بالا تاربيەسى – ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان وعان ەرەكشە كوڭىل بولمەيتىن حالىق بولمايدى. قازاق حالقىنىڭ قۇندىلىقتارى ىشىندە دە بالا تاربيەسى ايشىقتى ورىن الادى. «تاربيە تال بەسىكتەن» دەيتىنى اۋەلگى تاربيەگە اتا-انا جاۋاپتى. بالاعا نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن ايىرۋدى عاسىرلار بويى ۇيات بولادى، وبال بولادى، ساۋاپ بولادى دەپ ۇيرەتكەن. ەس-اقىلى كىرگەندە «ەشكىمگە پايداڭ تيمەسە دە، زيانىڭ تيمەسىن، ول دا وزىڭدەي ادام»، «مال، ءمانساپ بايلىق ەمەس، شىن بايلىق – قاناعات، راقىم» دەپ تاربيەلەگەن. «كەكشىل بولماي، كوپشىل بول» دەپ مەيىرىمدىلىككە، ۇلكەنگە قۇرمەت، كىشىگە ىزەت كورسەتۋگە باۋلىعان.  

تاربيەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءال-فارابي بابامىز: «تاربيەسىز العان ءبىلىم – ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەۋىمەن ۇقتىرسا، الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ بىلاي دەپ جازادى: «وقۋداعى ماقسات – جالعىز قۇرعاق ءبىلىم ۇيرەتۋ ەمەس، بىلىممەن بىرگە جاقسى تاربيەنى قوسا بەرۋ». ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ايتقانى: «ءبىر اللاعا سىيىنىپ، كەل، بالالار، وقىلىق!». ولاي بولسا، جاقسى تاربيەنىڭ نەگىزى نەدە جانە ونى قالاي بەرۋ كەرەك؟ تاربيە مەن ءبىلىمنىڭ ۇيلەسىمدى بولۋى شارتى قايسى؟ دەگەن ساۋالدار تۋىندايدى.  ونىڭ جاۋابىن اباي تالىمدەرىنەن تابامىز.      

اللانى تانۋ مەن دۇنيەنى تانۋدىڭ بايلانىسى

ابايدىڭ بىلۋىنشە، ادامگەرشىلىك تاربيە نەگىزى – اللانى جانە ءوزىن تانۋعا تىرەلمەك. يماندىلىق تاربيە دەگەن وسى. بالانىڭ رۋحاني جاعىنان دامۋى، قۇداي بار قىلىپ جاراتقان ادامي قاسيەتتەرىن جەتىلدىرۋى الدىمەن جاقسى اتا-اناعا، ونان سوڭ،  جاقسى قۇربىعا (بۇگىنگى لەكسيكادا الەۋمەتتىك ورتا), ونان سوڭ، جاقسى ۇستازعا بايلانىستى دەيدى اباي. قاي تاراپتان دەمەڭىز، ايتەۋىر، رۋحاني ءىلىمدى بالا «ۇيرەنسە، بىلسە عانا ءۇمىت قىلماققا بولادى. بولماسا جوق، ەڭ بولماسا شالا» دەيدى. ەگەردە بالا ءوزىن تانۋ مەن اللا حيكمەتىن سەزۋدەن ماقۇرىم قالاتىن بولسا، وندا نە بولماق؟ بۇل جاعدايدا «ەشبىر ءباھرا بولمايدى»، ەرتە مە، كەش پە، «ول قياناتشىلىققا سالىنادى»، سوندىقتان «ەڭ بولماسا شالا ءبىلسىن، ۇيرەنسىن» دەپ وي قورىتادى دانىشپان. مىنە، ابايدىڭ وسى ايتقان ۇلاعاتى ۇلتتىق پەداگوگيكا ىرگەتاسىنا قالانۋعا سۇرانىپ تۇرعان سياقتى. سۋسىز بالىق، توپىراقسىز اعاش بولمايتىنى سياقتى، اللاسىز ادام جۇرەگى دە بولمايدى.

بالاعا اللا تاعالانى تانىتۋدىڭ امالى قايسى؟ ول ونى وي ويلاۋعا ۇيرەتۋگە سايادى. اللانى تۇگەل بىلمەككە مۇمكىن ەمەس. بىراق ادام بالاسىنا ونى سىرتقى دۇنيە ارقىلى تانىپ-بىلۋگە مۇمكىندىك بەرىلگەن. «اقىل كوزىمەن قارا، – دەيدى اباي، – كۇن قىزدىرىپ، تەڭىزدەن بۇلت شىعارادى ەكەن، ول بۇلتتاردان جاڭبىر جاۋىپ، جەر جۇزىنە نەشە ءتۇرلى داندەردى ءوسىرىپ، جەمىستەردى ءوندىرىپ، ...بۇلاقتار اعىزىپ، وزەن بولىپ، وزەندەر اعىپ داريا بولىپ، حايۋاندارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقتارعا ورىن بولىپ جاتىر ەكەن».      

قازاق حالقى دا قۇداي تاعالانى وسى تاسىلمەنەن تانىتقان. وعان «قۇداي عانا ءمىنسىز»، «قۇدايسىز قۋراي دا سىنبايدى»، «قۇدايدان قورىقپاعاننان – قورىق»، «قۇداي دەگەن قۇر قالمايدى» دەيتىن ناقىلدارى دالەل. ادام مەن اللانىڭ قارىم-قاتىناسىن ايتقان «قۇدايعا سەنگەن قۇستاي ۇشادى، ادامعا سەنگەن مۇرتتاي ۇشادى»، «ءيتتىڭ ەگەسى بولسا، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بولادى»، «نيەت ادامنان، نەسىبە اللادان»، سۇمپايى، اشكوز، زالىمدى كورسە «قۇدايدان بەزگەن» دەيتىنى ءوز الدىنا ءبىر توبە.

ءسويتىپ، اللانى تانۋ مەن دۇنيەنى تانۋ تىعىز بايلانىستى. دۇنيەنىڭ كۇللى قۇبىلىستارى، سونداي-اق، ولاردى زەرتتەپ-زەردەلەيتىن بارلىق سىرتقى عىلىمدار جاراتقان يەنى تانىتۋدىڭ قۇرالى بولىپ تابىلادى.

اباي قۇدايدى تانىماعان پاقىردى «جارىم ادام» دەيدى. ونىڭ كەۋدەسى سوقىر، سول سەبەپتەن «اتى ادام بولۋى» قيىنعا سوعادى. «بەس دۇشپاندى بىلمەس» سورلى نادان، «كورسەقىزار جالماۋىز»، «قۋلىقتى كورگىش، سۇمدىقتى بىلگىش»، وعان قوسا، «مالعا دوس»، ياعني دۇنيەقوڭىز، ساراڭ دا – جارىم ادامنان شىعادى. 1897 جىلعى «كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان» ولەڭىندە اباي يماندى بولۋدىڭ ماڭىزىن بىلايشا ۇقتىرعان:

ادام عاپىل دۇنيەنى دەر مەنىكى،
مەنىكى دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى.
ءتان قالىپ، مال دا قالىپ، جان كەتكەندە،
سوندا ويلا، بولادى نە سەنىكى؟

ءيا، ادام ءفانيدىڭ قوناعى عانا –  بۇل دۇنيەگە جالاڭاش كەلدى، سولاي كەتەدى. ءولىم بار، احيرەت بار. اجالدان قۇتىلۋ جوق. سوندىقتان اباي كوپ ولەڭدەرىندە جۇرتتىڭ كوڭىل كوزىن اشىپ، عاپىل قالما، ولەرىڭدى ءبىلىپ ءومىر ءسۇرۋ دەپ ۇندەيدى.

شىراقتار، ىنتالارىڭ «مەنىكىندە»،
ءتان قۇمارىن ىزدەيسىڭ كۇنى-تۇندە.
ادىلەتتىك، ارلىلىق، ماحابباتپەن –
ءۇي جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە، - دەپ اعالىق وسيەت-كەڭەسىن ايتادى. جۇرەگىڭە قۇلاق سال، ءتاندى جانعا بيلەت دەگەندى تاربيە وزەگى ەتەدى.  

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا...

ەستى نەمەسە جاقسى ادام دەپ تاربيەلى ادامدى ايتادى. ءتاربينىڭ كىلتى – دۇنيەگە باس كوزىمەن ەمەس، اقىل كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەنۋ. جوعارىدا ايتىلعانداي،  اللا تاعالانى اقىل كوزىمەن دە، سىرتقى دۇنيە ارقىلى دا تانۋعا بولادى. ال، ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى تەك ىشكى الەمى، جان سارايى ارقىلى عانا ىسكە اسادى. ادامنىڭ ءوزىن تانۋعا كەرەگى –  وزىن «مەن – جانمىن» دەپ ءبىلۋى. جەتىنشى قارا سوزىندە اباي بالانىڭ «بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن» دەپ ارنەگە ۇمتىلۋى – جان قۇمارى دەمەي مە. مىنە، كىمدە كىم وسى ايتىلعان جان قۇمارىمەن ءومىر سۇرسە، سول ءوزىن تانىعان ادام بولىپ تابىلادى.

ءوزىڭدى تانۋعا ءبىر دەگەننەن جەتۋ جوق. «اللا بار، جان – مەن ءوزىم» دەگەن ميداعى اقپاراتتىڭ جۇرەككە جەتۋى ۇزاق جول. عۇلامالار: «ەڭ ۇلكەن قاشىقتىق مي مەن جۇرەكتىڭ اراسى» دەپ وسىنى، حاقيقاتتى بويعا ءسىڭىرۋدى ايتقان. «سەن اسىقتى ەكەن دەپ، اللا ءامىرىن وزگەرتپەس» دەگەندەي، بۇل – اللانىڭ ءامىرى.

جاسىڭ ۇلعايعان سايىن اقىل-ەس جيناپ، بىرتىندەپ تولىسىپ، جۇرەگىڭە قۇلاق اسۋدى ۇيرەنە الاسىڭ! ءوزىڭدى تانۋ شارتى وسى.

ءوزىن تانىعان جانعا سىرتقى قۇلشىلىق ەكىنشى ءمارتابادا قالادى. ونىڭ بار قۇلشىلىعى ىشكى الەمىنە، نيەتىنە اۋىسادى. باسقاشا ايتقاندا، كىتابى مەن ۇستازىن، مەشىتى مەن قاعباسىن ءوز ىشىنەن تابادى. ويتكەنى، ىشتەگى كىرىن قاشىرىپ، جۇرەگى تازارعان جان الەمنىڭ كەرەمەت ۇيلەسىمىن كورىپ عاجاپتانادى، ونىڭ ءبىر بولشەگى ەكەنىنە كامىل سەنەدى. ءوزى قىلداي قيانات جاساماعان ادام ءتاڭىرى نۇرىن الادى، ءسات سايىن قۋانىشقا بولەنەدى. العان نۇرىن وزگەلەرگە توگۋگە نيەتتەنەدى.  سويتىپ، مىنەزى وزگەرەدى.

اباي: «مەن ەگەر زاكون قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادامنىڭ مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەگەندى وسى حالگە ايتقان. كەرىسىنشە، وي ويلاۋعا ولاق، ءوزىمشىل، وزگەنىڭ ءمىنىن كورىپ، وزىنە شاڭ جۋىتپايتىن كىسى ەشقاشاندا وزگەرمەك ەمەس. مىنەزى «انا سۇتىمەن كەلىپ، سۇيەكپەن كەتەدى». 1891 جىلعى «كوزىنەن باسقا ويى جوق» ولەڭىندە اباي ويسىز، جەل وكپەلىكتى بىلايشا سىنعا الادى:

ناداننىڭ كوڭىلىن باسىپ تۇر،
قاراڭعىلىق پەردەسى.
اقىلدان بويى قاشىق تۇر،
ويىندا ءبىر-اق شارۋاسى.

قازىرگى ادام سۋرەتى دە وسى –  تاڭنىڭ اتىسى كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن «ويىندا ءبىر-اق شارۋاسى» بولىپ ءومىرى زىر جۇگىرۋمەن وتەدى. بۇلاي باقىتتى بولۋ جوق. شىن باقتىڭ كىلتى مىناۋ:

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.
ىشتەگى كىردى قاشىرسا،
ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى.

بۇل ابايدىڭ ءوزىن تانۋعا ۇندەگەنى. كىم كىمدە «جۇرەكتە اينا بولسا» سول ادام ءسوزدى ۇعىپ الادى دەيدى. حالقىن سۇيگەن ويشىل تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەۋگە تالماي، شارشاماي شاقىرعان. مىسالعا 1898 جىلعى ولەڭىندە ايتقانى:

جۇرەكتە قايرات بولماسا،
ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك؟
اقىلعا ساۋلە قونباسا،
قايۋانشا ءجۇرىپ كۇنەلتپەك.

«ءوزىن تانىماقتىققا» قاتىستى ۇلاعاتتارى قارا سوزدەرىندە دە ەلەۋلى ورىن الادى. ابايدىڭ «ادام بول!» يدەياسىنا قاتىستى  وي-تانىمدارى كەشەندى تۇردە جيناقتالسا، ۇلتتىق تاربيەنىڭ ءبىرتۇتاس جۇيەسىن قۇرۋعا بولار ەدى.

امال قانشا، مۇنداي جۇيە جاسالماعان. مەكتەپتەردە تەك ءبىلىم بەرۋ عانا كوزدەلگەن. ءسويتىپ، ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ، ەكىنشى تۇردە ايتقاندا، جاراتىلىستى تانۋ مەن اللانى تانۋ اراسىندا بولۋى كەرەك بايلانىس ۇزىلگەن. سۋىق، ياعني راتسيونالدى اقىلمەن جازىلعان كەز كەلگەن وقۋلىق – باتىستىق ۇلگى. ول اقپارات قانا، «بويعا جۇقپاي سىرعانايتىنى» سول. تامىرسىز اعاش، ىرگەسىز ءۇي بولا ما؟ تاربيەسىز ءبىلىم بەرۋ جايلى دا وسىنى ايتامىز.

«پروگرەسسشىل» (يمانسىز دەگەن ماندە) الەم جارقىلىنا الدانىپ، ارنەگە ەلىكتەپ، ابايدىڭ «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز» دەگەن وسيەتىن ءبىرجولا ۇمىتتىق. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى «ادام نەمەنە؟» ولەڭىندە شاكارىم:

كورىنەر عىلىمدى ەلدىڭ سىرتى تازا،
تەكسەرىپ تەرەڭ ويعا سالماعاندا.
اقىماق پەن ايۋاننىڭ ءيسى اڭقيدى،
ىستەرىن ابدەن سىناپ تالداعاندا، – دەگەن بولاتىن. ءتالىم-تاربيە جاعىنان باتىس بىزگە قازىر دە ۇلگى بولا المايدى. سوندىقتان كوزسىز ەرگەندى ازايتىپ، بىلىممەن قوسا اباي، شاكارىم قالىپتاعان «ار ءىلىمىن» وقىتۋعا كوڭىل بولەتىن ۋاقىت جەتتى. قوس ۇستازدىڭ وسيەت، تالىمدەرى ۇلتتىق پەداگوگيكا نەگىزىنە قالانۋى قاجەتتىلىك دەگەن ويدامىن.

ومىرلىك باعداردى ابايدان الۋ نەلىكتەن ماڭىزدى؟

وتاندىق پەداگوگيكا شىعىستى ەمەس، باتىستى ۇلگى تۇتۋدا. مىسالعا اتا-انانىڭ بالانى مەكتەپكە: «وقۋىڭدى جاقسى وقىساڭ، كەلەشەكتە اقشانى دا تاباسىڭ، شەن-شەكپەن دە الاسىڭ» دەپ بەرەتىنى وتىرىك ەمەس. بىراق ەشبىر زاتتىق ماقسات الىسقا اپارماسى انىق. اباي: «مال تاپپاق، ماقتان تاپپاق، عيززات-قۇرمەت تاپپاق سەكىلدى نارسەلەردىڭ ماحابباتىمەن عىلىم-ءبىلىمنىڭ حاقيقاتى تابىلمايدى» دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن.

باتىس الەمدى شاپشاڭ وزگەرتىپ جاتىر، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس ارقىلى، بۇل – مەدالدىڭ ءبىر جاعى، ەكىنشى جاعى – كليماتتى قۇرتىپ، ەكولوگيالىق اپاتتى ءتوندىرىپ قويدى. وعان ءالدىنىڭ السىزگە وزبىرلىعى مەن بىتپەيتىن سوعىس لاڭىن قوسىڭىز. «زاكون – تايگا، ايۋ – قوجايىن» دەيتىن ىستەرى مەن مىنەزدەرى جان شوشىتادى، شاكارىم سوزىنشە، «اقىماق پەن ايۋاننىڭ ءيسى اڭقيدى».

اتەيستىك تاربيەنىڭ ەلىمىزدەگى كورىنىستەرىنە كەلەيىك. ءتالىم-تاربيەلىك جۇيەمىز وڭالدى ما؟ اللاعا مىڭ العىس، تاۋەلسىزدىك عاجاپ مۇمكىندىكتى سىيلادى. كانە، سونان پايدا الىپ، ءيسى قازاق «شىركىن، ەل بولساق!» دەگەن عاسىرلار بويعى اسقاق ارماندى ىسكە اسىردىق پا؟ ولاي بولمادى. نەگە؟ ويتكەنى، وتارلىق سانا مەن اتەيستىك تاربيە وعان جىبەرمەدى. وڭاي جولمەن بايىپ الۋ دەگەن جامان پيعىل جەڭدى. نارىقتى ءومىردى پايدامەن ولشەۋ، ار-ۇياتتى اقشاعا ايىرباستاۋ دەپ ۇقتىق. ونان نە ۇتتىق؟  ەشتەڭە دە، باعى قايتقان سورلى ەلدىڭ ءبىرى بولدىق. اپىراي، ەگەردە ءا باستان ومىرلىك باعداردى حاكىمنەن الساق، ءوستىپ، دۇنيە ويران بولار ما ەدى؟ ارينە، جوق. قالتاسى قالىڭ، كوڭىلدە سەنىمى جوق، مال مەن مانساپقا ماس قۋ، پىسىقاي ورتا، تويىمسىز وليگارحتار توبى اباي، شاكارىمدى كەرەك قىلمادى. «ادام بول!»، «ار ساقتا!» دەگەنگە سەلت ەتپەدى. اقىرىندا كىمدەر اقىماق بولدى؟ كىمدەر ۇتىلدى؟ ونىڭ جاۋابى ايتپاساق تا بەلگىلى. اتتەگەن-اي، ابايشىل، ۇلتشىل ازاماتتار بيلىكتە بولعاندا، وزدەرىنە باقىت سىيلاپ، حالىققا دا قۇت اكەلەر ەدى. وسى ايتىلعاندار جاستارعا دۇنيەگە ابايدىڭ كوزىمەن قاراۋدى ۇيرەتۋ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنۋگە جەتكىلىكتى سياقتى.

قورىتا ايتقاندا، ابايدا سانالى ادام بولۋعا كەرەكتىڭ بارلىعى بار. اسىل مۇراسى – قوعامدىق سانانى ساۋىقتىرۋدىڭ قۇرالى. ول – قاتىگەزدىك، كورسەقىزارلىق، ماقتانشاقتىققا قارسى انتيۆيرۋس. ءبىر ايداي ايقىن نارسە، يماندىلىق تاربيە كۇشەيگەن سايىن ەلدى جەگى قۇرتتاي جەگەن جەمىتتىكتىڭ ساۋداسى بىتەدى. ءار ازاماتى ءوز قىزمەتىن ادال اتقارسا، ەلدىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى. مىنە، ۇلى ۇستازىمىز ابايدىڭ ءىلىم-تانىمىن وقۋ-اعارتۋ ىسىندە پارمەندى ناسيحاتتاۋ وسى ءۇشىن ماڭىزدى. قۇلقىن قۇلدارىن ازايتىپ، ۇلتىن سۇيەتىندەر قاراسىن مولايتاتىن امالدىڭ زورى دا وسى بولسا كەرەك.  

اسان وماروۆ، ابايتانۋشى

Abai.kz