Birinshi bólim: Qazirgi qazaq әdebiyetindegi erte týrkiler beynesi

Ekinshi bólim: Núrlan Qamidyng «Móde han» hikayaty haqynda

Ýshinshi bólim: «Kók bórilerding kóz jasy» romany haqynda

Tórtinshi bólim

Tarihty adamzattyng damu kezenindegi jýrip ótken joly desek te, úrpaqty saqtap qalu men «tirshilik ýshin kýres» dep atalatyn tabighy súryptau zandylyghyndaghy tarihtyng әseri men kýshin, tek atom bombasynyng kýshimen ghana salystyrugha bolady. Óz tarihyn jete bilmegen últtyng bolashaghy kómeski. Sondyqtan da, qadym zamannan bergi ómirding mәni dep týsindirilgen úrpaqty saqtap qalu men úrpaq tәrbiyesindegi jetekshi róldi – últ tarihy ghylymy enshilegen.

Qazaq – keshe ghana kýlli әlemdi titirkentip, kýrkirep ótken ejelgi týrki ru-taypalarynan qúralghan halyq. Búl – últ retindegi bizding negizgi etnikalyq ereksheligimiz. Qazaq ru-taypalarynyng shejirelik tarihyn bilmey, qazaq halqynyng tolyqqandy tarihyn bilu de, týsinu de mýmkin emes. Osy orayda aita ketetin bir mәsele: Bauyrlas týrki tektes Bashqúrt, Ózbek, Hakas halyqtarynday emes, bizde ru-taypa tarihy men olardyng úrandaryn últ tarihy negizinde zerdelep-zertteu mýldem jolgha qoyylmaghan. Sondyqtan da, ózimizding jeti atamyzdyng arghy jaghyndaghy qazaq ru-taypalarynyng úrany, shejiresi men tarihyna biz shynayy ómirden tysqary, «bolypty-mys» deytin anyz-әfsana týrindegi әngimeler retinde ghana nazar audaramyz. Anyghyna kelgende,  qazaq ru-taypalar shejiresining últ tarihyn zerdeleude alar orny erekshe.

Qazaq halqynyng shyghu tegi turaly «Shejire» dep atalatyn genologiyalyq tarih – atadan-balagha alghashqyda auyzsha, sonynan jazbasha hatqa týsip, keyingi úrpaqqa anyz týrinde jetti. Mine sol, qazaq halqynyng últ tarihynyng ajyramas bóligi – «Shejirede» aitylatyn anyzdardyng birazy – kishi jýz Tamanyng úrany Qarabura haqynda.

Qazaq shejiresindegi ru-taypalar tarihy – últtyq tarihymyzdyng ajyramas bóligi bolghandyqtan da, biz býgin keyingi úrpaqqa anyz bolyp jetken Tamanyng úrany Qaraburany – tarih ghylymy negizinde zerdeleuge tyrystyq.

Kishi jýz Tamanyng úrany – Qarabura bir-aq adam bolsa da bizge jetken týrli mifologiyalyq anyzdardaghy Qaraburalardan bólek, Tamanyng úrany Qarabura osylardyng biri boluy mýmkin degen boljamdarmen  tarihta aty atalatyn ýsh Qarabura bar.

Olar:

1. Ahmet Iassauiyding janazasyn shyghardy deytin Qarabura.
2. Orta ghasyrlyq tarihy jazbalar «Tariyh-iy-guzida Nusrat Namada», «Shaybany Namada» jәne «Tariyh-i-Abulhairhanida» aty atalyp, Aqsaq Temirding әskerbasy boldy deytin – Burdjiy-Qara-Daulat-Hodja – Qarabura.
3. I.Esenberlinning últymyzdyng alty jýz jyldyq tarihyn qamtityn tórt tomdyq «Kóshpendiler» tarihiy-romandar toptamasynyng III tomy «Jantalasta» aty atalatyn Jonghar shapqynshylyghynyng batyry – Dәulet Qarabura.

Sonymen, tarihta boldy, esim-soyy belgili deytin Qaraburalar – ýsheu, al, Tamagha úran bolghan Qarabura – bireu. Osy ýsh Qarabura ishinen bizge keregi – Tamagha úran bolghan, óz atamyz Qarabura.

Ghylym – dәlel men dәiek, sodan song logikalyq jýie, – deytin, úly ghalym babamyz Ál – Faraby tújyrymy boyynsha, aty atalghan osy ýsh Qaraburanyng ishinen Tamanyng úrany bolghan, óz atamyz Qaraburany ghylymy negizde izdep kóruge tyrystyq. Sebebi, jaratushy bir Allamyzdyng negizgi sipaty, kýlli adamzatty órkeniyetke jetkizgen ghylymmen talasa almaysyn. Sondyqtan da Tamanyng úrany Qarabura babamyzdy izdeude ghylymy dәlel men dәiek sodan song logikalyq jýieni basty oryngha shyghardyq.

Oyymyzdy ghylymy negizde tújyrymdar bolsaq, jogharyda aty atalghan  ýsh Qaraburanyng ishinen, Orta ghasyrlyq tarihy jazbalar «Tariyh-iy-guzida Nusrat Namada», «Shaybany Namada» jәne «Tariyh-i-Abulhairhanida» aty atalyp, Aqsaq Temirding әskerbasy boldy deytin Qaraburany, Tamanyng úrany boldy-au degen «Qaraburalar» tizimnen alyp tastaghandy jón kórdik. Nege?

Sebebin tarqatyp kóreyik...

«Tama» kitabynyng 1-tom, 2- kitabynda J.Múratbaev degen azamattyng «Tәuke hannyng bas әzireti» maqalasy boyynsha, Qarabura tarihy bylay bayandalady: «1395-1405 jyldar arasynda Ámir-Temirding qolbasshysy bolghan Tama Bura әuliyening úrpaghy Dәulet batyr at ornyna joryqqa aiyr órkeshti, qara shudaly bura mingen», – dep aita kelip, avtor múnan ary Dәuletting alyp kýshi men batyrlyghyna toqtalyp: «Dәuletting adaldyghyna, erligine riza bolghan halyq ony qúrmettep Qara buraly batyr, «Qarabura» dep ataghan. Halyq arasynda «Qarabura» atalghan Dәulet batyr, 1445 jyly 72 jasynda qaytys bolyp, Sozaqta jerlenedi», – deydi. (Tama. 1-tom, 2-kitap. 67-68-better)

Maqala avtory Dәulet batyrdy Tama bura әuliyening úrpaghy dep jazyp, bәlkim, Qarahan memleketi túsyndaghy «Qarabura әuliyege» jaqyndatqysy keletin niyeti bayqalady. Alayda, maqala avtory XV ghasyrda ómir sýrdi degen Dәulet batyr men Bura әuliyening eki arasyn ghylymy negizde týsindirip bere almaghan.

Dәl osy maqalany óz oilaryna negiz etken «Tama tarihynyn» 1-tom, 2-kitabynyng avtorlyq újymy Dәulet batyrdy «Shaybany Namada» – «Iodjiy-Qara Daulat-Hodja», «Tariyh-i-Abulhairhanida» – «Daulat-Hodja Irchiy-Qara» dese, «Tariyh-iy-guzida-iy Nusrat namada» – «Burdjiy-Kara-Daulat-Hodja bahadýr» dep jaza otyryp, «Burdjiy-Qara» sózining maghynasy – «Qarabura» degenge keledi», – deydi. (Tama. 1-tom, 2-kitap, 67-bet)

Biraq, «Tama tarihynyn» avtorlyq újymy kóne shaghatay tilinde jazylghan enbektegi «burdji» sózining leksiko-semantikalyq túrghydaghy dәl anyqtamasyn óz enbekterinde kórsete almapty. Áriyne, kóne týrkilik shaghatay tilindegi «burdji» sózining maghynasyn zerttey týsu qajet. Alayda, shaghatay tilinde jazylghan orta ghasyrlyq tarihy jazbalardyng ýsheuinde de, «Daulat» esimining janyna «Hodja» degen anyqtauysh sóz qosylghanyna basa nazar audarghan jón. Sebebi, XIV-XV ghasyrlardaghy tarihy enbekterde adam esimine onyng shyqqan tegi, tughan jeri qosa jazylghan. Búl sonau X-XI ghasyrlardaghy aldynghy jәne Ortalyq Aziyadan kele jatqan ýrdis. Mysaly: Álemde ekinshi ústaz atalghan, úly ghalym babamyz Ál-Farabiyding tolyq esimi – Ábu Nasyr Múhammed ibn Múhammed ibn – Tarhan Uzlak әl-Faraby at-Turki. Búl jerde Ál-Faraby babamyzdyng aty-jóni, әkesining aty, shyqqan jeri men tegi tolyq kórsetilgen. Sol sekildi – Qúl-Qoja-Ahmet Iassauy degen tirkes esimdegi «qoja» sózi Ahmet Iassauiyding shyqqan tegin kórsetip túr.

Eger, orta ghasyrlyq tarihy enbekter «Tariyh-iy-guzida Nusrat Namada», «Shaybany Namada» jәne «Tariyh-i-Abulhairhanida» «Daulat-Hodja bahadýr» dep emes, «Tama Dәulet bahadýr» dep jazylsa, onda búl Dәuletti – «Tama Dәulet batyr» dep týsiner edik. Tarihy jazba derekterde «Daluat-Hodja bahadýr» dep onyng shyqqan tegining Qoja ekendigi anyq jazylyp túr. Sondyqtan «Tariyh-iy-guzida Nusrat Namada», «Shaybany Namada» jәne «Tariyh-i-Abulhairhanida» aty atalatyn «Hodja-Dәulet bahadýr» – bizding «Tamanyng Dәulet batyry» emes, basqa adam. Búl – bir.

Ábish Kekilbaev ózining «Qarabura – eldik pen erlikting kiyesi» maqalasynda: «bizdinshe, Qarabura – Tamalar músylman dinine kirip, Qarahan memleketining qúramynda bolghan kezden qalghan úran. Altyn Orda, Deshti-Qypshaq ydyraghanda Tamalar Noghay, Bashqúrt, Tatar, Qazaq, Qaraqalpaq, Ózbek, Qyrghyz halyqtarynyng qúramyna sinip, toz-toz bolyp tarap ketti», – deydi. (Á.Kekilbaev. Qarabura erlik pen eldikting kiyesi. Egemen Qazaqstan. 1997 j. 21 mart)

Jan-jaqty bilim iyeleri Ábish Kekilbaev, Iliya Jaqanov sekildi zertteushiler jazghan ghylymy zertteulerde, Tamanyng úrany Qarabura – Qarahan memleketi túsynan kele jatqan úran ekeni basa aitylady. Búl – eki. (Qaranyz: Á.Kekilbaev Qarabura erlik pen eldikting kiyesi. Maqala I.Jaqanov «Qarabura» zertteu enbek t.b.)

Ýshinshiden, XIV-XV ghasyrlarda «Aq Orda» men «Altyn Orda» handyqtarynyng qúramynda ómir sýrip, 1376 jyly Aq Orda handyghyn talqandap, 1391 jyly jәne 1395 jyldary Altyn Ordanyng tós tabanyn jerge tiygizip әlsiretken Aqsaq Temir әskerlerine qarsy soghysqan Tamalar – Aq Orda men Altyn Oradanyng qas jauy, Aqsaq Temirding әskerbasy, «Nusrat namede» aty atalatyn Burdjiy-Qara-Dәulet bahadýr esimin úrangha ainaldyra qoyar ma eken? Búl jerde eshqanday logika da, qisyndy jýie de joq.

Bir sózben aitqanda, XIV-XV ghasyrlarda Tamalar ómir sýrgen Aq Orda men Altyn Ordanyng kýireuining negizgi sebepteri – «Aziyanyng jendeti» atalghan Aqsaq Temirding әskerbasy bolypty degen «Burdjiy-Qara-Dәulet-Hodja bahadýr» – Tamalardyng úrany boldy degen pikirde ghylymy negiz de, qisyndy-logikalyq jýie de joq. Sondyqtan da, Tamalardyng úrany boluy mýmkin dep tanylghan – ýsh tarihy Qaraburanyng qatarynan orta ghasyrlyq tarihy jazba «Namalarda» aty atalatyn «Daulat-Hodja bahadýrdin» esimin alyp tastadyq.

Endigi sóz Qúl-Qoja-Ahmet Iassauiyding janazasyn shygharypty deytin – «Qarabura haqynda»

Iassauy janazasyn shyghardy deytin Qarabura turaly, mifologiyalyq qospa týsinikterden tys, myna tómendegidey anyzdar bar.

1. Ahmet Iassauy janazasyn ózining aituy boyynsha: «Mening janazamdy týiege minip kelgen adam shygharady», – depti. Anyz boyynsha, týiege minip kelgen kisi – Qarabura eken.
2. Ahmet Iassauy janazasyn shygharghan әlgi kisi, Qarabura minip jýrgendikten, halyq arasynda «Qarabura» dep atalyp ketipti. Osy Qaraburanyng ózi de әulie kisi eken, – deydi anyz. Sol kisi: «Men ólgende,mәiitimdi ózim minip jýrgen qara buragha artyndar. Bura qay jerge shókse, sol jerge meni jerlender», – depti. Qarabura mәiiti artylghan týie, sol kezdegi Sozaq shaharyna shókken eken. Ol kisini Sozaqqa jerleydi. Basyna belgi ornatady. Búl kisi – Tamanyng úranyna ainalghan Qarabura әulie eken. Taghy da bir anyzda ol kisi Týrkistangha arqalap otyn tasyp, әkelgen otynyn jaghdayy joq jetim-jesirlerge tegin ýlestirip beredi eken. Bir týie kóteretin otyndy jalghyz ózi kóterip jýre beretin paluandyghy ýshin jәne qarapayym halyq pen jetim-jesirlerge bergen kómegi ýshin ol kisi halyq arasynda «Áulie Qarabura» atalyp, sol tústaghy kýlli Tamanyng úranyna ainalypty deydi.

Halyq arasynda: «Anyz týbi – shyndyq», – degen sóz bar. Zanghar jazushy hәm ghúlama ghalym Múhtar Áuezov ózining halyq auyz әdjebiyeti turaly jazghan ghylymy enbeginde: «Anyz – erekshe isterimen halyq esinde qalyp, tarihta bolghan adamdar jayynda aitylady. Sonynan uaqyt óte kele, halyq anyzda aitylatyn sýiikti keyipkeri boyynan qanday qasiyet kórgisi kelse sonday qasiyetti jamaghan», – deydi.

Ghúlamanyng dәl osy sózi – Tamanyng úrany Qaraburagha qarap aitylghanday. M.Áuezovting ghylymy pikiri men «Anyz týbi – shyndyq» degen naqyl sózderge qaray otyryp, Tamanyng úranyna ainalyp, Ahmet Iassauiyding janazasyn shygharypty deytin Qarabura turaly anyzdyng týp negizinde tarihy shyndyq bar dep oilaymyz.

Oyymyzdy ghylymy negizde tarqatar bolsaq, Ahmet Iassauy ómir sýrgen 1103-1166 jyldar – XII ghasyrdyng birinshi jartysynda batys Jetisu men Maurennahrda ómir sýrip, qazaq tarihyndaghy túnghysh ret islam dinin memlekettik din dep jariyalaghan Qarahan memleketining ómir sýrgen uaqytymen túspa-tús keldi.

Qazaqstan Respublikasy Últtyq Ghylym Akademiyasynyng Sh.Sh.Ualihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty men Á.H.Marghúlan atyndaghy arheologiyalyq ghylymy zertteu instituttary jazghan, últymyzdyng 5 tomdyq «bas tarihy kitaby» «Qazaqstan Tarihy»:  «Qarahan memleketining negizin salushy Satúq Boghra han islamdy qabyldap, samaniylerding kómegimen 942-jyly Balasaghún biyleushisin qúlatyp, ózin jogharghy qaghan dep jariyalaydy. Shyndyghyna kelgende, Qarahan memleketining tarihy osy uaqyttan bastalady. (1-tom 399-bet)

Satúq Boghra han ólgen song onyng balasy Músa Boghra han 960-jyly qaghanattyng memlekettik dinin – islam dini dep jariyalaydy.

Qarahan memleketining qúryluyna jәne aldynghy tarihyna Qarlúq konfederasiyasynyng taypalary zor ról atqardy. Búl konfederasiyagha Qarlúqtar men  birge Jikilder men Yaghma taypalary kirdi. (1-tom 398-bet)

X ghasyrda Yaghma taypasynyng bir bóligi Qarlúqtarmen birge Jetisuda, Narynnyng ontýstigine taman mekendedi. Keyinirek, XI ghasyrda Yaghma taypasy soltýstikke taman – Ile ózenining alqabynda ómir sýrdi.

Eki taypalyq federasiya – Jikil men Yaghma shonjarlary arasynda sayasy biylik qatang bólindi degen zertteushiler pikiri shyndyqqa qanshalyqty sәikes keletindigin dәlme-dәl aitu әli de qiyn. Soghan qaramastan, eger kóshpendiler qúrghan basqa memleketterdegi úqsastyq boyynsha payymdaytyn bolsaq, onda Qarahan memleketinde jenip alghan ónirlerge biylik jýrgizu – kýshti etnikalyq-sayasy birlestikter basshylarynyn, birinshi kezekte Jikil jәne Yaghma kósemderining qolyna shoghyrlanghan dep joramaldaugha bolady. Búl «arslan» (arystan) jәne «boghra» (bura) qúrmetti ataqtarymen atanghan jogharghy Qarahan biyleushilerining ataqtarymen dәleldenedi. «Arslan» dәlirek aitqanda Arystan (arslan qara-han) ataghyn Jikilderding biyleushileri, al, «Boghra» – Bura (boghra qara-han) ataghyn Yaghma kósemderi iyelendi», – dep jazady. E.A.Davidovichting «Numizmaticheskie materialy dlya hronology y genelogy sredneaziatskih Karahanidov» (Numizmaticheskiy sborniyk. M.., 1957 91-119-better) enbegi, O.Karaevtyng «Istoriya Karahanidskogo kaganata» (Frunze. 1983 g) enbegi men V.V.Bartolidtyng «Dvenadsati leksy po istory tureskih narodov Sredney Aziy» (Soch. Tom pyati, 71-bet, Moskva 1968) jәne O.Pritsok Von Den Karluk zu den Karachaniden. (ZDMG, Bd 101 1951 S.292-293) enbekterin negizge alghan bes tomdyq «Qazaqstan Tarihynyn» 1-tomynyng 398-399-402-betterinde. (Qazaqstan Respublikasy, Bilim jәne Ghylym ministrligi, Ghylym komiyteti, Sh.Sh.Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne Etnologiya inistituty men Á.H.Marghúlan atyndaghy Arheologiya inistituty  jazghan bes tomdyq Qazaqstan tarihynyng 1-tomy. Almaty, «Atamúra» 2010 jyl)

R.G.Kuzeevting Moskva, «Nauka» baspasynan 1974 jyly shyqqan «Proishojdenie bashkirskogo naroda. etnicheskiy sostav, istoriya rasseleniya» enbegi men Hakas halqynyng belgili tarihshysy L.R.Kyzylasovtyng «Istoriya Yujnoy Sibiry v srednie veka» (M.., «Vysshaya shkola»-1984 g) enbekterinde orta ghasyrlardaghy Yaghma taypasy qazirgi qazaq, bashqúrt, qaraqalpaq, ózbek halyqtarynyn qúramyndaghy Tama taypasy, – degen pikir aitady. Búl ghalymdar aitqan dәl osy pikirdi әli eshqanday ghylymy orta joqqa shygharghan joq. Sondyqtan bizde, V.V.Bartolid, E.A.Davidovich, O.Karaev aitqan orta ghasyr, Qarahan dәuirinde «Boghra» (Bura) degen totemdik ataumen memleket basqarghan Yaghma taypasyn – býgingi qazaq, bashqúrt,ózbek,qaraqalpaq halyqtarynyng qúramyndaghy Tama taypasy dep týsinemiz.

Endigi sóz X-XI ghasyrlarda Qarahan memleketin basqarghan Yaghma taypasynyng «Qara boghra» әuleti men Ahmet Iassauiyding ara-qatynasy turasynda.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, 960-jyly Satúq Boghra hannyng úly Músa Boghra han Islam dinin Qarahan memleketining memlekettik dini dep jariyalady.

Anyghyna kelgende, Qazaqstan territoriyasyna Islam dini VIII ghasyrdyng birinshi jartysynan bastap endi desek te, Islam dini birden halyqtyq sipat alyp kete qoyghan joq. Onyng negizgi sebebi: Túrghylyqty bayyrghy halyq ózining búrynghy eski dinin birden úmytyp, odan qol ýzip ketui mýmkin emes edi. Onyng ýstine din taratu jolyndaghy «qasiyetti ghazauat soghysty» syltau etken Arab basqynshylary – halyqtyng kez-kelgen qarsylyghyn kýshpen basyp, jergilikti halyqty Islam dinine zorlyqpen engizudi – Islam dinin taratudyng negizgi tәsili dep úqty. Din taratu jolyndaghy ýzdiksiz soghys, basyp alghan jerlerdegi Arab basqynshylaryna qarsy býkil halyqtyq kóterilister, memleket ishindegi feodaldyq alauyz bytyranqylyq IX-X ghasyrlarda Arab halifatynyng әlsireuine alyp keldi de, Arab halifatynyng basqynshylyq soghystary Qazaqstannyng ontýstik bóliginen ary aspady. Sebebi, ýzdiksiz soghystan әbden әlsiregen Arab halifaty «din ýshin» dep atalatyn basqynshylyq «ghazauat» soghysyn jýrgizuge ekonomikalyq túrghydan da, sayasy túrghydan da kýshi jetpeytin edi. Sondyqtan da, arabtar týrki taypalaryn músylman dinine ýgit-nasihat arqyly kirgize bastady. Týrki taypalarynyng arasynda músylman dinine ýgitteytin din taratushy missionerler – halyq arasynda «payghambar әuletinen shyqqan» nemese «múghalim, oqytushy» deytin maghyna beretin «qoja» degen ataumen ataldy.

Din – belgili kanondargha ghana baghynatyn qatang dogmalyq qaghida. Al, Qúran-Kәrimdegi diny kanondardy sol tústaghy missioner qojalar halyqtyng úghymyna say etip týsindire almaytyn. Mine, osy kezende Islam dinining bas kitaby – Qúran-Kәrim men Qúran hadisterindegi (jylqynyng eti – mәkrýk, (haram emes) mәiit shyqqan jerden as ishpeu, qaytys bolghan adamnyng jetisi, qyrqy, jyldyq asyn ótkizu sekildi týrki taypalarynyng әdet-ghúrpyn  Qúran-Kәrimge negizdep týsindirip – Alla adamzatty mahabbatpen jaratty, sen de Allany shyn mahabbatynmen sýi. Alla sening jýreginde, Allanyng eng sýiikti pendesi amal etkender dep, Qúran kanondaryn kóshpendi týrki taypalarynyng úghym-týsinigine say etip týsindiretin, Halifattaghy músylman mýftiyatynyng rúqsatymen Qúl-Qoja Ahmet Iassauiyding «Hikmeti» (Danalyqqa qúshtarlyq) jaryq kórdi.

Birinshi kezekte – jaratushy bir Allany sýiip, amal etkenderdi sýietin A.Iassauiyding «Hikmeti» kóshpendilerding tanym-týsinigine say kelip úly Dala tósinde «Iassauy ilimi» keng óris aldy. Bizding oiymyzsha, 960-jyldardyng ózinde-aq Islamdy memlekettik din dep jariyalaghan Qarahan memleketindegi biyleushi top – Yaghma taypasyndaghy «Qara Boghralar» әuletining «Iassauy ilimine» qol beretin kezi – osy tús. Sebebi, XII ghasyrdyng alghashqy shiyregining ózinde-aq Iassauy ilimining әserinen Qarahan memleketining territoriyasynda Islam dinining yqpaly búrynghydan kýsheye týsti de, Islam dini – memleket basqarudyng ýlken iydeologiyalyq kýshine ainaldy.

Islam dinining Ábu-Hanifa mazhabyndaghy «Iassauy ilimi» dep atalatyn diny aghymnyng negizin qalaghan ghúlama ghalym Qúl-Qoja Ahmet Iassauiyding – Islam dinin memlekettik din dep jariyalaghan Qarahan memleketin basqaryp otyrghan  Yaghma taypasynyng «Qara Boghralar» әuletimen tyghyz qarym-qatynasta bolghany – tarihy shyndyq. Sebebi, Islam dinin kýlli әlemge taratugha mýddeli, payghambar әuleti – «Qoja» teginen shyqqan Qoja-Ahmet Iassauiyge sol tústa memleket basynda túrghan Yaghma taypasynyng «Qara Boghralar» әuletining qoldauy auaday qajet edi.

Al, memleketti basqaru ýshin halyqtyng músylman dini sekildi bir dinde boluy – memlekketti iydeologiyalyq túrghydan kýsheyte otyryp biriktiretin. Bir sózben aitqanda, biylik pen memlekettik iydeologiya – dinning bir birlikte boluy – tarihy dialektikalyq túrghydaghy qajettilik edi. Mine, osy sebepti de, Islam dinining ýlken oishyly Ahmet Iassauy men memleket basyndaghy biyleushi top Yaghma taypasynyng Qara Boghyralar әuleti tyghyz baylanysta boldy.

Bizding oiymyzsha, memlekettik biylik basyndaghy Yaghma taypasynyng «Qara Boghra әuletinen shyqqan» «Qaraburanyn» din jolyna týsip, Iassauy ilimin mengerip, Qoja-Ahmet Iassauiyding janazasyn shygharuy da – tarihy shyndyq. Sebebi, «Iassauy ilimin» qalyptastyrghan úly ústaz, ghúlama ghalym Ahmet Iassauy janazasyn – memleket basqarghan Yaghma – Tama taypasynyng «Qara Boghra» әuletining bel balasy «Qaraburanyng shygharuy» – endi nyghayyp kele jatqan Islam dini ýshin ýlken abyroy edi. Orta ghasyrlarda din men biylik әrqashan da bir birlikte bolghanyn biz úmytpauymyz kerek.

Endi Qarahan memleketin basqarghan Yaghma-Tama taypasynan shyqqan «Qara Boghra»-Qaraburanyng Yaghma-Tama taypasynyng úranyna ainalu turaly birer sóz.

Qarabura ózi Ahmet Iassauiyding janazasyn shygharghan ýlken Áuliye, din jolyndaghy adam bola túra, ol qalay Tamanyng úranyna ainaldy? – degen súraq ekining birinde aldymyzdan shyghyp jatady. Oryndy súraq. Súraqqa jauap bermes búryn, әueli, «úran» sózining maghynasyn taldap alayyq.

Últ kósemi, jan-jaqty bilim iyesi, ensiklopedist-ghalym Á.Bókeyhan: «Úran – eto boevoy klich. Úran, búl – soghys sýreni», – deydi.

«Úran» sózi – «úr» degen sózge «an» degen kóptik maghyna beretin kóne týrkilik jalghauy jalghanghannan payda bolghan tuyndy sóz. Sonymen, «Úran» sózi – bәrimiz birge úrayyq, soghayyq degen maghyna beretin soghys sýreni. Osy tústa, «Ura» degen sóz de kóne týrikting «úr, ә» degen maghynadaghy sózi ekeni eske týsip otyr.

Ru tútastyghy men rulastarynyng jaqsy ómir sýrui ýshin, óz dәuirinde ýlken enbek sinirgen adamdy rulastary qasiyetti dep tanyp, esimin kie tútyp, ony óz ruynyng úranyna ainaldyrghan. «Úran» – tek soghys sýreni ghana emes, belgili bir keleli is barysynda, rulas tuysqan adamdardyng basyn qosatyn – qasiyetti úghym.

Qarabura esimining úrangha ainaluyna kelgende, Qarabura tarihyn zertteushiler myna mәseleni esten shygharyp ala beredi. Ol – rulyq-feodalidyq alauyzdyq saldarynan 1128-jyly  Qarahan memleketindegi biylikti týrli tarihy jaghdaylargha baylanysty, Qytaydyng Lyao imperiyasynan Jetisugha qonys audarghan qaraqytaylar basyp alyp, Jetisu men Maurennahrda 1213-jyldargha deyin Qidan memleketi, qaraqytaylar biyligi ornaghany tarihtan belgili.  (Qaranyz: 67-69-better. Musin Chapay. Qazaqstan tarihy. Oqulyq Almaty, «Norma K» 2008.)

Mine, osy tústa dini bólek, basqynshy qaraqytay biyligine qarsy Islam dinin memlekettik din dep jariyalaghan Qarahan memleketinde ýnemi halyq kóterilisi bolyp túrghan. Bizding oiymyzsha, Islam dinindegi  Iassauy ilimining ýzdik bilgiri, memleket basqarghan Yaghma taypasynyng «Qara Bogharalar» әuletinen shyqqan Qaraburanyng – dini bólek, Qytay basqynshy biyleushilerine qarsy Otan ýshin, din ýshin, tәuelsizdik ýshin bolatyn Úly Otan soghysyna Yaghma-Tama taypasyn bastap shyghyp, kýlli Tamanyng úranyna ainalghan kezi – osy tús.

Qalay desek te, jan-jaqty bilim iyesi, zanghar jazushymyz Ábish Kekilbaev aitqanday, Qarabura – Qarahan memleketining túsynda Tamanyng úranyna ainaldy.

«Qaraburalar» turaly sóz qozghaghanda, I.Esenberlinning tarihy romany «Jantalasta» sóz bolatyn – qazaq tarihyndaghy 150 jylgha sozylghan «Úly Otan soghysy» – Jonghar shapqynshylyghynyng batyry – Tamanyng úranyna ainalghan «Dәulet-Qaraburagha» soqpay ketu mýmkin emes.

Jonghar shapqynshylyghy túsynda, qalmaqtarmen soghysyp jatqan qazaq әskerining ishinde, Tama qosynyn Dәulet esimdi batyr basqarghan. Mine, osy asqan kýsh iyesi, alyp deneli Tama Dәulet batyr jaugha qara bura minip shapqandyqtan, onyng halyq arasynda «Qarabura» degen laqap esimi bolghan. Jaugha shappaq bolyp, qatar sap týzep túrghan әsker aldynan qara burasyna minip, jele shauyp ótkende, qalyng әsker «Dәulet keldi» dep ruhtanyp, jaugha «Qaraburalap» shabady eken. Búl – Jonghar shapqynshylyghy túsyndaghy Dәulet batyr – «Qarabura» turaly anyz.

Jonghar shapqynshylyghy túsyndaghy soghysta «Qarabura»-«Dәulet keldi» degen sóz kóp aitylyp, qúlaqqa sinisti bolyp ketkendikten, «Qarabura»-«Dәulettin» úrpaghy, Tama ishinde «Dәuletkeldiler» dep atalyp ketken deydi. «Qarabura» turaly qúlaqqa sinisti bolyp ketken búl anyzdy, biz shaldardan es bilgen kýnnen bastap estip óstik.

Biz sóz etip otyrghan dәl osy Jonghar shapqynshylyghy túsynda Tamanyng úranyna ainalghan «Dәulet-Qarabura batyr» turaly anyzdy klassik jazushymyz I.Esenberlin ózining «Kóshpendiler» tarihy romandar toptamasynyng III tomy «Jantalasta» realistik negizde suretteydi.

Reti kelgen son, sóz arasynda aita ketuge tiyistimiz: I.Esenberlin últymyzdyng alty jýz jyldyq tarihyn bayandaytyn ózining «Kóshpendiler» atty tarihy romandar toptamasynda –orta ghasyrlyq tarihy jazbalar «Mehman-y Buhara» «Tariyh-iy-guzida Nusrat Nama», «Shaybany Nama» jәne «Tariyh-i-Abulhairhani» sekildi orta ghasyrlyq jazbalardaghy tarihy derekterdi, Shәkәrim qajy men Mәshhýr-Jýsipting «Shejirelerindegi» últymyzdyng tarihy men etnografiyasynan habar beretin aqparattardy, Halyq auyz әdebiyeti ýlgileri anyz әngimeler men tarihy jyrlarda aitylatyn oqighalardy kórkemdik negizdegi realistik sipatta  óz shygharmasyna ghajayyp ýlgide kiriktire bilgen.

Qazirgi qazaq tili leksikonynda «Ghylymmen talasa almaysyn» degen naqyl sóz sypatyndaghy tújyrym bar. Aqiqatqa jón silteytin dúrys tújyrym. M.Tynyshbaevtyng «Qazaq halqynyng tarihy» enbeginde aty atalatyn 43 taypanyng ishinde biz sanap shyqqan 30-gha tarta taypanyng úrany – XVII-XVIII ghasyrlardaghy Jonghar shapqynshylyghynyng batyrlary. Kóptegen zertteushiler qazaq ru-taypalarynyng úrany Jonghar shapqynshylyghy túsyndaghy, halyqtyng qalyng ortasynan shyqqan batyrlar esimimen tyghyz baylanysty dep aitady. Biz de solay oilaytynbyz. Tipten, osy oiymyzgha baylanysty «Tamanyng úrany Qarabura» atty maqala da jazghanbyz.

Búghan deyingi jeke oiymyz boyynsha, XII ghasyrda Tamanyng úrany bolghan Qarabura men XVII ghasyrdaghy Tamanyng úrany bolghan «Qarabura» arasynda eshqanday baylanys joq sekildi bolyp kóringen. Keyinnen baryp B.Qorghanbek, A.Qalysh sekildi tarihshy ghalymdarmen pikir almasu barysynda jәne A.Seydimbek, Qoyshyghara Salgharaúly sekildi qazaq ru-taypalarynyng tarihyn zertteushi, tarihshy-etnogrof ghalymdardyng enbegi arqyly, qazaq ru-taypalarynyng úrany әr dәuirdegi aituly tarihy oqighalargha baylanysty ózgerip, jana úrandar payda bolyp, aldynghy úrandar sol ru-taypalardyng «ruhani» úranyna ainalyp otyrghanyn bildik. Mysaly: Ghylym tilinde aitsaq, Qonyrat taypasynyng búrynghy «ruhany úrany» – «Malghara» da keyingi úrany «Alatau» sol sekildi Naymannyng Qara-Kereyining búrynghy úrany – «Qaptaghay» da, keyingi úrany «Qabanbay».

Osy sekildi birneshe mysaldardy estip jýrsek te Tamanyng XII ghasyrdaghy Qarahan memleketi túsyndaghy «Qarabura» úrany men XVII ghasyrdaghy Jonghar shapqynshylyghy kezindegi «Qarabura» úrany arasyndaghy tarihiy-dialektikalyq túrghydaghy baylanysty kóre almay, túmsyghy tasqa tiygen bekiredey, talay qayrandaghanbyz.

Qazaqtyng aqiyq-múzbalaq aqyny Múqaghalidyng «Rayymbek, Rayymbek» tarihy dastanyn búryn qansha oqysaq ta, mәn bermegen myna joldardy oqyghannan son, bәri ayaq astynan ózgerdi.

Qu daladaghy qúiyn ba dersing oinaghan,

Qyran ba dersin, qylt etken qústy qoymaghan

Óz atyn ózi úrandap bala keledi

Qamshy sabyna jeydesin tu ghyp baylaghan.

Jayyna qalyp óli aruaq penen tiri aruaq

Keledi bala esimin ózi úrandap.

Tiriler shoshyp, jaghasyn ústap túr aulaq

Ólgender kórde týsken de bolar bir aunap,

Keledi qyrshyn esimin ózi úrandap.

Qybyrda-jybyr, kýbirde-sybyr ainala

...Asasyn ústap Álmerek degen by keldi.

–Jeti babasyn jerge qaratqan qay bala?

E-e-e, Tókening úly – Týlenning úly sen be edin?

Osy bolghany ghoy Týley әkennen kórgenin.

Sasyq kókektey óz atyndy ózing úrandap,

Syrymbet penen Hankeldi senen kem be edi?

Tarihy dastannyng poetikalyq kýshi óz aldyna ghajayyp bir әlem. Desek te, qazirgi әngime Múqaghalidyng «Rayymbek, Rayymbek» poemasynyng poetikalyq kýshi turaly emes,  sizder tarihy dastannyng  halyq túrmys tirshiligi men salt-dәstýrin sóz etetin etnografiyalyq erekshelikterine mәn berinizder. Úqqanymyz: óz atyn ózi úrandau – kýlli rudyng jebeushi aruaghy, esimderi búryn úrangha ainalghan ata-babalar ruhyna qarsy kelip, aruaq attap,  qarghysqa úshyraytynday, qazaqtyng últtyq bolmysyna qayshy qúbylys.

Demek, XVII ghasyrdaghy Jonghar shapqynshylyghynyng batyrlary Qonyrattyng Alatau batyry – «Malghara» dep, Naymannyng Qara-Kereyi Qabanbay batyry – «Qaptaghay» dep, Tamanyng Dәulet batyry Qarabura minip jaugha shapqan asqan batyrlyghy men alyp kýshi ýshin halyq arasynda «Qarabura» atalyp, «Qaraburalap» jaugha shapsa da, búl batyrlardyng oiynda óz rulastarynyng úranyna ainalghan búrynghy ata-babasynyng esimderi túrdy. Basqasha boluy mýmkin emes. Sebebi olar halyq týsinigindegi jeksúryn qús «sasyq kókek» sekildi óz attaryn ózderi úrangha qosuy mýmkin emes. Jaugha shapqan Dәulet Qarabura batyr, XII ghasyrdaghy babasynyng atyn aityp, «Qaraburalap» úrandady. Basqasha boluy – sol kezdegi týsinik ýshin aruaq attap, qarghysqa úshyratatyn óte shetin jaghday.

Úzaq uaqyt 150 jylgha sozylghan Jonghar shapqynshylyghy kezinde, keyin «Dәulet-Qaraburanyn» kózi ketken son, «Qaraburalap» úran shaqyryp, jaugha shapqan Tamalardyng keybirining esinde XII ghasyrdaghy Qarabura túrsa, keybiri «Qarabura» dep Dәulet-Qaraburany oilauy mýmkin. Sebebi, Tamalardyng XII ghasyrdaghy «ruhany úrany» da, keyingi XVII ghasyrdaghy Jonghar shapqynshylyghynyng túsyndaghy úrany da «Qarabura» boldy. Ekeui jaugha shapqanda da, jәy ómirde de shudaly qara bura minip jýrgendikten olar óz zamanynda halyq arasynda «Qarabura» atandy. Halyq eki Qaraburany bir-birinen ajyratyp jatpady. Zaman óte kele, XII ghasyrdaghy Qarabura uaqyt kókjiyegining túmanynda kózden ghayyp boldy da, bizge birinshi «Qaraburadan» bes ghasyr jaqyn túrghan, Jonghar shapqynshylyghynyng batyry «Dәulet-Qarabura» turaly anyz jetti.

Oyymyzdy qorytyndylap aitar bolsaq: Eki «Qarabura» da tarihtyng әr kezeninde Tamagha úran boldy. Sondyqtan, XVII ghasyrdaghy Jonghar shapqynshylyghynyng batyry «Dәulet-Qaraburany» – Qazaqstan Tarihynda birinshi bolyp Islam dinin memlekettik din etken, XII  ghasyrda Qarahan memleketin biylegen Yaghma taypasynyng «Qara Boghralar» әuletinen shyqqan, basqynshy qaraqytaygha qarsy halyqty kýreske júmyldyrghan, XI-XII ghasyrlardaghy Yaghma-Tama taypasynyng úranyna ainalghan «Qara Boghra-Qaraburanyn» ruhany jalghasy dep týsinuimiz kerek.

Núrghaly Mahan

Abai.kz