«Qondygerding bir-aq paraq tarihy...» enbegi turaly bir para sóz

Mәdeniyettanu degen ghylym salasy Sovet dәuirining songhy jyldarynda ghana moyyndala bastady da, mәdeniyettanushylar da sol kezende tam-túmdap shygha bastady. Ádisi men әdisnamasy týrli salany qamtityn búl ghylymdy pәnaralyq, yaghny basqa ghylymdarmen, salalarmen aralastyghy tyghyz ghylym retinde moyyndalady. Onyng ýstine mәdeniyet úghymyn adamzattyng ghasyrlar boyghy jighan tergeni men talay salany mengergen mәdeni, adamy әreketten tuyndaghan qúbylys retinde qarastyrady. Etnografiyadan bastap, sayasattanugha deyingi,tipti býgingi sifrlandyru salasyndaghy әdisterdi qarastyryp, ózine sayman etetin búl ghylym adamzattyng mәdeny sanasy men ómir daghdysyn býginde barynsha auqymdy әri terendete qarastyratyn ghylym bolghandyqtan, mәdeniattanushylar da týrli salagha taramdalghan mәdeniyetting kórinisterin qarastyryp, tújyrymdaytyn mamandargha ainalugha mәjbýr.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Óz basym jas kezimde búl ghylymy baghytty qayratker, mәdeniyettanushy Múrat Áuezovting esimine tirkele bastaghannan ghana bayqadym. Biraq jahannyng әr týkpiri ghylymnyng salalaryn týrlishe atap qana qoymaydy, mazmúnyn týrlishe qarastyratyny da ayan. Bizdegi etnografiya Batys әleminde etnikalyq antropologiya delinip, jalpy adamtanudyng etenelik toptargha tәn qúbylysyn zerttese, biz oghan etnosty sipattaytyn materialdar men resurstar retinde qaraymyz degendey. Osylaysha býginde adamzat mәdeniyetin keninen qarastyratyn mәdeny antropologiya deytin salany mәdeniyettanu/kuliturologiya deytin boldyq.

Qazaqstan jaghdayynda, ózin mәdeniyettanugha jatqyzbasa da, atamasa da, sol salanyng belsendi ókili bola alatyn túlghalar bar. Tek búl sala әli zerttelmey, qazbalanbay jatyr. Árige barmay, beridegi eki túlghany atayyq: biri - jazushy, әdebiyet synshysy, dramaturg Asqar Sýleymenov, ekinshisi – jazushy, kinodramaturg, kýishi, әdebiyet pen muzyka synshysy, mifologiya, tarih jәne etnografiya zertteushisi, dombyra sheberi, qazaq-orys, orys-qazaq audarmashy Talasbek Ásemqúlov.

A.Sýleymenov - jana iydeyalar tuyndatyp, tújyrymdaugha, qoghamgha, últqa qyzmet etetin iydeyashyldyqtan azat jana әdebiyet jasaugha úmtylyp, óz iydealyn algha bastyrugha kýsh salghan mәdeniyettanushy. Talastek osy Asqargha ilese jýrip, ony ústaz túta kelip, mәdeniyettanushy bolyp qalyptasty desek qatelespespiz. Ekeui de qazaqy ortada tuyp-ósip, astanalyq Almatyda qalyptasty, ekeuining ortaq taqyryptary óner, әdebiyet, tarih pen adamnyng ruhany iygiligi, adamy jәne últtyq azatkerlik. Ángimeni Talasbekting mәdeniyettanushylyghy turasynda órbitkeli otyrmyz.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Áriyne, Talasbek Baymúhametúly ústazy Asqar Sýleymenovke deyin talay mektepten ótip, mәdeny túlgha retinde ósip jetildi. Biraq mәdeniyettanu salasyna qalyptasqan, ornyqqan kezi aduyn daryn, súnghyla oily mәdeniyettanushy Asqar Sýleymenovpen seriktesken kezden júghyp, sodan últqa, mәdeniyetke qyzmet etu ústanymyna әserlesu men sinisu yqpaly bolghandyghy bayqalady.

Jalpy alghanda Shyghys mәdeniyetindegi ústazdyq instituty óte erekshe kiyeli qúbylys. Biraq býgingi qazaq ghylymy búny jeke institusionaldyq qúbylys retinde moynyday qoyghan joq. Atalmysh búl dәstýr sabaqtastyghy halqymyzdyng mәdeniyetindegi bata alu ýrdisimen tikeley baylanysty. Ásemqúlovtyng Sýleymenovten bata alghan shәkirti deuge tolyq qaqymyz bar jәne de A.Sýleymenov óz shәkirtine tolyq túshyna alghan ústaz deuge de qymtsynatyn negiz joq.

Osylaysha Talasbek Ásemqúlov esimdi mәdeniyetti tanushy, pash etushi retinde jan-jaqty qalyptasyp, úlaghatty ústazdan tәlim alushy esebinde maytalman mәdeniyettanushy dengeyine jetken. Onyng әmbebaptyghyna jogharyda atalghan aluan sipatty, jan-jaqty salany mengergen qabyleti men qarymy kuә әri alghyshart bola alady. Talasbekting naghashy Jýnisbaydyng bala mektebinen bastap, qazaq ruhaniyatynyng kórnekti túlghasy Asqar Sýleymenov mektebine deyingi taghdyr-talayy – tolyqqandy mәdeniyettanulyq ýlken әri qasiyetti jol. Tәkeng óz zamanyndaghy súnghylalar men oishyldardy, tanympazdardy ózine ústaz ete bildi. Búl jaghynan ol aituly jazushy Múhtar Maghauin men belgili nomadolog Lev Gumiylevpen qoyyn-qoltyq aralasty. Osynyng arqasynda Talasbek Baymúhametúly mifologiyalyq sanagha tәn әfsanalyq aqparattan bastap, zayyrly rasional bilimge deyingi qaynardan keregin alyp, onyng iyin qandyryp, búiym sogha alatyn tanympazgha, sheber jasampazgha әri auqymdy taratushy men maytalman mәdeniyettanushygha ainaldy.

Búl turasyndaghy әngimeni kózi qaraqty oqyrman nazaryn kilt búrghan onyng «Qondygerding bir-aq bettik tarihy» (Ásemqúlov T. Qondygerding bir-aq bettik tarihy/ Talasbek Ásemqúlov – Astana. 2024. – 400 b.) enbegine shola otyryp órbitkendi jón sanadyq.

«Jylan qayys» ghúrpynyng mәnisi

Qazaqta ghúryp pen joralghy, rәsimder tolyp jatyr. Búlardyng ara-jigi әli kýnge ajyratylghan joq. Bizding әzirge qoldan kelgeni – oidan-qyrdan jinap, «bizderde mynaday bar, mynaday bar» dep maqtanudyng arjaq-berjaghy ghana.

Degenmen, osy qyruar múrany anda-sanda qoparyp jiberip, ishinen inju-marjandy terip alatyn sanauly zerdegóilerimiz bar. Sonyng biri osy - Talasbek Ásemqúlov. Bas-ayaghy bes betten túratyn kishkene ghana maqalasy arqyly Tәkeng qazaqtyng «jylan qayys» ghúrpynyng myndaghan jyldardy qamtityn magiyalyq joralghy mazmúnyn ashyp berdi de, osy bir ghana zerdeleuden halqymyzdyng san ghasyrlyq mifologiyasy men tanymyn, onyng tәlimi men tәrbiyesining tereng mazmúnyn әigiledi.

Talasbek bir maqalasy arqyly belgili ertekting (búryn osylay atalatyn, endi «ertegi» bolyp ketti) basty keyipkerine ainalghan Bapynyng mifologiyalyq ortanyng arhetiptik rólin jayyp salghanda, ertek janryna, anyz-әfsanagha degen mýldem basqa kózqaras pen tanym qalyptastyratyn bilimning bir úshyghyna ainalyp shygha keldi. Qazaq tanymynyng týpki qaynaryna oqyrmanyn jetelep әkelip shókeley otyrghyza saldy. Osy tanymnyng ózi ata-babamyzdyng ejelgi әmbebap tanympazdyghy men kvanttyq (materialdyq dýniyeden tys) әlemdi sanamen aralaghan jasampazdyghyn jayyp saldy.

Eger de Talasbek súnghyla bolmaghanda, bala shaghynan naghashynyng tәrbiyesinde bolghan talay materialdar aqpa qúlaqtan aghyp keter edi... Bertingi orta ghasyrdan bergi jylan keypining adamzat ýshin qorqynyshty, qara jerding dýley teris qaharmany týrinde sinirilgen keypi ata tanymda mýldem basqa eken. Osy mif pen jylan qayys ghúrpyna qarap, babamyzdyng jer betin ghana emes, qatarlas dýniyeni de biyleuge qatysqanyna, onyng nebir qúdyretin óz qajetine jarata bilgenine qayran qalasyn.

«Jylan qayys» ghúrpynan temirshi sheberdin, ústaz darqannyng óz shәkirtin ruhany energetikalyq shyndaudyng ghalamat tehnologiyasyn tanisyn. Osy qauqar men әreketti býginmen salystyrghanda, býgingi sananyng qanshalyqty qarabayyrlanghanyn bilesin. Osyndayda tәnir dini, tәnirlik tanym degendi barynsha primitiv dengeyde qabyldaytynymyz kórinip qalady. Al atalmysh ghúryp, asa ejelgi din men tariyhqa deyingi adamzattyng tanymy men biligi, jasampazdyghy sol tәnirshil sananyng jasamy, ýlgisi ghoy. Endeshe nege qarabayyrlatqymyz keledi? Sebebi, әli tanymymyz tómen. Býgingi shekteuli matrisadan shygha almay, ózimizdi de, óz tanymymyzdy da qor qylyp otyrmyz. Osy jolda Talasbekting osynday enbekteri jana baghytqa, jana paradigmagha naghyz jolashar esik.

«Jylan qayys» rәsimi qazaqtyng ondaghan,tipti jýzdegen ghúryptarynyng biri ghana. Biraq ózining mifologiyalyq ilimin joghaltpaghan ruhany jәdiger. Jeti ata taqyrybyn indetu barysynda birshama sarapshylarmen jolyghyp súhbattasu kezinde, ata-baba tuystyqtyng eki jolyn da ústaghanyn bilip qayran qaldym. Biri -  atalas, bir atadan taraytyn tuys úrpaqtardyng tarmaghy bolsa, ekinshisi Jambyl Artyqbaevsha aitqanda, «batalas», yaghny tumasa da tuystyq ortagha qabyldanghan jandardan taraytyn júrt. Qazekem, eshkimdi syrt qaldyrmaghan, qay mәseleni de yn-shynsyz sheshken. Sonda tumaghan adamdy jeti atagha kiriktiruding bir ghúrpy bylay eken: әlgi bir әuletke iye, biraq atalas bola almaytyn әuletting basty adamyn jeti atanyng basty anasy sanalatyn әielding bútynyng arasynan ótkizip, jasandy jolmen qayta «tughyzyp» alady. Osydan keyin әlgi kisining әuleti men soghan qaraghan qauymnyng bәri de әlgi basqa jeti atalyqtyng bir bólshegi bolyp shygha keledi jәne oghan qarsy eshkim dau da, sóz de aitugha qaqy bolmaydy. Búl – býgingi materialdanghan sana ýshin kýlki, ermek, al tәnirshil sana ýshin búl – әdetke ainalghan zandy jasampaz senimning ghúrypqa ainalghan dәstýri.

Qazaq jyrlarynyng týpki mәni

«Qazaq eposy: adam ruhynyng dýniyening bastapqy mәnin izdeui» maqalasynda  Talasbek qazaq epostaryndaghy kiyelik sharapatty/jaqsylyqty qarastyra otyryp, dәuirlerding boyynda onyng kónerip, basqa mazmúngha ainalatynyn bayqap, soghan nazar audartady. «Qozy Kórpesh – Bayan súlu» liroepostaghy dualistik iydeya әueli mahabbat dramasynda kórinis tapsa, keyin Iran men Jonghar  taraptarynan bolghan soghystardyng saldarynan «Alpamys» pen «Qobylandy» epostarynda endi tirangha qarsy kýresting taqyrybyna ainaldy deydi. Jәne de osymen birge býkil panteon (kiyeler keypi, qúdaylyq sipat) kiyesizdikke úshyrap, tәnirtekti qaharmandardyng bәri qarapayym adam keypine ainalghanyn keltiredi de, kerisinshi anyzdar dәuirine oralyp, sol kiyelik sipatty «qaytarugha», tanytugha kirisedi. Osy maqalamen tanysqan oqyrman qazaqtyng ejelgi tól iydeologiyasy qanshalyqty tereng mifiologiyalyq qymtalghan tanymy bertin kele ortaghasyrlyq qarabayyr iydeologiyagha ainalghanyn tanyr edi.

Avtor «Qozy Kórpesh-Bayan Súlu» liroeposyn mәdeniyettanu túrghysynan tereng taldaydy. «Mahabbat... Búl netken sezim?» dep súraq qoyady da, oghan ózi jauapty osy dastannyng mazmúnynan izdep tabady. Anyz ben әfsana tilin sóiletedi.

Qarapayym oqyrmangha Sarybay men Qarabay atalatyn biri qayyrymdy, biri qayyrymsyz eki qazaq esimining týbindegi mifologiyalyq «qos qúdaydy» tap basady. Sarybay -  jarqyn Kýnning kiyeli beynesi, al Qarabay týnektin, Týnning beynesi. Búny Osydan bes mynday jyl búryn ata-babamyz Tanbalydaghy tasqa qashaghan beynesi әigili bolmay túryp, Talasbek kónil kózimen, sol dәuirding dýniyetanymyn tap basyp túr. Al tanbalydaghy Kýn men Týnning әr týrli beynesin oryst ildi bilgishter «solnsegolovye bojestva» dep biriktirip jiberdi. Ejelgi qazaq babasynyng dualistik tanymyn qoqysqa iytere saldy.

Tanbalydaghy kýnbasty jәne aibasty qos beyne bir birine qúshaq jayyp túrghan petroglif týrindegi tanymy qazaqtyng atalmysh dastanynda jyrlanypty. Búl qazyr «Qozy men Bayan» hikayasyndaghy Sarybay men Qarabay bolyp jetken. Mәdeniyettanushy ony kónilding kók dónenimen jortyp baryp tauyp  otyr. Qozy – mәngi tannyng beynesi bolsa, Bayan – Tang júldyzdarynyng (Sholpan ne Úlpan) júldyzdarynyng biri bolar deydi. Tipti Qozynyng anasy Mamabiyke – múng men qúmarlyq, qorqynysh pen kýdiktin, anagha qatysty barlyq sezimderding tәniriyesi deydi. Qarsy kelu qiyn.

Dastannyng óne boyy dualizmge, qostaraptyq sayys pen aiqasqa, jymdasugha toly. Sayyp kelgende mahabbat maydany dualizmning ýderisinen arylmaytyn alan. Dualizm osynysymen mәngi, biraq Erik pen Mahabbat degen túnyq sezimder aramdyq pen merezdikti, nastyq pen mekerlikti syryp tastap, súlulyqty mәngi etedi, sonysymen tarihty ilgeriletedi degendi týiedi mәdeniyettanushy. Osylaysha T.Ásemqúlov qazaqtyng әigili mahabbat dastany pәlsapalyq tereng kategoriyalardy boyyna jighan jәdiger ekenin pash etip otyr.

«Alpamys» jyryndaghy Analyq pen Baybórining ógey úl Últannyng zәbirine tap bolyp, ózderin lannan qútqaratyn bir balagha zar bolyp, perzent tileytini bar. Sonda tәniriyening zar iylegen pendelerge meyirimi týse qoymaydy. Aqyry jaqtary sembey, tilekten tanbaghan Analyq pen Baybórige aq sәldeli qart  beynesinde kelip, Baba Týkti Shashty Áziz ayan beredi. Tәniriyening tilekke osynshalyqty den qongyn, Talasbek Ásemqúlov әri asatayaqty bala tilegen әiel denesine tiygizu sәtindegi qúrsaq kóteruin ruhany tazarudyng nәtiyjesi retinde túspaldaydy, osylaysha atalmysh jyrda pendening tazaru mýmkindigi onyng shynayylyghyna baylanysty jәne onday ruhany janghyrghan adamnyng tilegi mindetti týrde oryndalatyny menzelip túrghanyn núsqaydy.

Osy jyrdaghy Qaraman esimining ózi de dualistik qara taraptyng ókili ekenin menzep keltiredi. «Qaraman» - taza týrkilik týbir. «Qara» - zúlym, meyirimsiz, «man» - adam.- dey kelip, Alpamys – adamnyng jaghymdy da ruhty kemeldendiru joly, al Qaraman – adam bolmysynyng ózinen ózi túiyqtalyp, qauqarsyzdyqqa úshyraytyn qúldyrau joly ekenin tanidy. Alpamystyng Qaramannan qashatyny bar, «Alpamystyng qashuy – óz ishine ýnilgen adamnyng tereng oigha shomuy» deydi; Qaraman ony quyp, ýstindegi «jaraghyn tastap, jenildengende», qarusyz qalyp, Alpamystyng qolynan qaza tabady, búl – adam óz terenine boylap, óz isin baghamdaghanda, adam ózine tәn zúlymdyq pen zorlyqtan, Qaramannyng jaraghynan airylghanday mәnnen júrday bolady deydi... Adam balasy ózin ózi jenudi osylaysha bastan keshetinin bayandap otyr mәdeniyettanushy Talasbek. Ol osylaysha әigili qazaq jyrynyng adam ekologiyasyn qanshalyqty tereng mәnmen kómkergen múra ekenine kóz jetkizedi. Qazaq jyrlarynyng týpki mәni úly tanymnan bastalatyn filosofiyalyq kategoriyalardy óz formatynda qamtyghanyn aiqyndap beruge baryn saldy.

Atty órkeniyetting múraty ne?

Ebrokindikshil sayasattanu da, mәdeniyettanu da atty (kóshpeli) ómir salt pen mәdeniyettin, órkeniyetting taghdyryn kesip-piship qoyghaly birneshe ghasyr boldy deuge bolady. Búl tújyrym әsirese Batys tehnologiyasyna negizdelgen ekonomikalyq ýstemdik pen kapitalistik jýie ghalamdyq ymyra sayasattyng songhy ýkimine ainalyp, ghylym men sayasattyng tútqasy jappay otyryq imperiyalardyng qolyna kóshkennen bastau alghan. Tipti oghan deyin de atty órkeniyetke osqyryna qarap, mysqyldap kýlip kelgen otyryqshy mәdeniyet ýlgileri ony «jabayy, iykemsiz, jaratylystyng qatesi» degendey túrghyda baghalap keldi.

Mәdeniyettanu salasynda búl jayt jahangha mәlim Abyl-Qabyl әfsanasyna qatysty baghalanatyn da ýrdis bar. Otyryq órkeniyetting kóshpeli ómir saltyn shókeletetini Rene Genonnyng qolymen «...dәuirding ayaghyna qaray Qabyl Abyldy óltirip bolady» dep jazyldy. Búl ghylymy kózqaras sayasy kemsituden góri әldeqayda shynayy sheshim kórinedi.

Degenmen, búl kemsituge, mensinbeuge qarsy atty órkeniyetting úlandary tekke qarap kelgen emes. Búl ýderis әsirese HH ghasyrda beleng aldy da, tórk (týrki degen til zanyn búzghan sózden qashtyq) halyqtarynyng ókilderi qarsylasyp baqty. T.Ásemqúlov namysty qorlaytyn búl jaytty «... mәsele aqiqatta emes, adam sanasyna ornyqqan qabyldau daghdysynda bolyp túr ghoy» dep tújyra kelip, 2000 jyldar basynda kósemsózshildigimen belsendi bolghan taldampaz Aqas Tәjuitovtyng sózimen «klassikalyq kózqaras» dey otyryp, onyng әlgi kemsituding tekke ketpey jatqanyn Aqastyng «... ol últtyq sanany jyrymdap, qojyratqany sonday, qazaqtar býginde ózining ótken tarihyn tәrk etip, ótkennen bas tartugha mәjbýr» degenimen kelisip qoymay, osy maydangha jeng týre kiristi.

«Ketbúghanyng songhy joryghy» mine osynday iydeologiyalyq alasapyran kezeninde tughan dýniye. Osy maqalasynda Talasbek kósemsózshi «Qazaq qoghamyndaghy kóptegen jikke endi bir jik qosylghaly túr. Endi biz, Shynghys shapqynshylyghyna deyin progreske, otyryqshy ómirge, islam órkeniyetine telingen europotiptes momyn týrikter jәne osylardy haq joldan taydyryp, kóshpelilikting tyghyryghyna tiregen mongholtiptes jabayy týrikter bolyp bólinedi ekenbiz» dep ruhany jiktelisting kezekti kezenin dóp basty. «... Bayyrghy Horezmning zandy múrageri bolyp sanalatyn bauyrlas Ózbekstan ózining últtyq qaharmany retinde Altyn Ordany talqandaghan Ámir Temirdi (Talasbekting búl kózqarasy basynda ústazy M.Maghauinning yqpalymen bolyp, keyinnen onyng kózqarasy ózgergenin osy kitapty qúrastyrushy Z.Nauryzbay jazyp ótipti) kóterip jatqanda babalarymyzdyng jarymynan astamyn jabayy, basqynshy dep jariyalap, al solardan jenilis tapqan Horezm shahtyng dәrgeyindegi vassaly Qayyr handy últtyq batyr qylyp kótergen biz kim bolghanymyz?» degen ritorikalyq dәuir saualyn tastap, tarihy súraqty odan әri terendete týse otyryp, kýiinish bildiredi: «Kelesi qadamymyzda Shaybany Ábilqayyrgha «jaulyq» istegen, ózderine ergen kóshpeli rulardy alyp, Kók Ordadan bólinip shyqqan «separatister» - Kerey men Jәnibek handardy aiyptayyq...» dep amalsyz keketedi.

T.Ásemqúlovtyng osy bir kýiinishi әli de óz tәrtibinen týsken joq. Óitkeni, býgingi azat Qazaqstannyng tarihyn qanshama ret qayta jazugha kiriskenimizben, bolmasa jeti tomdyq ýlken tarihty jaza bastaghanymyzben, jahandyq kózqarasty qaq bólip otyrghan әlgi Abyl-Qabyl, atty-otyryqshy qayshylas órkeniyetter men mәdeniyetterding biz qay jaghynda boldyq degen basty saualgha jauap bar ma eken? Kýmәnimiz bar. Áriyne, beyresmy týrde talay zertteuler men kitaptar jazyldy, attylardy arashalaugha attandaghan taqyryptar qozghaldy, biraq әlemning dindarlaryn shaqyryp, júrtqa basu aitugha baryn salghan Qazaqstannyng resmy sayasaty Attylar órkeniyetining ókili esebinde qymsynbay qashan ýlken sayasatqa bet búrmaq? degen saual bәribir kókeydi keuleydi. Eng bolmasa «Kóshpeli órkeniyetting qúpiya missiyasy» maqalasynda jariyalanghan, ghasyrlar boyy kekesin men kýlkige kómilip kelgen ata-babanyng tarihy múratyn qashan әigileymiz?  Mine osy túrghydaghy kýizeliske Talasbek Ásemqúlovtyng mәdeniyettanulyq enbekteri  birshama dәiekti payym bereri sózsiz edi.

Maqala sol kezdegi resmy hatqa týsken ústanym retinde Ketbúgha-Baybarys soghysynyng basty qaharmandarynyng ekeui de býgingi qazaqtardyng babasy ekenin әigileuden bastaydy. «Tarihta búl jii qaytalanatyn qúbylys. Babalarymyz dalalyq etikagha sәikes dúshpannyng erligin qúrmettey bilgen. Batys әlemi birtindep osy baghytta jyljydy» dey kelip, Angliyanyng astanasyndaghy bir alanda I Karl patsha men onyng basyn alghan Oliyver Kromvelge qoyylghan eskertkishterdi ataydy. Osy payym arqyly Tәkeng tarihty jikteluding emes, әrbir jannyng óz kózqarasymen qabyldau mýmkindigi bar paraqqa ainaldyrudy úsynady. Búl barynsha әdil sheshim bolar edi. Býgingi әr aimaq, әr taypa óz qaharmanyn óz ólkesine tas qylumen talasyp jatqanda qajet birden bir ónege bolar memlekettik iydeologiya osy emes pe?! «Biz ghana ýnemi «tandau» ýstindemiz, Shynghyshan ba, әlde Qayyrhan ba, Beybarys pa, әlde Ket Búgha ma, Ábilqayyr han ba, әlde Baraq súltan ba, Jәngir me әlde Mahambet pe – qaysysyn qaldyruymyz kerek – ýnemi osyghan bas qatyrumen jýremiz» - dep kýiinedi.

«Qabyl men Ábil» әngimesinde: «Iran men Túran – mәngilik qarsylyq. Búl qarsylyq nәsilshildikten tumaghan» dey kelip, Iran-Túran, Qytay-Tórk ara qatynasyndaghy ghasyrlargha sozylghan teketires pen jekkórinishting týpki negizi ghalamdyq anyzgha ainalghan otyryqshy men kóshpeli qos órkeniyetting tabighatynan qalyptasqan «qarsylyq pen birlikten» tuyndaytyn tarihy dәstýrding tuyndysy ekenin dәiektep bayandaydy. «L.Gumiylev, kóshpeli týrikterding qytay eginshilerimen jәne qolónershilerimen adal aiyrbas-sauda jasamaq bolghanyn aitady. Biraq Qytay imperiyasy ýshin búl adam tózgisiz qorlyq bolyp sanalghan... Qytaydyng túraqty armiyalary bir-birin almastyryp týrikterge es jighyzbaghan. Ondaghan jyldargha sozylghan búl basqynshylyq týrik sanasynda qytaygha degen óshtik sezimin tudyrghan. Shәibәniylerding Kók Ordasynda da biyleushilerding yqylasy ýnemi otyryqshy el jaghynda bolghan, búnyng qanday qantógiske aparyp tiregeni belgili. 1931-1933 jyldardyng genosiydi osy býkilәlemdik tragediyanyng eng «jarqyn» epizody» dep tújyrady mәdeniyettanushy. T.Ásemqúlovtyng búl tújyrymy Qazaqstan tarihyn janasha әri keninen qarastyrugha qajet meylinshe irgeli tanymdyq kózqaras. Áytpese, biz әdette tarihtyng bәrin memleketaralyq teketires pen jekelegen túlghalardyng qimyl-әreketinen tuyndaghan sujetterdi ghana basty negiz etip shekteletinimiz daghdygha ainalghan. Yaghny tarihy filosofiya jaghy mýldem jayyna qaldyrylatyn tústa Talasbekting búl enbegi barynsha ózekti әri juyrda manyzyn joya qoymaytyn dýniye.

T.Ásemqúlov kóshpeli órkeniyetting qúpiya missiyasy retinde búryn-sondy ashyla qoymaghan myna jaytty bayan qyldy: Bizding babalaramyz Tәnir әr halyqty ózi ghana biletin bir maqsatpen jaratqan dep sengen, sondyqtan, eshkimge eshqashan genosid jasamaghan.  Kóshpeliler bir de bir halyqty joyghan joq, sonday-aq bir de bir hayuannyng nәsilin, tipti deseniz, aqtyly malynyng jayylymyn otap ketip otyrghan milliondaghan bas kiyikterding ýiirlerin de joyghan joq, anshylyq kezinde keregin ghana atty» dey kelip «Vladimir Soloviev HIH ghasyrda tújyrymdaghan «últtyq iydeya degenimiz – halyqtyng ózi jayly oilaghany emes – Qúdaydyng sol halyq jayly oilaghany» degen iydeyagha kóshpeliler myndaghan jyl búryn jetip qoyghan» - dep qyby qanyp jazdy.

«Qarjy jayly birer sóz»

Aqsha – materialdyq dýniyening basty ólshemi. Ásirese býgingi dәuirde qarjy barlyq әreket pen qozghalystyn, damudyng qozghaushy kýshine ainaldy. T.Ásemqúlovtyng qarjygha qatysty zertteui bizdi kýtpegen tújyrymgha әkelip tireydi. Ol O.Freydenbergting teoriyasyn qarapayymdap týsindire kele mynany bayandaydy: ejelgi dәuirdegi rulyq qauymnyng mýshelerimen birge onyng menshigi de birtútas rulyq totemning bólshegi sanalghandyqtan, onyng búl bólshegi basqa qauymgha ketkende, әlgi taypagha zalal keledi degen týsinik bolghan. Sondyqtan da әlgi bólshek baratyn taypadan onyng totemine parapar,soghan tenestirilgen bir bólik alynghan. Osylaysha әlgi «ziyannyn» orny toltyrylyp, tenestirilgen, balans ornaghan. Ol tenestirgish mýlik, ekvivalent bólik retinde sol rudyng mýshesi ne aqsha boluy mýmkin deydi. Sonymen aqsha – totem sureti bar simvoldyq ókil sanalghan.  Osy aqparatqa qarap oiymyz on saqqa jýgirip, qazaqtyng amanatqa beriletin balany ne mýlikti de osy tanymdyq ghúryptan shyqqan boluy mýmkin-au dep boljaysyn. Tipti, avtordyng ózi «Qazaqtyng tenge sózining «ten» týbirinen taraluy tegin emes» deydi. Talasbekting osynday teoriyalar men bilimderdi terip әkelip, oqyrmannyng amalsyz tújyrym jasauyna mәjbýr eter dәiekteri qayran qaldyrady.

Býgingi qarjy instituttary jas úrpaqty aqshanyng týpki shyghu kózin oqyta ma eken? Áy, bilmeymin, býgingi «rasional» bilim Batystyng qasang da qatynqy teoriyalaryn ejiktegeni bolmasa, qarjynyng mәdeni  qaynargha qatysty tarihyn tanugha da, tanytugha da mýddeli әri qúmar emes. Yaghni, býgingi bilim beru salasy oqushyny qasang ghana bilim alushy qúl kóredi. Bilim nysanyn jan jaqty tanytyp, adamy ústanym qalyptastyrugha den qoymaydy.

Sonymen aqsha jónindegi aqparattardy tarata kelip, T.Ásemqúlov aqshanyng obastaghy kiyeli qasiyetin ashyp, aqshanyng әuelgi qyzmeti әdil aiyrbastyng qúraly bolghandyghyn keltiredi. Ol aiyrbastyng J.Dumezilding aituynsha deydi avtor, dәstýrli órkeniyetterdegi iygilikti bólu men aiyrbastau isi kshatriiylerding (Talasbek adamzattyng búl tobyn býgingi atty mәdeniyetting tórkini degenge menzep otyr) bir toby ainalysqanyn aita kelip, «Materialdyq óndirushiler әuletining arasynda kәsipqoy kópesterding payda boluy dәstýrli qúrylymnyn, dәstýrli bolmystyng aza bastaghandyghynyng belgisi edi» deydi. Tarihta shynynda da, adamzattyng azuyn jedeldetken osy bir dәstýrli qúrylymnyng óz mindetinen aiyrylyp qalghandyghynan bolsa kerek. Talasbek odan әri «...qolynda biyligi bar adamdar kóp rette ózining mýmkindiginen artyq qarjygha zәru bolady. Sol kezde olargha, birde ósimqorlar, birde aiyrbasshylar, birde bankirler dep atalatyndar jolyghyp, óz qyzmetin úsynady» dep Qazaqstannyng tәuelsiz tarihynyng basy dәl osy ssenariyge úshyraghanyn tap basyp menzeydi. Shynynda da eski Qazaqstannyng taghdyry biylikti aqshaly etuge tyrysqan toptyng qoljaulyghy bolyp ketkenin joqqa shyghara almaymyz. Búlan әri osy tújyrymdy oisha órbitsek, sonyng saldary retinde - әli kýnge jýielengen jemqorlyq qúrylymnyng býtkil memleketti óz órmegimen shyrmap otyrghanyna kuәmiz.

Talasbek aqsha taqyrybyn odan әri qaza kelip, «Aghylshyn burjuaziyalyq revolusiyasynyng basty sebebi -  Oliyver Kromveldi qarjylandyrghan aiyrbasshylardyng mýddesinde... HVI ghasyrdyng ayaghynda Angliyada, ýkimetting rúqsatymen, «Angliyanyng banki» degen aldamshy atpen tarihtaghy alghashqy jekemenshik ortalyq bank payda bolady. Búl bank óz qalauynsha memlekettik aqshany basyp shyghara beretin bolghan. HH ghasyrdyng ayaghyna qaray búnday bankter býkil әlemning ekonomikasyna baqylau jasap otyrghan.» dep býgingi qarjy jýiesining әu basta qaydan, qalay shyqqanyn qazaqtildi qauymgha tayaq ústatqanday jayyp saldy.  Bir jaghy ekonomikalyq-qarjy mәdeniyeti men әleumettik salany keulegen býgingi jahandyq ahualdyng neden shyghyp otyrghandyghy bizding qauymgha da osylay jetkenmen, ony odan әri taratyp, týsindirip otyrghan bizding qarjy jýiemiz bar ma?! Bolsa, qazaq halqy esepsiz jerasty baylyghy bola túryp, býgingidey kredit qúldyghyna basyn tiger me edi? Búnyng bir jaghy bizding Talasbek sekildi mәdeniyettanushyny erterek tanyta almauymyzda jatyr. Bәlkim, erte tanyghanymyzda Shynghys Aytmatov aitqanday «batystyng juyndy kәriz qúbyryna» tirkelmes pe edik... Bәlkim, Batystyng «syrbaz mәdeniyetine» talghammen, tanymmen qarar ma edik...

T.Ásemqúlov osy taqyrypty suyrtpaqtay otyryp, odan әri «Jibek joly» tarihyndaghy qarapayym oqyrman kózinen tasa jayttargha den qoyady. Sóitsek, «Úly Jibek jolynyng boyynda týrli elderding kópesteri sauda jasady, músylman elderinin, Qytay, Venesiya, Genuyanyn, úighyr nestoriandarynyng kópestik kapitaldary bәsekege týsti. Biraq Jibek jolyn ejelden 2-3 sauda ýii ghana qadaghalap otyrdy... Ayyrbasshylar sol kezdegi Angliyada emin-erkin jýrgen bolsa, músylman elderindegi qúqyghy odan da zor edi...» degen  T.Ásemqúlov odan әri «Endi tampliyerlerge keletin bolsaq, olar hristiannyng eng bay ordeni jәne fransuz qazynasyn saqtaushy ghana emes edi. R.Genonnyng aitysyna qaraghanda, búl әskeriy-ruhany orden hristiandyq Europadaghy aqshanyng qozghalysyn qadaghalap otyrghan...»  Mine osylaysha, kózimizdi júmdyryp, auyzymyzdy ashtyratyn «jibek jolynyn» týbinde qanday kýshter bolghanyna kóz jetedi. Tipti, eki birdey tórk әskeri músylmandyq Baybarys pen dalalyq Ket Búgha qolynyng bet pe bet keluinde de osy kýshterding aralasy bary anyq. Búl taqyrypty birshama qauzaghan T.Ásemqúlov,  Ket Búghanyng búl әreketi, Tayau Shyghysqa attanu maqsatyn  nestoriandyq din ókili retinde hristian dýniyesining ordasyn qútqarugha baghyttalghan «Sary krest joryghy» emes, eng aldymen, «Búl, Jaratushynyng ósiyetterinen barghan sayyn alshaqtap bara jatqan «kitaby nәsildi» jónge saludy ghana emes, búl eng әueli aiyrbasshylardyng biyligin tejep, dýniyeni azyp-tozudan, kýireuden saqtaudy kózdegen joryq bolatyn» degen tújyrymyn ejelgi dәuirdegi kshatriylik atty әskery qoghamnyng óz múratyna jetu jolyndaghy әreketi ekenin qisyndy týrde keltiredi.

Talasbek Baybarys-Ket Búgha soghysynyng dalalyqtar ýshin sәtsiz boluy, basynda odaqtas bolghan tampliyerlerding jemejemge kelgende soghysqa kirispey, qashyp ketkendigin keltire otyryp, әlgi «Jibek jolyn» qadaghalaushylardyng kezekti әreketi ekenin úghugha dәn sebedi.  Jalpy alghanda, sondyqtan da, búghan deyingi atty mәdeniyet ókilderining ózara qyrqysy men qisynsyz shayqastarynyng týbinde әlgi qarjy toptarynyng jymysqy әreketi baryn tarihy túrghydan jiti qarastyratyn, zerdeleytin uaqyt keldi degen qorytyndygha kelemiz.

Talasbek islam órkeniyetining kýireui neden degen ózekti súraqty qoya otyryp, ol «Kóptegen músylman avtorlar ortaghasyrlyq islam órkeniyetining óshuin monghol shapqynshylyghynyng saldary dep esepteydi» dey kelip, búl tújyrymmen kelispeydi. «Olay bolsa, ondaghan jyldargha sozylghan kýizelisten keyin islam memleketteri nege tazaryp, jasaryp-janghyryp dýniyege qayta kelmedi, islam órkeniyeti ayasyndaghy sauda men intellektualdyq aiyrbas nege toqtap qaldy» degen saual qoya otyryp, «Kóshpeliler tarapynan bolatyn qauipten boy tartqan sebepti, Jibek Jolynyng qúpiya әmirshileri -  bankirler, búl joldyng endi bolashaghy joq dep sheshkendikten osylay bolghan joq pa eken? Bankirler búl territoriyany әlemdik ainalystan shygharyp tastau kerek dep sheshti» - dep nyq jauap berdi.

Býgingi dәuirding manyzdy súraqtaryna sol kezde Tәkeng jauap berip ýlgeripti: «Ayyrbasshylar (menyaly) barlyq yqpaldy adamdardy óz qaramaghyna aldy, al qalghan tarih – osynyng saldary ghana. Sakralidik (kiyeli) qarjy jýiesi men dәstýrli órkeniyetke qarsy kýshterding qalyptastyrghan qarjy jýiesining arasynda myndaghan jyldargha sozylghan kýres songhysynyng jenisimen ayaqtaldy...»

Sóitip, oqyrmangha attylardyng qarjy jýiesindegi missiyasy qanday edi degen saualgha taghy bir ret ejiktey jauap bereyik. T.Ásemqúlovtyng dәiekteui boyynsha, ol múrat – qarjy jýiesining barynsha әdjildigin qadaghalau bolghan. Sondyqtan da әlemning jartysyna juyghyn jaulaghan Shynghys hannyng salyq jýiesi on payyzdyq kólemnen aspady. Búl býgingi salyq jýiesining fantastikalyq sipaty bolyp qaldy.

Ashtyq pen soghys «fenomeni»

T.Ásemqúlovtyng «Ashtyq jәne soghys» atty maqalasy әueli oryssha («RUH–MIRAS», №1/2006), sosyn sol jyly «Altyn orda» gazetinde qazaqsha jariyalanyp, qos tildi  oqyrmandy da dýr silkindirgen edi. HH ghasyrda atty anghal halyqtyng jartysynan kóbi ashtyqtan qyrylghan jәne bas kóterer myndaghan Ekinshi dýniyejýzilik soghysta kebin kiyip, myndaghany jarymjan  bolyp oralghan qazaq ýshin búl eki taqyryp ta qúbyjyqtay әseri bar bolghanymen, búlardyng qay-qaysysyn da osynshalyqty tabighatyn ashyp, onyng saldary jeti úrpaqtyng boyyna taralatynyn әzir Talasbekten basqa eshkim ashyq jaza qoymaghanyn jasyrmayyq.

«Ashtyq kóp jaghdayda «ashtyqtyng sandyraghy» dep atalatyn psihikalyq kýizeliske әkelip soghady... organizmdegi nәrding ýziletin shaghynda sana kýizele bastaydy. Sananyng tejegish kýshi әlsiregendikten oilar, iydeyalar bir-birimen baylanyssyz tez-tez almasa bastaydy. Estu men kóru qabyleti gallusinasiyagha úshyray bastaydy, adam sanasyn aqylgha syimaytyn naqúrys iydeyalar biyley bastaydy...» dep P.Ya Rozenbahtan (O vliyaniy goloda na nervnye sentry) ýzindiler keltire otyryp, osynyng saldarynan sanada tuyndaytyn «bos kenistikti» Knut Gamsunnyng «Ashtyq» әngimesinen alady. Keyipker ótken ghúmyry eske týspey, ózining kim ekenin eske týsire almay arpalysady deydi. Birqatar ghalymdardyng revolusiya men azamat soghysynan keyingi jyldary eresekterding oilau qabyleti men balalardyng oqugha qabyleti tómendeytinin keltiredi. Biraq ashtyqtyng eng súmdyq zardaby retinde esi auysyp, jyndanu ekenin «Krasnaya gazetada» 1922 jyly basylghan «Jyndanyp ketken adamdar kóp... Esi dúrys bir adamy joq derevnyalar kóptep kezdesedi» degen aqpardy keltiripti.

Búl eshtene emes, Talasbek Baymúhametúly keltirgen biologiyada «trefotropizm/ trefotaksiys» atalatyn ashyqqan tirshilik iyesining (adam da, aiuan da) tamaqqa janasuyn, tilemsektenuin belgileytin úghym bar eken. Bir qyzyghy adam balasy basqa tirlik iyesinen góri, tamaqqa ghana emes, sol tamaqqa qol jetkizetin azyqtyng balamasy/ekvivalenti bolyp tabylatyn aqshagha da janasuy, qúmarlyghy payda bolatyn kórinedi. Osy aqparatpen tanysa otyryp, esimizge eriksiz týrde bizding aghayyndarymyzdyng Nauryz merekesinde taratylatyn tegin kójege birin biri taparday úmtylatyny, bolmasa 2023 jyly Tәjikstannyng Qazaqstandaghy mәdeny kýnderinde tau bolyp órnektep ýiilgen jemis-jiydek pen baqsha ónimderine, qazaqtardyng adamgha tәn emes qylyqpen bas saluyn osy Talasbek keltirgen trefotaksisting kórinisi deuge mәjbýrmiz. Sirә kez kelgen jaqsy ne jaman aqparattyn, alghys/qarghystyng jeti atalyq buyngha taraytyny osydan-aq kóruge bolady.

T.Ásemqúlov «Bir adamgha qatysty aqiqat býkil qoghamgha da qatysty. Ashtyq kezinde qogham da jeke adam siyaqty azady» dep jazghanda, oilap qaraghan adamgha,   býgingi qazaq qoghamynyng jemqorlyghy men krediytqúmarlyghynyng dertkózin osy maqala aiday etip ashypty. Endeshe «eski Qazaqstannyn» eldi tonaghan qylyghy ashtyq saldarynday aqtalady eken... Biraq әriyne, qylmystyng aqtalugha qaqy joq.

«Knyazdikter men patshalyqtardyng arasyndaghy eshqashan bitip bolmaytyn soghys jәne soghysqa ilese jýretin ashtyq. Úshy-qiyry joq ashtyq, bitpeytin soghys. Individ týk emes. Adam ómiri tauyqtyng qúnynday...» - deydi Talasbek birneshe mynjyldyqtardy qamtyghan soghys pen ashtyq mayatniyk/terbetkisin talday otyryp. Demek, ashtyq pen soghys birin biri tuyndatyp, demep otyratyn әldebir albastynyng besigi sekildi terbeledi de túratynday. Áli esimizde, әke-sheshemizding nannyng úntaghyn jinap auyzyna salyp jiberip, ashtyqqa degen ýreylerin Jaratqangha arnap jalbarynghan tilekpen basatyn. Endi ol biz sanadan óshken syqyldanghanmen, sol ashtyq saldaryn týisiktegi ýreyding atoylaghan kórinisimen, birimizdi birimiz taptap, dayyn asqa qoy otarynday qoyyp ketetinimiz sonyng saldary bolghany ghoy...

Týrli mәtinderding bolmasa suretterding birining ýstine biri qabattasyp týsui «palimpsest» atalady eken. Osynday tarih barysynda keshken adamnyng qorlyghy men kiriptarlyghy, auyrtpalyghy reflekstenip sanada bekiydi. T.Ásemqúlov osy jaghymsyz reflekster uaqyt óte týpsanada tanbalanyp qalady da, keyin sanadan tys reaksiyagha ainalady deydi. Búny sananyng mertigui deuge bolady. Osynday sanalyq mertigu Dala men Qytay arasyndaghy bitispes kýresting Qytay paydasyna sheshilip, ghúndardyng Europagha bosuymen ayaqtalghanyn keltire otyryp,  attylardyng týpsanasynda Qytay mәdeniyetinen, sayasatynan shoshynu, iymenu daghdysyn sinirdi deydi. Biraq búl palimpsesti tarihta oryn alghan Tórk (til zandylyghyn búzatyn jasandy «týrki» sózinen qashyp otyrmyz) qaghanattary bolyp, Shynghys han jenisteri bolsa da, Qytaydy baghyndyru jetistikteri atty mәdeniyet ókilining janyna tereng boylaghan ýreydi joya almaghanyn atap ótedi avtor.  Mine, osy ýrey qazaq palimpsesi retinde әli kýnge bizding qoghamgha sinisti ekenin jasyrmaydy.

T.Ásemqúlov soghystyng qym-quyt saldary men tarihyn talday otyryp, әngimeni biologiyadaghy «keri seleksiya» úghymyna tireydi. Búl boyynsha apat, indet kezinde, tirshilikting eng qarapayym týrleri aman qalyp, kýrdeli týrleri joyylyp ketedi eken. Búnyng adamzatqa da tikeley qatysy bar. Soghys әleumettik apat retinde últtyq aghzadaghy eng paydaly, tandauly zattaryn shayyp ketetin kórinedi. Osylaysha avtor Ellada degen alyp elden Grekiya degen shaghyn el, Rim imperiyasynan azyp-toza kele Italiya degen júrnaq qaldy jәne býgingi italyandardyng qanynda búrynghy rimdikterding qany joq. Úly dalanyng atty túrghyndary da osynyng ayaghyn qúshqanyn jazady. «Hún halqynyng o bastaghy nәsildik qúramy tamasha edi... Alayda «keri seleksiya» ózining qiratu júmysyn bastaghan... Bilge qaghan, Qúla Shora, Moyyn Shora, Kýltegin siyaqty túlghalar Edil patshamen (Atilla) salystyrghanda bir mysqal bolsa da tómen túr. Týrik genofondynyng belgili dәrejede kýsheygenin Shynghys han zamanynan kóremiz... Týrik genofondy «demalyp», onaldy. Osylaysha Atillagha parapar túlgha Shynghys han dýniyege keldi.» dey kele, sosyn azyn-aulaq jaldamaly әskerdi eseptemegende, negizgi qúramy qazaq Ordasyn qúraytyn rular bolghandyqtan, qazaqtyng ghaziz qany taghy tógilip, aqyry Altyn Ordanyng kýiregenin núsqaydy. Sóitip, mәdeniyettanushy azdaghan ghana ýzilisterdi eseptemegende, bizding halymyz 18-ghasyrgha deyin tolassyz soghysyp qajyghandyghyn atap ótedi. T.Ásemqúlov soghystyng 5 auyr zardabyn atay otyryp, soghysty baqshanyng paydaly ósimdigin otaytyn esuas baghbangha tenegen Talasbek, onyng saldary retinde baqshagha qaptaytyn aramshópti keltiredi. «Soghys – qashanda azdyrushy kýsh» degen Talasbek Baymúhametúly qazaqtyng býgingi jandýniyesin bizge soghys pen ashtyqtyng kezektesip azdyrghan saldary ekenin barynsha órnektep, sipattap ketti.

Soghys taqyryby men sipaty  býginde óte ózektenip túr. Átten, búl maqalany әrbir adamgha jetkizetin qúdyret bolsa degen tilekpen ghana shektelemiz.

Sóz sony. Belgili mәdeniyettanushy Talasbek Baymúhametúly Ásemqúlovtyng «Qondygerding bir-aq paraq tarihy...» enbegin zerdeley kele boyyndaghy әmbebap daryny arqyly ol san-salaly mәdeniyettanu salasynyng maytalmany bola alghanyn moyyndadyq. T.Ásemqúlov býgingi zamannyng mәdeniyettanu salasyn zerdeleushiler men zertteushiler ýshin ústaz, ýlgi әri ónege. Ol osy kósemsózdik  enbegi arqyly atty mәdeniyetting shynayy sipatyn ashqan kózi ashyq әri qauqarly joqshysy boldy demekpiz.

Serik Erghali, mәdeniyettanushy

Abai.kz