, ýirensem eken» dep әrnege úmtyluy – jan qúmary demey me. Mine, kimde kim osy aitylghan jan qúmarymen ómir sýrse, sol ózin tanyghan adam bolyp tabylady.

Ózindi tanugha bir degennen jetu joq. «Alla bar, jan – men ózim» degen midaghy aqparattyng jýrekke jetui úzaq jol. Ghúlamalar: «Eng ýlken qashyqtyq my men jýrekting arasy» dep osyny, haqiqatty boygha sinirudi aitqan. «Sen asyqty eken dep, Alla әmirin ózgertpes» degendey, búl – Allanyng әmiri.

Jasyng úlghayghan sayyn aqyl-es jinap, birtindep tolysyp, jýregine qúlaq asudy ýirene alasyn! Ózindi tanu sharty osy.

Ózin tanyghan jangha syrtqy qúlshylyq ekinshi mәrtabada qalady. Onyng bar qúlshylyghy ishki әlemine, niyetine auysady. Basqasha aitqanda, kitaby men ústazyn, meshiti men qaghbasyn óz ishinen tabady. Óitkeni, ishtegi kirin qashyryp, jýregi tazarghan jan әlemning keremet ýilesimin kórip ghajaptanady, onyng bir bólshegi ekenine kәmil senedi. Ózi qylday qiyanat jasamaghan adam Tәniri núryn alady, sәt sayyn quanyshqa bólenedi. Alghan núryn ózgelerge tóguge niyettenedi.  Sóitip, minezi ózgeredi.

Abay: «Men eger zakon quaty qolymda bar kisi bolsam, adamnyng minezin týzep bolmaydy degen kisining tilin keser edim» degendi osy hәlge aitqan. Kerisinshe, oy oilaugha olaq, ózimshil, ózgening minin kórip, ózine shang juytpaytyn kisi eshqashanda ózgermek emes. Minezi «ana sýtimen kelip, sýiekpen ketedi». 1891 jylghy «Kózinen basqa oiy joq» óleninde Abay oisyz, jel ókpelikti bylaysha syngha alady:

Nadannyng kónilin basyp túr,
Qaranghylyq perdesi.
Aqyldan boyy qashyq túr,
Oyynda bir-aq sharuasy.

Qazirgi adam sureti de osy –  tannyng atysy kýnning batysyna deyin «oyynda bir-aq sharuasy» bolyp ómiri zyr jýgirumen ótedi. Búlay baqytty bolu joq. Shyn baqtyng kilti mynau:

Jýrekting kózi ashylsa,
Haqtyqtyng týser sәulesi.
Ishtegi kirdi qashyrsa,
Adamnyng hikmet keudesi.

Búl Abaydyng ózin tanugha ýndegeni. Kim kimde «jýrekte aina bolsa» sol adam sózdi úghyp alady deydi. Halqyn sýigen oishyl tereng oi, tereng ghylym izdeuge talmay, sharshamay shaqyrghan. Mysalgha 1898 jylghy óleninde aitqany:

Jýrekte qayrat bolmasa,
Úiyqtaghan oidy kim týrtpek?
Aqylgha sәule qonbasa,
Qayuansha jýrip kýneltpek.

«Ózin tanymaqtyqqa» qatysty úlaghattary qara sózderinde de eleuli oryn alady. Abaydyng «Adam bol!» iydeyasyna qatysty  oy-tanymdary keshendi týrde jinaqtalsa, últtyq tәrbiyening birtútas jýiesin qúrugha bolar edi.

Amal qansha, múnday jýie jasalmaghan. Mektepterde tek bilim beru ghana kózdelgen. Sóitip, bilim men tәrbiyenin, ekinshi týrde aitqanda, jaratylysty tanu men Allany tanu arasynda boluy kerek baylanys ýzilgen. Suyq, yaghny rasionaldy aqylmen jazylghan kez kelgen oqulyq – batystyq ýlgi. Ol aqparat qana, «boygha júqpay syrghanaytyny» sol. Tamyrsyz aghash, irgesiz ýy bola ma? Tәrbiyesiz bilim beru jayly da osyny aitamyz.

«Progressshil» (imansyz degen mәnde) әlem jarqylyna aldanyp, әrnege eliktep, Abaydyng «Adamdy sýi, Allanyng hikmetin sez» degen ósiyetin birjola úmyttyq. Osydan bir ghasyr búrynghy «Adam nemene?» óleninde Shәkәrim:

Kóriner ghylymdy elding syrty taza,
Tekserip tereng oigha salmaghanda.
Aqymaq pen aiuannyng iysi anqidy,
Isterin әbden synap taldaghanda, – degen bolatyn. Tәlim-tәrbie jaghynan Batys bizge qazir de ýlgi bola almaydy. Sondyqtan kózsiz ergendi azaytyp, bilimmen qosa Abay, Shәkәrim qalyptaghan «Ar ilimin» oqytugha kónil bóletin uaqyt jetti. Qos ústazdyng ósiyet, tәlimderi últtyq pedagogika negizine qalanuy qajettilik degen oidamyn.

Ómirlik baghdardy Abaydan alu nelikten manyzdy?

Otandyq pedagogika Shyghysty emes, Batysty ýlgi tútuda. Mysalgha ata-ananyng balany mektepke: «Oquyndy jaqsy oqysan, keleshekte aqshany da tabasyn, shen-shekpen de alasyn» dep beretini ótirik emes. Biraq eshbir zattyq maqsat alysqa aparmasy anyq. Abay: «Mal tappaq, maqtan tappaq, ghizzat-qúrmet tappaq sekildi nәrselerding mahabbatymen ghylym-bilimning haqiqaty tabylmaydy» dep eskertken bolatyn.

Batys әlemdi shapshang ózgertip jatyr, ghylymiy-tehnikalyq progress arqyly, búl – medalding bir jaghy, ekinshi jaghy – klimatty qúrtyp, ekologiyalyq apatty tóndirip qoydy. Oghan әldining әlsizge ozbyrlyghy men bitpeytin soghys lanyn qosynyz. «Zakon – tayga, ay – qojayyn» deytin isteri men minezderi jan shoshytady, Shәkәrim sózinshe, «aqymaq pen aiuannyng iysi anqidy».

Ateistik tәrbiyening elimizdegi kórinisterine keleyik. Tәlim-tәrbiyelik jýiemiz onaldy ma? Allagha myng alghys, tәuelsizdik ghajap mýmkindikti syilady. Kәne, sonan payda alyp, iysi qazaq «Shirkin, el bolsaq!» degen ghasyrlar boyghy asqaq armandy iske asyrdyq pa? Olay bolmady. Nege? Óitkeni, otarlyq sana men ateistik tәrbie oghan jibermedi. Onay jolmen bayyp alu degen jaman pighyl jendi. Naryqty ómirdi paydamen ólsheu, ar-úyatty aqshagha aiyrbastau dep úqtyq. Onan ne úttyq?  Eshtene de, baghy qaytqan sorly elding biri boldyq. Apyray, egerde ә bastan ómirlik baghdardy hakimnen alsaq, óstip, dýnie oiran bolar ma edi? Áriyne, joq. Qaltasy qalyn, kónilde senimi joq, mal men mәnsapqa mas qu, pysyqay orta, toyymsyz oligarhtar toby Abay, Shәkәrimdi kerek qylmady. «Adam bol!», «Ar saqta!» degenge selt etpedi. Aqyrynda kimder aqymaq boldy? Kimder útyldy? Onyng jauaby aitpasaq ta belgili. Áttegen-ay, abayshyl, últshyl azamattar biylikte bolghanda, ózderine baqyt syilap, halyqqa da qút әkeler edi. Osy aitylghandar jastargha dýniyege Abaydyng kózimen qaraudy ýiretu qanshalyqty manyzdy ekenin týsinuge jetkilikti siyaqty.

Qoryta aitqanda, Abayda sanaly adam bolugha kerekting barlyghy bar. Asyl múrasy – qoghamdyq sanany sauyqtyrudyng qúraly. Ol – qatigezdik, kórseqyzarlyq, maqtanshaqtyqqa qarsy antivirus. Bir aiday aiqyn nәrse, imandylyq tәrbie kýsheygen sayyn eldi jegi qúrttay jegen jemittikting saudasy bitedi. Ár azamaty óz qyzmetin adal atqarsa, elding kósegesi kógeredi. Mine, úly ústazymyz Abaydyn ilim-tanymyn oqu-aghartu isinde pәrmendi nasihattau osy ýshin manyzdy. Qúlqyn qúldaryn azaytyp, últyn sýietinder qarasyn molaytatyn amaldyng zory da osy bolsa kerek.  

Asan Omarov, abaytanushy

Abai.kz