Seysenbi, 8 Shilde 2025
Alang 539 0 pikir 8 Shilde, 2025 saghat 13:16

Shynjanda basshy auysty: Qazaqtar endi qaytpek?

Suretter: sputnik.kz, news-asia.ru sayttarynan alyndy.

Shynjan: Tehnokrat ketip, iydeolog keldi... 

Endigi betalys qalay?

Shilde aiynyng alghashqy kýni Shynjannyng birinshi sekretary auysty. Elimizding tórt oblysymen shektesip jatqan jәne qazaq diyasprosynyng eki milliongha tayau túrghyndary ómir sýrip, tirshilik etip jatqan búl ónirding sayasi, ekonomikalyq jaghydayyndaghy ózgerister men janalyqtargha biz eshqashan bey-jay qaray almaymyz. Ýnemi sebebi men saldaryna ýnilip otyramyz.

"Komsomaldar tobynan" qanattanyp, senimge kirip sayasatta óz qarerasyn qalyptastyrghan,  Tiybettegi jәne Shynjandaghy qatang jәne tegeurindindi tәsilimen este qalyp, halyqaralyq qoghamdyq pikirding sógisine úshyraghan Cheni Suanigo Qytay sayasy elitasynan shettetilip ornyna Qytay Gharysh agenttigin basqarghan keyin Qytaydyng eng damyghan ólkesi Guandonnyng tizginin ústaghan, tehnika ghylymdarynyng doktory Ma Sinruy myrzanyng túraqtylyqty tu etken sayasat pen pandemiyanyng qúrsauynda qalghan ónirding ekonomikasyn sauyqtyru jәne damytu túrghysynda enbektengeni anyq. Sodan da bolar Elimizge arnauly delagasiya bastap keldi. “Bir beldeu, bir jol” bastamasynyng ózegi bolghan Shynjannyng Qazaqstan jәne  Ortalyq Aziya arasyndaghy qarym-qatynasynyng manyzdylyghy men mәnin barynsha týsindi. Ónirlik industriya men turizmning damuyna aiyryqsha nazar audardy. Onyng nәtiyjesi men jemisin jergilikti túrghyndar kórdi. Bildi. Sezindi. Osy barysta Shynjangha Ishki Qytaydan kelgen turisterding jyldyq sany 200 jýz milliongha jetken.

Sy Siinpin biylikke kelgen song Ortalyq partiya komiytetining atynan Shynjang mәselesi turaly ýsh ret arnauly qyzmet mәjilisin  ashyp, bagyt-bagdardy talqylady. Býkil Qytay teritoriyasynyng 4/1-in ústaytyn Shynjang ainalasynda Qazaqstan, Resey, Pәkistan, Aughanstan, Mongholiya qatarly segiz memleketpen shekaralasady. Álemdik maqta óndirude 20 payyzdy, býkil Qytaylyq maqta óndirude 92,2 payyzdy ústasa, Qytaylyq múnay-himianyng 20, gazdyng 28, kómirding 40 payyzy osy ónirding ýlesinde. Búdan syrt týrli-týsti metaldyng 153 týrining mol qory anyqtalghan.

Qazir ejelgi órkeniyet eli men Batystyng әsirese AQSh pen aradaghy bәsekelestik pen baqtalastyq ushyghyp sauda soghysyna úlasyp ketti. Kedendik salyq ózara eselep ósude. Sonymen birge Shynjandaghy kisilik qúqyq, demokratiya mәselesi qarsylastarynyng basty kózirlerining birine ainalyp  atalmysh ónir әlemdik geosayasaty men iydeologiya arasyndaghy kýres pen talas-tartystyng alghy shebine ainaldy. Onyng ýstine Shynjang ejelden beri kóp últty, kóp dindi kýrdeli, sezimtal ónir bolyp qalyptasqandyqtan ishki-syrtqy qayshylyghy da jetip artylady. Sirinke tiyse ot lau ete týskeli túr. Ol az deseniz, Shynjanda ortalyqqa tóte baghynyp, jergilikti halyqpen qatar ómir sýretin Óndiris -Qúrlys brigadasy degen jartylay әskeri, әkimshilik qúrylym bar. QHR-y qúrylghanda Shynjanda jenilgen ýkimetting jýz myngha jete qabyl armiyasy men otbasy mýsheleri bolsa, jengen jaqtyng jýz myng armiyasy da osynda  irge qalap, qonys tepken. Keyin beybit zaman ornaghannan keyin qúramynda Ýsh aimaqtyng bir bólim últtyq armiyasy bar osy qosyn asular men ótkelderdi jaghalay qonystanyp tyng iygerumen, býkil aumaqtyng infra qúrylymdaryn salumen ainalysty. Aralyqta jergilikti ýkimetpen biriktirildi,  artynan qaytadan onashalanyp ketken. Olardyng taghdyry men enbegi erekshe bolghandyqtan jergilikti avtonomiya zandarymen sanasa bermeytin biraq songhy eki-ýsh jylda sayasy komisarynan bastap dviziya -polki komandrlary men sayasy jetekshileri art-artynan jemqorlyq babymen ústala bastapty. Mine búl zang bar azamattargha ortaq qoldanylady degen tanymnyng adamdar sanasyna ornay bastaghanynan derek berse kerek.

Osynday almaghayyp kýrdeli kezende tynyshy ketip túrghan aumaqtyng tizginin kez-kelgen kóldeneng kók attygha ústata qoymasy anyq. Partiyanyng iydeologtary men memleketting basshylary on oilanyp baryp, bir kesetin shyghar dep oilaymyz.

Bizding qolymyz jetken aqparattargha jýginsek, jana sekretary Chen Syaoszan 1962 jyly qazirgi Qytay Premer minstri Ly Syanmen bir ólkede dýniyege kelip, ghasyr derti pandemiyanyng oshaghy bolghan Uhani qalasynda 1984 jyly Su isteri institutynda bilim alypty.  Enbek jolyn QHR-nyng Su isteri minstrligine qarasty gazette qatardaghy jurnalist bolyp bastaghan injener jigit on jylda sol gazetting diyrektoryna deyin kóteriledi. Sol jyldarda Ontýstikting suyn Soltýstikke búru baghyty boyynsha bastama kóteril, Qytay qoghamdynda qyzu aitys-tartys jýrip jatqan. Osy taqyrypta Chen myrza qalamy ótkir sarapshy, sholushy retinde tanyla bastaydy. 2003 jyly QHR-nyng Su ister minstrliginde lauazymdy qyzmetter atqarghan song Gansu ólkesine baryp ýsh jylday ortalyqtan alys aimaqta shyndalady. Odan keyin minstrlikting ortalyqi apparatyn basqarumen birge Huanhe ózenin qorghau, retteu komiytetining basshylyghyn qatar atqarady. Qytaylar Ontýstiktegi Yanszy, Soltýstiktegi Huanhe ózenderin ózderining tamyr tartyp, ósip-óngen, tirshilikting nәrin bergen Ana-Ózenim dep ardaqtap, әspetteydi. Búl ózenderdi qorghap, rettep otyratyn basqaru komiytetine  memlekettik minstrlikting orynbasarymen teng statu berip, olargha baghyttalghan qarjyny budjetten molyraq bóledi.

2017 jyly Qytay Kompartiyasynyng 19  siezinde Sy Sinpin biyligining ekinshi kezeni bastalyp ózining japagha toly jastyq shaghyn birge ótkizgen taghdyrlas dosy Van Sishani ortalyq sayasy bironyng túraqty mýshesi әri ortalyq tәrtip tekseru komiytetining sekretary retinde korupsiga qarsy soghys jariyalanghanda,  bizding keyipkerimiz sol komiytetting ýgit-nasihat bólimine jauapty  bolyp qozghalys pen kýresting baghyt-baghdaryn anyqtap, jalpy halyqtyq sipat aluy ýshin teoreyalyq, zandyq negizin qalady. Jemqorlyqqa belshesinen batqan sheneuikter turaly qújattyq filmder seriyasyn jasap ortalyq teledidardan taratty. Osy aralyqta ólke, mistrlik dәrejeli 360 tan astam shortandardyng qolyna kisen salyndy.

2016 jyly qazirgi sayasy bironyng túraqty mýshesi, ortalyq tәrtip tekseru komiytetining bas sekretary Ly Sy  Liyaonin ólkesine birinshi qol bolyp túrghanda sol ólkelik partkomnyng túraqty mýshesi, tәrtip tekseru komiytetining bas hatshysy bolyp taghayyndalghan Chen Syaoszan sol ólkening jemqorlyqpen kýres tarihynda zilzala túdrady. Respublikalyq jәne jergilikti Parlament saylauyna baylanysty jemqorlyq paktileri әshkere bolyp onyng úshqyny 955 adamdy sharpyp, 35 sheneuik tiyisti jazasyn alady.

2017 jyly Qytay joghary Parlamentine (halyq uәkilderi qúryltayy) qarasty tekseru komiyteti qúrylghanda sol qúzyrly orynnyng birinshi orynbasary bolady. 2020 jyly Ýkimetting Últtyq ister komiytetine tóragha bolyp taghayyndalady. Búl mekemege 1978 jyldan beri birde-bir Qytay últynyng ókili basshy bolmaghan eken. Búl salany әr jyldarda Monghúl, dýngen, úighyr, tiybet últynyng azamattary basqaryp kelipti. Búl taghayyndaulardyng artynda Siyding Sinhua uniyversiytetinde birge oqyghan gruppalasy әri jataqtasy bolyp úzaq jyldar sol uniyversiytette jәne Joghary partiya mektebining rektory, Ortalyq Partiya komiyteti qadir isine jauapty minstri qyzmetin atqarghan Chen Sy men jogharyda aty atalghan LiSy siyaqty auyr salmaqtaghy sayasy túlghalar túr deydi sarapshylar.

2022 jyly Qytayda әkimshilik qúrylymdardy yqshamdau, ontaylandyru bastalghanda Últtyq ister komiyteti, din ister mekemesi qatarly biraz minstrlik dәrejeli oryndar biriktirilip Birtútas maydan minstrligi qúrylghanda osy minstrlikting kýndelikti júmysqa jauapty birinshi orynbasary bolyp taghayyndalady.

Biyl nauryz aiynyng sonynda sayasy bironyng jinalysynda eki sayasy bironyng mýshesin әri ortalyq partiya komiytetine qarasty eki manyzdy organnyn—kadrlar isine jauap beretin ministrlik pen týp qaynary Japongha qarsy soghys kezinen bastau alatyn sany az últtar, din, búqaralyq úiymdar men Partiya-toptar, sheteldegi Qytay diyasprosy jәne qoghamdyq úiymdar mәselesimen arnayy ainalysatyn Birtútas maydan minstrligining basshylary ózara portpel auystyrdy. Alpystan jana asqan Sinhua uniyversiytetining týlegi, songhy on neshe jylda sayasat saqynasynda jarqyrap shyqqan júldyz Ly Gansziye, jetpiske tayap qalghan bar jastyq ghúmyryn zang ghylymyn zertteuge arnaghan, bilimi men biligine biyliktin úshar basy sanasatyn oqymysty Shy Tayfenge ornyn berdi. Búl auys-týiis Qytay halqy ghana emes,  Qytay sayasatyn baqylap-zerttep otyrghan halyqaralyq sarapshylarda kýtpegen tosyn janalyq boldy.

Búl arada bizdi qyzyqtyrgany Kompartiyanyng kadr tandau, taghayyndau jýiesinde sheshushi túlgha bolyp otyrghan Shy Tayfen myrzanyng ústanghan iydeyaly, sheneuiktik ghúmyryndaghy basyp ótken baspaldaqtary bolyp otyr. 20-shi siezde tolyqtay zeynetke shyghyp artynan jýrek talmasynan qaytys bolghan Premier minstrmen qatar bir uniyverde bilim alghan Shy myrza bar zeyin-zerdesin ghylymgha arnap Qytay men әlem zanynyng tarihyn, qúrylymyn zerttep jýrip óz abyroy-bedelin qalyptastyrady. Ortalyq joghary partiya mektebinde ústaz bolady. Sayasy tanymy men  baghyty: Qytay qoghamy ýshin qytaylyq erekshelikke ie sosializmnin abzaldyghy men Qytay Kompartiyasynyng qatang basshylyghy kerek ekendigin teoriyalyq jәne praktikalyq túrghydan dәleldep shyghu bolypty.  Sondyqtan da bolar bir kezde Qytay qoghamdyq ghylym akademiyasyn basqaryp, memleketting iydeologiyasyn baghyttap otyratyn sanauly ghúlamalardyng biri retinde aty atalady. Biraz jyl teniz jaghalauyndaghy damyghan ólkelerde biylikting dәmin tatqan oqymysty keyin Niynsiya Dýngen avtonomiyalyq obylysyna bas sekretary bolghanda radikaldyq islam dini baghytymen kýresip, islam dinin qytaylastyru túrghysynda jasalghan júmystaryn ortalyq joghary baghalaghan. Odan keyin Ishki monghol avtonomiyalyq oblysynyng eki tizgin, bir shylbyryn qolgha alghanda Monghol ziyalylary kótergen oqulyq dauy men ana tili mәselesin órshitpey sheshe bilgen.

Sy Sinpin alghash biylikke kelgende Jonhua últtarynyng qaytadan gýldenui baghdarlamasy jasalyp, «qytay armany» ortagha qoyyldy. Onyng naqty kórinisi «Eki ghasyr» jobasynda aiqyndaldy. Naqtyraq aitsaq, ol—Qytay kompartiyasy dýniyege kelgenine jýz jyl tolghanda (1921–2021), odan keyin QHR-sy qúrylghanyna ghasyr tolghanda (1949–2049) Qytay eli tili, dini, teritoriyasy bir tútastanghan,  zang saltanat qúrghan, halqy bayashatty ómir sýretin qúdyretti elge ainaluy kerek degen strategiyalyq maqsatty ortagha qoyghan. Qazir sol maqsatqa jaqyndap keledi. Songhy jyldary Qytay әlem nazaryna «Adamzat taghdyrynyng ortaq  qauymdastyghy» degen konsepsiyany úsynghanda sonymen sabaqtastyra «Jonhua últtary ortaq  taghdyrynyng qauymdastyghy» degen baghdarlamany ainalysqa engizip memleketting birtútastanu ýderisinde últtar dyng óz bet-beynesin saqtay otyryp óz erkimen jetekshi últ ainalasyna toptasyp, birigui zandy qúbylys dep týsindiriledi. Búl arada keyin tolyqtyrylghan zandar men konstitusiya arasyndaghy qayshylyqtar men sәikessizdikter tuylyp jatsa ony sheshu joldary da aitylghan. Osy baghdarlamalar men tolyqtyrylghan zang tarmaqtarynyng bәrining basynda Chen Syaoszan myrzanyng tóte basshysy jәne әriptesi Shy Tayfen myrzanyng túrghany anyq.

Qazirge deyin Shynjangha ortalyq jibergen tórt bas hatshy merzimi tolmay kelgen jaghyna qatty. Endi sudyng syryn biletin, iydeologiyalyq júmyspen ainalysqan,  korupsiyamen kýresken kisi keldi. Su demekshi qazir Yanszy ózenin tunneli arqyly Huanhe ózenine qosu injeriyasy ayaqtaugha jaqyn. Búl ghasyr jobasy mәresine jetse, Batys soltýstiktegi segiz ólkede 400 million adam tútynatyn su qory jinalady da Saydam, Túrpan oipattary jәziraly mekenge ainalady sonymen Shynjang býkil Qytaydyng astyq qambasy bolyp shygha keledi. Búl da jana basshygha jýktelgen basty missiyanyng biri dep oilaymyz.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

0 pikir