«قوندىگەردىڭ ءبىر-اق پاراق تاريحى...» ەڭبەگى تۋرالى ءبىر پارا ءسوز

مادەنيەتتانۋ دەگەن عىلىم سالاسى سوۆەت ءداۋىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا عانا مويىندالا باستادى دا، مادەنيەتتانۋشىلار دا سول كەزەڭدە تام-تۇمداپ شىعا باستادى. ءادىسى مەن ءادىسناماسى ءتۇرلى سالانى قامتيتىن بۇل عىلىمدى پانارالىق، ياعني باسقا عىلىمدارمەن، سالالارمەن ارالاستىعى تىعىز عىلىم رەتىندە مويىندالادى. ونىڭ ۇستىنە مادەنيەت ۇعىمىن ادامزاتتىڭ عاسىرلار بويعى جيعان تەرگەنى مەن تالاي سالانى مەڭگەرگەن مادەني، ادامي ارەكەتتەن تۋىنداعان قۇبىلىس رەتىندە قاراستىرادى. ەتنوگرافيادان باستاپ، ساياساتتانۋعا دەيىنگى،ءتىپتى بۇگىنگى تسيفرلاندىرۋ سالاسىنداعى ادىستەردى قاراستىرىپ، وزىنە سايمان ەتەتىن بۇل عىلىم ادامزاتتىڭ مادەني ساناسى مەن ءومىر داعدىسىن بۇگىندە بارىنشا اۋقىمدى ءارى تەرەڭدەتە قاراستىراتىن عىلىم بولعاندىقتان، مادەنياتتانۋشىلار دا ءتۇرلى سالاعا تارامدالعان مادەنيەتتىڭ كورىنىستەرىن قاراستىرىپ، تۇجىرىمدايتىن ماماندارعا اينالۋعا ءماجبۇر.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ءوز باسىم جاس كەزىمدە بۇل عىلىمي باعىتتى قايراتكەر، مادەنيەتتانۋشى مۇرات اۋەزوۆتىڭ ەسىمىنە تىركەلە باستاعاننان عانا بايقادىم. بىراق جاھاننىڭ ءار تۇكپىرى عىلىمنىڭ سالالارىن تۇرلىشە اتاپ قانا قويمايدى، مازمۇنىن تۇرلىشە قاراستىراتىنى دا ايان. بىزدەگى ەتنوگرافيا باتىس الەمىندە ەتنيكالىق انتروپولوگيا دەلىنىپ، جالپى ادامتانۋدىڭ ەتەنەلىك توپتارعا ءتان قۇبىلىسىن زەرتتەسە، ءبىز وعان ەتنوستى سيپاتتايتىن ماتەريالدار مەن رەسۋرستار رەتىندە قارايمىز دەگەندەي. وسىلايشا بۇگىندە ادامزات مادەنيەتىن كەڭىنەن قاراستىراتىن مادەني انتروپولوگيا دەيتىن سالانى مادەنيەتتانۋ/كۋلتۋرولوگيا دەيتىن بولدىق.

قازاقستان جاعدايىندا، ءوزىن مادەنيەتتانۋعا جاتقىزباسا دا، اتاماسا دا، سول سالانىڭ بەلسەندى وكىلى بولا الاتىن تۇلعالار بار. تەك بۇل سالا ءالى زەرتتەلمەي، قازبالانباي جاتىر. ارىگە بارماي، بەرىدەگى ەكى تۇلعانى اتايىق: ءبىرى - جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى، دراماتۋرگ اسقار سۇلەيمەنوۆ، ەكىنشىسى – جازۋشى، كينودراماتۋرگ، كۇيشى، ادەبيەت پەن مۋزىكا سىنشىسى، ميفولوگيا، تاريح جانە ەتنوگرافيا زەرتتەۋشىسى، دومبىرا شەبەرى، قازاق-ورىس، ورىس-قازاق اۋدارماشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ.

ا.سۇلەيمەنوۆ - جاڭا يدەيالار تۋىنداتىپ، تۇجىرىمداۋعا، قوعامعا، ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن يدەياشىلدىقتان ازات جاڭا ادەبيەت جاساۋعا ۇمتىلىپ، ءوز يدەالىن العا باستىرۋعا كۇش سالعان مادەنيەتتانۋشى. تالاستەك وسى اسقارعا ىلەسە ءجۇرىپ، ونى ۇستاز تۇتا كەلىپ، مادەنيەتتانۋشى بولىپ قالىپتاستى دەسەك قاتەلەسپەسپىز. ەكەۋى دە قازاقى ورتادا تۋىپ-ءوسىپ، استانالىق الماتىدا قالىپتاستى، ەكەۋىنىڭ ورتاق تاقىرىپتارى ونەر، ادەبيەت، تاريح پەن ادامنىڭ رۋحاني يگىلىگى، ادامي جانە ۇلتتىق ازاتكەرلىك. اڭگىمەنى تالاسبەكتىڭ مادەنيەتتانۋشىلىعى تۋراسىندا وربىتكەلى وتىرمىز.

سۋرەت: اۆتوردىڭ مۇراعاتىنان الىندى.

ارينە، تالاسبەك بايمۇحامەتۇلى ۇستازى اسقار سۇلەيمەنوۆكە دەيىن تالاي مەكتەپتەن ءوتىپ، مادەني تۇلعا رەتىندە ءوسىپ جەتىلدى. بىراق مادەنيەتتانۋ سالاسىنا قالىپتاسقان، ورنىققان كەزى ادۋىن دارىن، سۇڭعىلا ويلى مادەنيەتتانۋشى اسقار سۇلەيمەنوۆپەن سەرىكتەسكەن كەزدەن جۇعىپ، سودان ۇلتقا، مادەنيەتكە قىزمەت ەتۋ ۇستانىمىنا اسەرلەسۋ مەن ءسىڭىسۋ ىقپالى بولعاندىعى بايقالادى.

جالپى العاندا شىعىس مادەنيەتىندەگى ۇستازدىق ينستيتۋتى وتە ەرەكشە كيەلى قۇبىلىس. بىراق بۇگىنگى قازاق عىلىمى بۇنى جەكە ينستيتۋتسيونالدىق قۇبىلىس رەتىندە موينىداي قويعان جوق. اتالمىش بۇل ءداستۇر ساباقتاستىعى حالقىمىزدىڭ مادەنيەتىندەگى باتا الۋ ۇردىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. اسەمقۇلوۆتىڭ سۇلەيمەنوۆتەن باتا العان شاكىرتى دەۋگە تولىق قاقىمىز بار جانە دە ا.سۇلەيمەنوۆ ءوز شاكىرتىنە تولىق تۇشىنا العان ۇستاز دەۋگە دە قىمتسىناتىن نەگىز جوق.

وسىلايشا تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ەسىمدى مادەنيەتتى تانۋشى، پاش ەتۋشى رەتىندە جان-جاقتى قالىپتاسىپ، ۇلاعاتتى ۇستازدان ءتالىم الۋشى ەسەبىندە مايتالمان مادەنيەتتانۋشى دەڭگەيىنە جەتكەن. ونىڭ امبەباپتىعىنا جوعارىدا اتالعان الۋان سيپاتتى، جان-جاقتى سالانى مەڭگەرگەن قابىلەتى مەن قارىمى كۋا ءارى العىشارت بولا الادى. تالاسبەكتىڭ ناعاشى ءجۇنىسبايدىڭ بالا مەكتەبىنەن باستاپ، قازاق رۋحانياتىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى اسقار سۇلەيمەنوۆ مەكتەبىنە دەيىنگى تاعدىر-تالايى – تولىققاندى مادەنيەتتانۋلىق ۇلكەن ءارى قاسيەتتى جول. تاكەڭ ءوز زامانىنداعى سۇڭعىلالار مەن ويشىلداردى، تانىمپازداردى وزىنە ۇستاز ەتە ءبىلدى. بۇل جاعىنان ول ايتۋلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين مەن بەلگىلى نومادولوگ لەۆ گۋميلەۆپەن قويىن-قولتىق ارالاستى. وسىنىڭ ارقاسىندا تالاسبەك بايمۇحامەتۇلى ميفولوگيالىق ساناعا ءتان افسانالىق اقپاراتتان باستاپ، زايىرلى راتسيونال بىلىمگە دەيىنگى قايناردان كەرەگىن الىپ، ونىڭ ءيىن قاندىرىپ، بۇيىم سوعا الاتىن تانىمپازعا، شەبەر جاسامپازعا ءارى اۋقىمدى تاراتۋشى مەن مايتالمان مادەنيەتتانۋشىعا اينالدى.

بۇل تۋراسىنداعى اڭگىمەنى كوزى قاراقتى وقىرمان نازارىن كىلت بۇرعان ونىڭ «قوندىگەردىڭ ءبىر-اق بەتتىك تاريحى» (اسەمقۇلوۆ ت. قوندىگەردىڭ ءبىر-اق بەتتىك تاريحى/ تالاسبەك اسەمقۇلوۆ – استانا. 2024. – 400 ب.) ەڭبەگىنە شولا وتىرىپ وربىتكەندى ءجون سانادىق.

«جىلان قايىس» عۇرپىنىڭ ءمانىسى

قازاقتا عۇرىپ پەن جورالعى، راسىمدەر تولىپ جاتىر. بۇلاردىڭ ارا-جىگى ءالى كۇنگە اجىراتىلعان جوق. ءبىزدىڭ ازىرگە قولدان كەلگەنى – ويدان-قىردان جيناپ، «بىزدەردە مىناداي بار، مىناداي بار» دەپ ماقتانۋدىڭ ارجاق-بەرجاعى عانا.

دەگەنمەن، وسى قىرۋار مۇرانى اندا-ساندا قوپارىپ جىبەرىپ، ىشىنەن ءىنجۋ-مارجاندى تەرىپ الاتىن ساناۋلى زەردەگويلەرىمىز بار. سونىڭ ءبىرى وسى - تالاسبەك اسەمقۇلوۆ. باس-اياعى بەس بەتتەن تۇراتىن كىشكەنە عانا ماقالاسى ارقىلى تاكەڭ قازاقتىڭ «جىلان قايىس» عۇرپىنىڭ مىڭداعان جىلداردى قامتيتىن ماگيالىق جورالعى مازمۇنىن اشىپ بەردى دە، وسى ءبىر عانا زەردەلەۋدەن حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ميفولوگياسى مەن تانىمىن، ونىڭ ءتالىمى مەن تاربيەسىنىڭ تەرەڭ مازمۇنىن ايگىلەدى.

تالاسبەك ءبىر ماقالاسى ارقىلى بەلگىلى ەرتەكتىڭ (بۇرىن وسىلاي اتالاتىن، ەندى «ەرتەگى» بولىپ كەتتى) باستى كەيىپكەرىنە اينالعان باپىنىڭ ميفولوگيالىق ورتانىڭ ارحەتيپتىك ءرولىن جايىپ سالعاندا، ەرتەك جانرىنا، اڭىز-افساناعا دەگەن مۇلدەم باسقا كوزقاراس پەن تانىم قالىپتاستىراتىن ءبىلىمنىڭ ءبىر ۇشىعىنا اينالىپ شىعا كەلدى. قازاق تانىمىنىڭ تۇپكى قاينارىنا وقىرمانىن جەتەلەپ اكەلىپ شوكەلەي وتىرعىزا سالدى. وسى تانىمنىڭ ءوزى اتا-بابامىزدىڭ ەجەلگى امبەباپ تانىمپازدىعى مەن كۆانتتىق (ماتەريالدىق دۇنيەدەن تىس) الەمدى سانامەن ارالاعان جاسامپازدىعىن جايىپ سالدى.

ەگەر دە تالاسبەك سۇڭعىلا بولماعاندا، بالا شاعىنان ناعاشىنىڭ تاربيەسىندە بولعان تالاي ماتەريالدار اقپا قۇلاقتان اعىپ كەتەر ەدى... بەرتىنگى ورتا عاسىردان بەرگى جىلان كەيپىنىڭ ادامزات ءۇشىن قورقىنىشتى، قارا جەردىڭ دۇلەي تەرىس قاھارمانى تۇرىندە سىڭىرىلگەن كەيپى اتا تانىمدا مۇلدەم باسقا ەكەن. وسى ميف پەن جىلان قايىس عۇرپىنا قاراپ، بابامىزدىڭ جەر بەتىن عانا ەمەس، قاتارلاس دۇنيەنى دە بيلەۋگە قاتىسقانىنا، ونىڭ نەبىر قۇدىرەتىن ءوز قاجەتىنە جاراتا بىلگەنىنە قايران قالاسىڭ.

«جىلان قايىس» عۇرپىنان تەمىرشى شەبەردىڭ، ۇستاز دارقاننىڭ ءوز شاكىرتىن رۋحاني ەنەرگەتيكالىق شىڭداۋدىڭ عالامات تەحنولوگياسىن تانيسىڭ. وسى قاۋقار مەن ارەكەتتى بۇگىنمەن سالىستىرعاندا، بۇگىنگى سانانىڭ قانشالىقتى قارابايىرلانعانىن بىلەسىڭ. وسىندايدا ءتاڭىر ءدىنى، تاڭىرلىك تانىم دەگەندى بارىنشا پريميتيۆ دەڭگەيدە قابىلدايتىنىمىز كورىنىپ قالادى. ال اتالمىش عۇرىپ، اسا ەجەلگى ءدىن مەن تاريحقا دەيىنگى ادامزاتتىڭ تانىمى مەن بىلىگى، جاسامپازدىعى سول ءتاڭىرشىل سانانىڭ جاسامى، ۇلگىسى عوي. ەندەشە نەگە قارابايىرلاتقىمىز كەلەدى؟ سەبەبى، ءالى تانىمىمىز تومەن. بۇگىنگى شەكتەۋلى ماتريتسادان شىعا الماي، ءوزىمىزدى دە، ءوز تانىمىمىزدى دا قور قىلىپ وتىرمىز. وسى جولدا تالاسبەكتىڭ وسىنداي ەڭبەكتەرى جاڭا باعىتقا، جاڭا پاراديگماعا ناعىز جولاشار ەسىك.

«جىلان قايىس» ءراسىمى قازاقتىڭ ونداعان،ءتىپتى جۇزدەگەن عۇرىپتارىنىڭ ءبىرى عانا. بىراق ءوزىنىڭ ميفولوگيالىق ءىلىمىن جوعالتپاعان رۋحاني جادىگەر. جەتى اتا تاقىرىبىن ىندەتۋ بارىسىندا ءبىرشاما ساراپشىلارمەن جولىعىپ سۇحباتتاسۋ كەزىندە، اتا-بابا تۋىستىقتىڭ ەكى جولىن دا ۇستاعانىن ءبىلىپ قايران قالدىم. ءبىرى -  اتالاس، ءبىر اتادان تارايتىن تۋىس ۇرپاقتاردىڭ تارماعى بولسا، ەكىنشىسى جامبىل ارتىقباەۆشا ايتقاندا، «باتالاس»، ياعني تۋماسا دا تۋىستىق ورتاعا قابىلدانعان جانداردان تارايتىن جۇرت. قازەكەم، ەشكىمدى سىرت قالدىرماعان، قاي ماسەلەنى دە ىڭ-شىڭسىز شەشكەن. سوندا تۋماعان ادامدى جەتى اتاعا كىرىكتىرۋدىڭ ءبىر عۇرپى بىلاي ەكەن: الگى ءبىر اۋلەتكە يە، بىراق اتالاس بولا المايتىن اۋلەتتىڭ باستى ادامىن جەتى اتانىڭ باستى اناسى سانالاتىن ايەلدىڭ بۇتىنىڭ اراسىنان وتكىزىپ، جاساندى جولمەن قايتا «تۋعىزىپ» الادى. وسىدان كەيىن الگى كىسىنىڭ اۋلەتى مەن سوعان قاراعان قاۋىمنىڭ ءبارى دە الگى باسقا جەتى اتالىقتىڭ ءبىر بولشەگى بولىپ شىعا كەلەدى جانە وعان قارسى ەشكىم داۋ دا، ءسوز دە ايتۋعا قاقى بولمايدى. بۇل – بۇگىنگى ماتەريالدانعان سانا ءۇشىن كۇلكى، ەرمەك، ال ءتاڭىرشىل سانا ءۇشىن بۇل – ادەتكە اينالعان زاڭدى جاسامپاز سەنىمنىڭ عۇرىپقا اينالعان ءداستۇرى.

قازاق جىرلارىنىڭ تۇپكى ءمانى

«قازاق ەپوسى: ادام رۋحىنىڭ دۇنيەنىڭ باستاپقى ءمانىن ىزدەۋى» ماقالاسىندا  تالاسبەك قازاق ەپوستارىنداعى كيەلىك شاراپاتتى/جاقسىلىقتى قاراستىرا وتىرىپ، داۋىرلەردىڭ بويىندا ونىڭ كونەرىپ، باسقا مازمۇنعا اينالاتىنىن بايقاپ، سوعان نازار اۋدارتادى. «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» ليروەپوستاعى دۋاليستىك يدەيا اۋەلى ماحاببات دراماسىندا كورىنىس تاپسا، كەيىن يران مەن جوڭعار  تاراپتارىنان بولعان سوعىستاردىڭ سالدارىنان «الپامىس» پەن «قوبىلاندى» ەپوستارىندا ەندى تيرانعا قارسى كۇرەستىڭ تاقىرىبىنا اينالدى دەيدى. جانە دە وسىمەن بىرگە بۇكىل پانتەون (كيەلەر كەيپى، قۇدايلىق سيپات) كيەسىزدىككە ۇشىراپ، تاڭىرتەكتى قاھارمانداردىڭ ءبارى قاراپايىم ادام كەيپىنە اينالعانىن كەلتىرەدى دە، كەرىسىنشى اڭىزدار داۋىرىنە ورالىپ، سول كيەلىك سيپاتتى «قايتارۋعا»، تانىتۋعا كىرىسەدى. وسى ماقالامەن تانىسقان وقىرمان قازاقتىڭ ەجەلگى ءتول يدەولوگياسى قانشالىقتى تەرەڭ ميفيولوگيالىق قىمتالعان تانىمى بەرتىن كەلە ورتاعاسىرلىق قارابايىر يدەولوگياعا اينالعانىن تانىر ەدى.

اۆتور «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» ليروەپوسىن مادەنيەتتانۋ تۇرعىسىنان تەرەڭ تالدايدى. «ماحاببات... بۇل نەتكەن سەزىم؟» دەپ سۇراق قويادى دا، وعان ءوزى جاۋاپتى وسى داستاننىڭ مازمۇنىنان ىزدەپ تابادى. اڭىز بەن ءافسانا ءتىلىن سويلەتەدى.

قاراپايىم وقىرمانعا سارىباي مەن قاراباي اتالاتىن ءبىرى قايىرىمدى، ءبىرى قايىرىمسىز ەكى قازاق ەسىمىنىڭ تۇبىندەگى ميفولوگيالىق «قوس قۇدايدى» تاپ باسادى. سارىباي -  جارقىن كۇننىڭ كيەلى بەينەسى، ال قاراباي تۇنەكتىڭ، ءتۇننىڭ بەينەسى. بۇنى وسىدان بەس مىڭداي جىل بۇرىن اتا-بابامىز تاڭبالىداعى تاسقا قاشاعان بەينەسى ايگىلى بولماي تۇرىپ، تالاسبەك كوڭىل كوزىمەن، سول ءداۋىردىڭ دۇنيەتانىمىن تاپ باسىپ تۇر. ال تاڭبالىداعى كۇن مەن ءتۇننىڭ ءار ءتۇرلى بەينەسىن ورىست ءىلدى بىلگىشتەر «سولنتسەگولوۆىە بوجەستۆا» دەپ بىرىكتىرىپ جىبەردى. ەجەلگى قازاق باباسىنىڭ دۋاليستىك تانىمىن قوقىسقا يتەرە سالدى.

تاڭبالىداعى كۇنباستى جانە ايباستى قوس بەينە ءبىر بىرىنە قۇشاق جايىپ تۇرعان پەتروگليف تۇرىندەگى تانىمى قازاقتىڭ اتالمىش داستانىندا جىرلانىپتى. بۇل قازىر «قوزى مەن بايان» حيكاياسىنداعى سارىباي مەن قاراباي بولىپ جەتكەن. مادەنيەتتانۋشى ونى كوڭىلدىڭ كوك دونەنىمەن جورتىپ بارىپ تاۋىپ  وتىر. قوزى – ماڭگى تاڭنىڭ بەينەسى بولسا، بايان – تاڭ جۇلدىزدارىنىڭ (شولپان نە ۇلپان) جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى بولار دەيدى. ءتىپتى قوزىنىڭ اناسى مامابيكە – مۇڭ مەن قۇمارلىق، قورقىنىش پەن كۇدىكتىڭ، اناعا قاتىستى بارلىق سەزىمدەردىڭ تاڭىريەسى دەيدى. قارسى كەلۋ قيىن.

داستاننىڭ ونە بويى دۋاليزمگە، قوستاراپتىق سايىس پەن ايقاسقا، جىمداسۋعا تولى. سايىپ كەلگەندە ماحاببات مايدانى ءدۋاليزمنىڭ ۇدەرىسىنەن ارىلمايتىن الاڭ. دۋاليزم وسىنىسىمەن ماڭگى، بىراق ەرىك پەن ماحاببات دەگەن تۇنىق سەزىمدەر ارامدىق پەن مەرەزدىكتى، ناستىق پەن مەكەرلىكتى سىرىپ تاستاپ، سۇلۋلىقتى ماڭگى ەتەدى، سونىسىمەن تاريحتى ىلگەرىلەتەدى دەگەندى تۇيەدى مادەنيەتتانۋشى. وسىلايشا ت.اسەمقۇلوۆ قازاقتىڭ ايگىلى ماحاببات داستانى پالساپالىق تەرەڭ كاتەگوريالاردى بويىنا جيعان جادىگەر ەكەنىن پاش ەتىپ وتىر.

«الپامىس» جىرىنداعى انالىق پەن ءبايبورىنىڭ وگەي ۇل ۇلتاننىڭ زابىرىنە تاپ بولىپ، وزدەرىن لاڭنان قۇتقاراتىن ءبىر بالاعا زار بولىپ، پەرزەنت تىلەيتىنى بار. سوندا تاڭىريەنىڭ زار يلەگەن پەندەلەرگە مەيىرىمى تۇسە قويمايدى. اقىرى جاقتارى سەمبەي، تىلەكتەن تانباعان انالىق پەن بايبورىگە اق سالدەلى قارت  بەينەسىندە كەلىپ، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز ايان بەرەدى. تاڭىريەنىڭ تىلەككە وسىنشالىقتى دەن قويۋىن، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ءارى اساتاياقتى بالا تىلەگەن ايەل دەنەسىنە تيگىزۋ ساتىندەگى قۇرساق كوتەرۋىن رۋحاني تازارۋدىڭ ناتيجەسى رەتىندە تۇسپالدايدى، وسىلايشا اتالمىش جىردا پەندەنىڭ تازارۋ مۇمكىندىگى ونىڭ شىنايىلىعىنا بايلانىستى جانە ونداي رۋحاني جاڭعىرعان ادامنىڭ تىلەگى مىندەتتى تۇردە ورىندالاتىنى مەڭزەلىپ تۇرعانىن نۇسقايدى.

وسى جىرداعى قارامان ەسىمىنىڭ ءوزى دە دۋاليستىك قارا تاراپتىڭ وكىلى ەكەنىن مەڭزەپ كەلتىرەدى. «قارامان» - تازا تۇركىلىك ءتۇبىر. «قارا» - زۇلىم، مەيىرىمسىز، «مان» - ادام.- دەي كەلىپ، الپامىس – ادامنىڭ جاعىمدى دا رۋحتى كەمەلدەندىرۋ جولى، ال قارامان – ادام بولمىسىنىڭ وزىنەن ءوزى تۇيىقتالىپ، قاۋقارسىزدىققا ۇشىرايتىن قۇلدىراۋ جولى ەكەنىن تانيدى. الپامىستىڭ قاراماننان قاشاتىنى بار، «الپامىستىڭ قاشۋى – ءوز ىشىنە ۇڭىلگەن ادامنىڭ تەرەڭ ويعا شومۋى» دەيدى; قارامان ونى قۋىپ، ۇستىندەگى «جاراعىن تاستاپ، جەڭىلدەنگەندە»، قارۋسىز قالىپ، الپامىستىڭ قولىنان قازا تابادى، بۇل – ادام ءوز تەرەڭىنە بويلاپ، ءوز ءىسىن باعامداعاندا، ادام وزىنە ءتان زۇلىمدىق پەن زورلىقتان، قاراماننىڭ جاراعىنان ايرىلعانداي ماننەن جۇرداي بولادى دەيدى... ادام بالاسى ءوزىن ءوزى جەڭۋدى وسىلايشا باستان كەشەتىنىن بايانداپ وتىر مادەنيەتتانۋشى تالاسبەك. ول وسىلايشا ايگىلى قازاق جىرىنىڭ ادام ەكولوگياسىن قانشالىقتى تەرەڭ مانمەن كومكەرگەن مۇرا ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. قازاق جىرلارىنىڭ تۇپكى ءمانى ۇلى تانىمنان باستالاتىن فيلوسوفيالىق كاتەگوريالاردى ءوز فورماتىندا قامتىعانىن ايقىنداپ بەرۋگە بارىن سالدى.

اتتى وركەنيەتتىڭ مۇراتى نە؟

ەبروكىندىكشىل ساياساتتانۋ دا، مادەنيەتتانۋ دا اتتى (كوشپەلى) ءومىر سالت پەن مادەنيەتتىڭ، وركەنيەتتىڭ تاعدىرىن كەسىپ-ءپىشىپ قويعالى بىرنەشە عاسىر بولدى دەۋگە بولادى. بۇل تۇجىرىم اسىرەسە باتىس تەحنولوگياسىنا نەگىزدەلگەن ەكونوميكالىق ۇستەمدىك پەن كاپيتاليستىك جۇيە عالامدىق ىمىرا ساياساتتىڭ سوڭعى ۇكىمىنە اينالىپ، عىلىم مەن ساياساتتىڭ تۇتقاسى جاپپاي وتىرىق يمپەريالاردىڭ قولىنا كوشكەننەن باستاۋ العان. ءتىپتى وعان دەيىن دە اتتى وركەنيەتكە وسقىرىنا قاراپ، مىسقىلداپ كۇلىپ كەلگەن وتىرىقشى مادەنيەت ۇلگىلەرى ونى «جابايى، يكەمسىز، جاراتىلىستىڭ قاتەسى» دەگەندەي تۇرعىدا باعالاپ كەلدى.

مادەنيەتتانۋ سالاسىندا بۇل جايت جاھانعا ءمالىم ابىل-قابىل ءافساناسىنا قاتىستى باعالاناتىن دا ءۇردىس بار. وتىرىق وركەنيەتتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىن شوكەلەتەتىنى رەنە گەنوننىڭ قولىمەن «...ءداۋىردىڭ اياعىنا قاراي قابىل ابىلدى ءولتىرىپ بولادى» دەپ جازىلدى. بۇل عىلىمي كوزقاراس ساياسي كەمسىتۋدەن گورى الدەقايدا شىنايى شەشىم كورىنەدى.

دەگەنمەن، بۇل كەمسىتۋگە، مەنسىنبەۋگە قارسى اتتى وركەنيەتتىڭ ۇلاندارى تەككە قاراپ كەلگەن ەمەس. بۇل ۇدەرىس اسىرەسە حح عاسىردا بەلەڭ الدى دا، تورك (تۇركى دەگەن ءتىل زاڭىن بۇزعان سوزدەن قاشتىق) حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى قارسىلاسىپ باقتى. ت.اسەمقۇلوۆ نامىستى قورلايتىن بۇل جايتتى «... ماسەلە اقيقاتتا ەمەس، ادام ساناسىنا ورنىققان قابىلداۋ داعدىسىندا بولىپ تۇر عوي» دەپ تۇجىرا كەلىپ، 2000 جىلدار باسىندا كوسەمسوزشىلدىگىمەن بەلسەندى بولعان تالدامپاز اقاس ءتاجۋىتوۆتىڭ سوزىمەن «كلاسسيكالىق كوزقاراس» دەي وتىرىپ، ونىڭ الگى كەمسىتۋدىڭ تەككە كەتپەي جاتقانىن اقاستىڭ «... ول ۇلتتىق سانانى جىرىمداپ، قوجىراتقانى سونداي، قازاقتار بۇگىندە ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن تارك ەتىپ، وتكەننەن باس تارتۋعا ءماجبۇر» دەگەنىمەن كەلىسىپ قويماي، وسى مايدانعا جەڭ تۇرە كىرىستى.

«كەتبۇعانىڭ سوڭعى جورىعى» مىنە وسىنداي يدەولوگيالىق الاساپىران كەزەڭىندە تۋعان دۇنيە. وسى ماقالاسىندا تالاسبەك كوسەمسوزشى «قازاق قوعامىنداعى كوپتەگەن جىككە ەندى ءبىر جىك قوسىلعالى تۇر. ەندى ءبىز، شىڭعىس شاپقىنشىلىعىنا دەيىن پروگرەسكە، وتىرىقشى ومىرگە، يسلام وركەنيەتىنە تەلىنگەن ەۋروپوتيپتەس مومىن تۇرىكتەر جانە وسىلاردى حاق جولدان تايدىرىپ، كوشپەلىلىكتىڭ تىعىرىعىنا تىرەگەن موڭعولتيپتەس جابايى تۇرىكتەر بولىپ بولىنەدى ەكەنبىز» دەپ رۋحاني جىكتەلىستىڭ كەزەكتى كەزەڭىن ءدوپ باستى. «... بايىرعى حورەزمنىڭ زاڭدى مۇراگەرى بولىپ سانالاتىن باۋىرلاس وزبەكستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق قاھارمانى رەتىندە التىن وردانى تالقانداعان ءامىر تەمىردى (تالاسبەكتىڭ بۇل كوزقاراسى باسىندا ۇستازى م.ماعاۋيننىڭ ىقپالىمەن بولىپ، كەيىننەن ونىڭ كوزقاراسى وزگەرگەنىن وسى كىتاپتى قۇراستىرۋشى ز.ناۋرىزباي جازىپ ءوتىپتى) كوتەرىپ جاتقاندا بابالارىمىزدىڭ جارىمىنان استامىن جابايى، باسقىنشى دەپ جاريالاپ، ال سولاردان جەڭىلىس تاپقان حورەزم شاحتىڭ دارگەيىندەگى ۆاسسالى قايىر حاندى ۇلتتىق باتىر قىلىپ كوتەرگەن ءبىز كىم بولعانىمىز؟» دەگەن ريتوريكالىق ءداۋىر ساۋالىن تاستاپ، تاريحي سۇراقتى ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسە وتىرىپ، كۇيىنىش بىلدىرەدى: «كەلەسى قادامىمىزدا شايباني ابىلقايىرعا «جاۋلىق» ىستەگەن، وزدەرىنە ەرگەن كوشپەلى رۋلاردى الىپ، كوك وردادان ءبولىنىپ شىققان «سەپاراتيستەر» - كەرەي مەن جانىبەك حانداردى ايىپتايىق...» دەپ امالسىز كەكەتەدى.

ت.اسەمقۇلوۆتىڭ وسى ءبىر كۇيىنىشى ءالى دە ءوز تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ويتكەنى، بۇگىنگى ازات قازاقستاننىڭ تاريحىن قانشاما رەت قايتا جازۋعا كىرىسكەنىمىزبەن، بولماسا جەتى تومدىق ۇلكەن تاريحتى جازا باستاعانىمىزبەن، جاھاندىق كوزقاراستى قاق ءبولىپ وتىرعان الگى ابىل-قابىل، اتتى-وتىرىقشى قايشىلاس وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردىڭ ءبىز قاي جاعىندا بولدىق دەگەن باستى ساۋالعا جاۋاپ بار ما ەكەن؟ كۇمانىمىز بار. ارينە، بەيرەسمي تۇردە تالاي زەرتتەۋلەر مەن كىتاپتار جازىلدى، اتتىلاردى اراشالاۋعا اتتانداعان تاقىرىپتار قوزعالدى، بىراق الەمنىڭ ءدىندارلارىن شاقىرىپ، جۇرتقا باسۋ ايتۋعا بارىن سالعان قازاقستاننىڭ رەسمي ساياساتى اتتىلار وركەنيەتىنىڭ وكىلى ەسەبىندە قىمسىنباي قاشان ۇلكەن ساياساتقا بەت بۇرماق؟ دەگەن ساۋال ءبارىبىر كوكەيدى كەۋلەيدى. ەڭ بولماسا «كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قۇپيا ميسسياسى» ماقالاسىندا جاريالانعان، عاسىرلار بويى كەكەسىن مەن كۇلكىگە كومىلىپ كەلگەن اتا-بابانىڭ تاريحي مۇراتىن قاشان ايگىلەيمىز؟  مىنە وسى تۇرعىداعى كۇيزەلىسكە تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ مادەنيەتتانۋلىق ەڭبەكتەرى  بىرشاما دايەكتى پايىم بەرەرى ءسوزسىز ەدى.

ماقالا سول كەزدەگى رەسمي حاتقا تۇسكەن ۇستانىم رەتىندە كەتبۇعا-بايبارىس سوعىسىنىڭ باستى قاھارماندارىنىڭ ەكەۋى دە بۇگىنگى قازاقتاردىڭ باباسى ەكەنىن ايگىلەۋدەن باستايدى. «تاريحتا بۇل ءجيى قايتالاناتىن قۇبىلىس. بابالارىمىز دالالىق ەتيكاعا سايكەس دۇشپاننىڭ ەرلىگىن قۇرمەتتەي بىلگەن. باتىس الەمى بىرتىندەپ وسى باعىتتا جىلجىدى» دەي كەلىپ، انگليانىڭ استاناسىنداعى ءبىر الاڭدا ءى كارل پاتشا مەن ونىڭ باسىن العان وليۆەر كرومۆەلگە قويىلعان ەسكەرتكىشتەردى اتايدى. وسى پايىم ارقىلى تاكەڭ تاريحتى جىكتەلۋدىڭ ەمەس، ءاربىر جاننىڭ ءوز كوزقاراسىمەن قابىلداۋ مۇمكىندىگى بار پاراققا اينالدىرۋدى ۇسىنادى. بۇل بارىنشا ءادىل شەشىم بولار ەدى. بۇگىنگى ءار ايماق، ءار تايپا ءوز قاھارمانىن ءوز ولكەسىنە تاس قىلۋمەن تالاسىپ جاتقاندا قاجەت بىردەن ءبىر ونەگە بولار مەملەكەتتىك يدەولوگيا وسى ەمەس پە؟! «ءبىز عانا ۇنەمى «تاڭداۋ» ۇستىندەمىز، شىڭعىسحان با، الدە قايىرحان با، بەيبارىس پا، الدە كەت بۇعا ما، ابىلقايىر حان با، الدە باراق سۇلتان با، جاڭگىر مە الدە ماحامبەت پە – قايسىسىن قالدىرۋىمىز كەرەك – ۇنەمى وسىعان باس قاتىرۋمەن جۇرەمىز» - دەپ كۇيىنەدى.

«قابىل مەن ءابىل» اڭگىمەسىندە: «يران مەن تۇران – ماڭگىلىك قارسىلىق. بۇل قارسىلىق ناسىلشىلدىكتەن تۋماعان» دەي كەلىپ، يران-تۇران، قىتاي-تورك ارا قاتىناسىنداعى عاسىرلارعا سوزىلعان تەكەتىرەس پەن جەككورىنىشتىڭ تۇپكى نەگىزى عالامدىق اڭىزعا اينالعان وتىرىقشى مەن كوشپەلى قوس وركەنيەتتىڭ تابيعاتىنان قالىپتاسقان «قارسىلىق پەن بىرلىكتەن» تۋىندايتىن تاريحي ءداستۇردىڭ تۋىندىسى ەكەنىن دايەكتەپ باياندايدى. «ل.گۋميلەۆ، كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ قىتاي ەگىنشىلەرىمەن جانە قولونەرشىلەرىمەن ادال ايىرباس-ساۋدا جاساماق بولعانىن ايتادى. بىراق قىتاي يمپەرياسى ءۇشىن بۇل ادام توزگىسىز قورلىق بولىپ سانالعان... قىتايدىڭ تۇراقتى ارميالارى ءبىر-ءبىرىن الماستىرىپ تۇرىكتەرگە ەس جيعىزباعان. ونداعان جىلدارعا سوزىلعان بۇل باسقىنشىلىق تۇرىك ساناسىندا قىتايعا دەگەن وشتىك سەزىمىن تۋدىرعان. شايبانيلەردىڭ كوك ورداسىندا دا بيلەۋشىلەردىڭ ىقىلاسى ۇنەمى وتىرىقشى ەل جاعىندا بولعان، بۇنىڭ قانداي قانتوگىسكە اپارىپ تىرەگەنى بەلگىلى. 1931-1933 جىلداردىڭ گەنوتسيدى وسى بۇكىلالەمدىك تراگەديانىڭ ەڭ «جارقىن» ەپيزودى» دەپ تۇجىرادى مادەنيەتتانۋشى. ت.اسەمقۇلوۆتىڭ بۇل تۇجىرىمى قازاقستان تاريحىن جاڭاشا ءارى كەڭىنەن قاراستىرۋعا قاجەت مەيلىنشە ىرگەلى تانىمدىق كوزقاراس. ايتپەسە، ءبىز ادەتتە تاريحتىڭ ءبارىن مەملەكەتارالىق تەكەتىرەس پەن جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ قيمىل-ارەكەتىنەن تۋىنداعان سيۋجەتتەردى عانا باستى نەگىز ەتىپ شەكتەلەتىنىمىز داعدىعا اينالعان. ياعني تاريحي فيلوسوفيا جاعى مۇلدەم جايىنا قالدىرىلاتىن تۇستا تالاسبەكتىڭ بۇل ەڭبەگى بارىنشا وزەكتى ءارى جۋىردا ماڭىزىن جويا قويمايتىن دۇنيە.

ت.اسەمقۇلوۆ كوشپەلى وركەنيەتتىڭ قۇپيا ميسسياسى رەتىندە بۇرىن-سوڭدى اشىلا قويماعان مىنا جايتتى بايان قىلدى: ءبىزدىڭ بابالارامىز ءتاڭىر ءار حالىقتى ءوزى عانا بىلەتىن ءبىر ماقساتپەن جاراتقان دەپ سەنگەن، سوندىقتان، ەشكىمگە ەشقاشان گەنوتسيد جاساماعان.  كوشپەلىلەر ءبىر دە ءبىر حالىقتى جويعان جوق، سونداي-اق ءبىر دە ءبىر حايۋاننىڭ ءناسىلىن، ءتىپتى دەسەڭىز، اقتىلى مالىنىڭ جايىلىمىن وتاپ كەتىپ وتىرعان ميلليونداعان باس كيىكتەردىڭ ۇيىرلەرىن دە جويعان جوق، اڭشىلىق كەزىندە كەرەگىن عانا اتتى» دەي كەلىپ «ۆلاديمير سولوۆەۆ ءحىح عاسىردا تۇجىرىمداعان «ۇلتتىق يدەيا دەگەنىمىز – حالىقتىڭ ءوزى جايلى ويلاعانى ەمەس – قۇدايدىڭ سول حالىق جايلى ويلاعانى» دەگەن يدەياعا كوشپەلىلەر مىڭداعان جىل بۇرىن جەتىپ قويعان» - دەپ قىبى قانىپ جازدى.

«قارجى جايلى بىرەر ءسوز»

اقشا – ماتەريالدىق دۇنيەنىڭ باستى ولشەمى. اسىرەسە بۇگىنگى داۋىردە قارجى بارلىق ارەكەت پەن قوزعالىستىڭ، دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدى. ت.اسەمقۇلوۆتىڭ قارجىعا قاتىستى زەرتتەۋى ءبىزدى كۇتپەگەن تۇجىرىمعا اكەلىپ تىرەيدى. ول و.فرەيدەنبەرگتىڭ تەورياسىن قاراپايىمداپ تۇسىندىرە كەلە مىنانى باياندايدى: ەجەلگى داۋىردەگى رۋلىق قاۋىمنىڭ مۇشەلەرىمەن بىرگە ونىڭ مەنشىگى دە ءبىرتۇتاس رۋلىق توتەمنىڭ بولشەگى سانالعاندىقتان، ونىڭ بۇل بولشەگى باسقا قاۋىمعا كەتكەندە، الگى تايپاعا زالال كەلەدى دەگەن تۇسىنىك بولعان. سوندىقتان دا الگى بولشەك باراتىن تايپادان ونىڭ توتەمىنە پاراپار،سوعان تەڭەستىرىلگەن ءبىر بولىك الىنعان. وسىلايشا الگى «زياننىڭ» ورنى تولتىرىلىپ، تەڭەستىرىلگەن، بالانس ورناعان. ول تەڭەستىرگىش مۇلىك، ەكۆيۆالەنت بولىك رەتىندە سول رۋدىڭ مۇشەسى نە اقشا بولۋى مۇمكىن دەيدى. سونىمەن اقشا – توتەم سۋرەتى بار سيمۆولدىق وكىل سانالعان.  وسى اقپاراتقا قاراپ ويىمىز ون ساققا جۇگىرىپ، قازاقتىڭ اماناتقا بەرىلەتىن بالانى نە مۇلىكتى دە وسى تانىمدىق عۇرىپتان شىققان بولۋى مۇمكىن-اۋ دەپ بولجايسىڭ. ءتىپتى، اۆتوردىڭ ءوزى «قازاقتىڭ تەڭگە ءسوزىنىڭ «تەڭ» تۇبىرىنەن تارالۋى تەگىن ەمەس» دەيدى. تالاسبەكتىڭ وسىنداي تەوريالار مەن بىلىمدەردى تەرىپ اكەلىپ، وقىرماننىڭ امالسىز تۇجىرىم جاساۋىنا ءماجبۇر ەتەر دايەكتەرى قايران قالدىرادى.

بۇگىنگى قارجى ينستيتۋتتارى جاس ۇرپاقتى اقشانىڭ تۇپكى شىعۋ كوزىن وقىتا ما ەكەن؟ ءاي، بىلمەيمىن، بۇگىنگى «راتسيونال» ءبىلىم باتىستىڭ قاساڭ دا قاتىڭقى تەوريالارىن ەجىكتەگەنى بولماسا، قارجىنىڭ مادەني  قاينارعا قاتىستى تاريحىن تانۋعا دا، تانىتۋعا دا مۇددەلى ءارى قۇمار ەمەس. ياعني، بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ سالاسى وقۋشىنى قاساڭ عانا ءبىلىم الۋشى قۇل كورەدى. ءبىلىم نىسانىن جان جاقتى تانىتىپ، ادامي ۇستانىم قالىپتاستىرۋعا دەن قويمايدى.

سونىمەن اقشا جونىندەگى اقپاراتتاردى تاراتا كەلىپ، ت.اسەمقۇلوۆ اقشانىڭ وباستاعى كيەلى قاسيەتىن اشىپ، اقشانىڭ اۋەلگى قىزمەتى ءادىل ايىرباستىڭ قۇرالى بولعاندىعىن كەلتىرەدى. ول ايىرباستىڭ ج.ديۋمەزيلدىڭ ايتۋىنشا دەيدى اۆتور، ءداستۇرلى وركەنيەتتەردەگى يگىلىكتى ءبولۋ مەن ايىرباستاۋ ءىسى كشاتريلەردىڭ (تالاسبەك ادامزاتتىڭ بۇل توبىن بۇگىنگى اتتى مادەنيەتتىڭ توركىنى دەگەنگە مەڭزەپ وتىر) ءبىر توبى اينالىسقانىن ايتا كەلىپ، «ماتەريالدىق وندىرۋشىلەر اۋلەتىنىڭ اراسىندا كاسىپقوي كوپەستەردىڭ پايدا بولۋى ءداستۇرلى قۇرىلىمنىڭ، ءداستۇرلى بولمىستىڭ ازا باستاعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى» دەيدى. تاريحتا شىنىندا دا، ادامزاتتىڭ ازۋىن جەدەلدەتكەن وسى ءبىر ءداستۇرلى قۇرىلىمنىڭ ءوز مىندەتىنەن ايىرىلىپ قالعاندىعىنان بولسا كەرەك. تالاسبەك ودان ءارى «...قولىندا بيلىگى بار ادامدار كوپ رەتتە ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىنەن ارتىق قارجىعا ءزارۋ بولادى. سول كەزدە ولارعا، بىردە وسىمقورلار، بىردە ايىرباسشىلار، بىردە بانكيرلەر دەپ اتالاتىندار جولىعىپ، ءوز قىزمەتىن ۇسىنادى» دەپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريحىنىڭ باسى ءدال وسى ستسەناريگە ۇشىراعانىن تاپ باسىپ مەڭزەيدى. شىنىندا دا ەسكى قازاقستاننىڭ تاعدىرى بيلىكتى اقشالى ەتۋگە تىرىسقان توپتىڭ قولجاۋلىعى بولىپ كەتكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. بۇلان ءارى وسى تۇجىرىمدى ويشا وربىتسەك، سونىڭ سالدارى رەتىندە - ءالى كۇنگە جۇيەلەنگەن جەمقورلىق قۇرىلىمنىڭ بۇتكىل مەملەكەتتى ءوز ورمەگىمەن شىرماپ وتىرعانىنا كۋامىز.

تالاسبەك اقشا تاقىرىبىن ودان ءارى قازا كەلىپ، «اعىلشىن بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسياسىنىڭ باستى سەبەبى -  وليۆەر كرومۆەلدى قارجىلاندىرعان ايىرباسشىلاردىڭ مۇددەسىندە... ءحVى عاسىردىڭ اياعىندا انگليادا، ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىمەن، «انگليانىڭ بانكى» دەگەن الدامشى اتپەن تاريحتاعى العاشقى جەكەمەنشىك ورتالىق بانك پايدا بولادى. بۇل بانك ءوز قالاۋىنشا مەملەكەتتىك اقشانى باسىپ شىعارا بەرەتىن بولعان. حح عاسىردىڭ اياعىنا قاراي بۇنداي بانكتەر بۇكىل الەمنىڭ ەكونوميكاسىنا باقىلاۋ جاساپ وتىرعان.» دەپ بۇگىنگى قارجى جۇيەسىنىڭ ءاۋ باستا قايدان، قالاي شىققانىن قازاقتىلدى قاۋىمعا تاياق ۇستاتقانداي جايىپ سالدى.  ءبىر جاعى ەكونوميكالىق-قارجى مادەنيەتى مەن الەۋمەتتىك سالانى كەۋلەگەن بۇگىنگى جاھاندىق احۋالدىڭ نەدەن شىعىپ وتىرعاندىعى ءبىزدىڭ قاۋىمعا دا وسىلاي جەتكەنمەن، ونى ودان ءارى تاراتىپ، ءتۇسىندىرىپ وتىرعان ءبىزدىڭ قارجى جۇيەمىز بار ما؟! بولسا، قازاق حالقى ەسەپسىز جەراستى بايلىعى بولا تۇرىپ، بۇگىنگىدەي كرەديت قۇلدىعىنا باسىن تىگەر مە ەدى؟ بۇنىڭ ءبىر جاعى ءبىزدىڭ تالاسبەك سەكىلدى مادەنيەتتانۋشىنى ەرتەرەك تانىتا الماۋىمىزدا جاتىر. بالكىم، ەرتە تانىعانىمىزدا شىڭعىس ايتماتوۆ ايتقانداي «باتىستىڭ جۋىندى كارىز قۇبىرىنا» تىركەلمەس پە ەدىك... بالكىم، باتىستىڭ «سىرباز مادەنيەتىنە» تالعاممەن، تانىممەن قارار ما ەدىك...

ت.اسەمقۇلوۆ وسى تاقىرىپتى سۋىرتپاقتاي وتىرىپ، ودان ءارى «جىبەك جولى» تاريحىنداعى قاراپايىم وقىرمان كوزىنەن تاسا جايتتارعا دەن قويادى. سويتسەك، «ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ءتۇرلى ەلدەردىڭ كوپەستەرى ساۋدا جاسادى، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ، قىتاي، ۆەنەتسيا، گەنۋيانىڭ، ۇيعىر نەستورياندارىنىڭ كوپەستىك كاپيتالدارى باسەكەگە ءتۇستى. بىراق جىبەك جولىن ەجەلدەن 2-3 ساۋدا ءۇيى عانا قاداعالاپ وتىردى... ايىرباسشىلار سول كەزدەگى انگليادا ەمىن-ەركىن جۇرگەن بولسا، مۇسىلمان ەلدەرىندەگى قۇقىعى ودان دا زور ەدى...» دەگەن  ت.اسەمقۇلوۆ ودان ءارى «ەندى تامپليەرلەرگە كەلەتىن بولساق، ولار حريستياننىڭ ەڭ باي وردەنى جانە فرانتسۋز قازىناسىن ساقتاۋشى عانا ەمەس ەدى. ر.گەنوننىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، بۇل اسكەري-رۋحاني وردەن حريستياندىق ەۋروپاداعى اقشانىڭ قوزعالىسىن قاداعالاپ وتىرعان...»  مىنە وسىلايشا، كوزىمىزدى جۇمدىرىپ، اۋىزىمىزدى اشتىراتىن «جىبەك جولىنىڭ» تۇبىندە قانداي كۇشتەر بولعانىنا كوز جەتەدى. ءتىپتى، ەكى بىردەي تورك اسكەرى مۇسىلماندىق بايبارىس پەن دالالىق كەت بۇعا قولىنىڭ بەت پە بەت كەلۋىندە دە وسى كۇشتەردىڭ ارالاسى بارى انىق. بۇل تاقىرىپتى ءبىرشاما قاۋزاعان ت.اسەمقۇلوۆ،  كەت بۇعانىڭ بۇل ارەكەتى، تاياۋ شىعىسقا اتتانۋ ماقساتىن  نەستورياندىق ءدىن وكىلى رەتىندە حريستيان دۇنيەسىنىڭ ورداسىن قۇتقارۋعا باعىتتالعان «سارى كرەست جورىعى» ەمەس، ەڭ الدىمەن، «بۇل، جاراتۋشىنىڭ وسيەتتەرىنەن بارعان سايىن الشاقتاپ بارا جاتقان «كىتابي ءناسىلدى» جونگە سالۋدى عانا ەمەس، بۇل ەڭ اۋەلى ايىرباسشىلاردىڭ بيلىگىن تەجەپ، دۇنيەنى ازىپ-توزۋدان، كۇيرەۋدەن ساقتاۋدى كوزدەگەن جورىق بولاتىن» دەگەن تۇجىرىمىن ەجەلگى داۋىردەگى كشاتريلىك اتتى اسكەري قوعامنىڭ ءوز مۇراتىنا جەتۋ جولىنداعى ارەكەتى ەكەنىن قيسىندى تۇردە كەلتىرەدى.

تالاسبەك بايبارىس-كەت بۇعا سوعىسىنىڭ دالالىقتار ءۇشىن ءساتسىز بولۋى، باسىندا وداقتاس بولعان تامپليەرلەردىڭ جەمەجەمگە كەلگەندە سوعىسقا كىرىسپەي، قاشىپ كەتكەندىگىن كەلتىرە وتىرىپ، الگى «جىبەك جولىن» قاداعالاۋشىلاردىڭ كەزەكتى ارەكەتى ەكەنىن ۇعۋعا ءدان سەبەدى.  جالپى العاندا، سوندىقتان دا، بۇعان دەيىنگى اتتى مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ ءوزارا قىرقىسى مەن قيسىنسىز شايقاستارىنىڭ تۇبىندە الگى قارجى توپتارىنىڭ جىمىسقى ارەكەتى بارىن تاريحي تۇرعىدان ءجىتى قاراستىراتىن، زەردەلەيتىن ۋاقىت كەلدى دەگەن قورىتىندىعا كەلەمىز.

تالاسبەك يسلام وركەنيەتىنىڭ كۇيرەۋى نەدەن دەگەن وزەكتى سۇراقتى قويا وتىرىپ، ول «كوپتەگەن مۇسىلمان اۆتورلار ورتاعاسىرلىق يسلام وركەنيەتىنىڭ ءوشۋىن موڭعول شاپقىنشىلىعىنىڭ سالدارى دەپ ەسەپتەيدى» دەي كەلىپ، بۇل تۇجىرىممەن كەلىسپەيدى. «ولاي بولسا، ونداعان جىلدارعا سوزىلعان كۇيزەلىستەن كەيىن يسلام مەملەكەتتەرى نەگە تازارىپ، جاسارىپ-جاڭعىرىپ دۇنيەگە قايتا كەلمەدى، يسلام وركەنيەتى اياسىنداعى ساۋدا مەن ينتەللەكتۋالدىق ايىرباس نەگە توقتاپ قالدى» دەگەن ساۋال قويا وتىرىپ، «كوشپەلىلەر تاراپىنان بولاتىن قاۋىپتەن بوي تارتقان سەبەپتى، جىبەك جولىنىڭ قۇپيا امىرشىلەرى -  بانكيرلەر، بۇل جولدىڭ ەندى بولاشاعى جوق دەپ شەشكەندىكتەن وسىلاي بولعان جوق پا ەكەن؟ بانكيرلەر بۇل تەرريتوريانى الەمدىك اينالىستان شىعارىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شەشتى» - دەپ نىق جاۋاپ بەردى.

بۇگىنگى ءداۋىردىڭ ماڭىزدى سۇراقتارىنا سول كەزدە تاكەڭ جاۋاپ بەرىپ ۇلگەرىپتى: «ايىرباسشىلار (مەنيالى) بارلىق ىقپالدى ادامداردى ءوز قاراماعىنا الدى، ال قالعان تاريح – وسىنىڭ سالدارى عانا. ساكرالدىك (كيەلى) قارجى جۇيەسى مەن ءداستۇرلى وركەنيەتكە قارسى كۇشتەردىڭ قالىپتاستىرعان قارجى جۇيەسىنىڭ اراسىندا مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان كۇرەس سوڭعىسىنىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى...»

ءسويتىپ، وقىرمانعا اتتىلاردىڭ قارجى جۇيەسىندەگى ميسسياسى قانداي ەدى دەگەن ساۋالعا تاعى ءبىر رەت ەجىكتەي جاۋاپ بەرەيىك. ت.اسەمقۇلوۆتىڭ دايەكتەۋى بويىنشا، ول مۇرات – قارجى جۇيەسىنىڭ بارىنشا ادجىلدىگىن قاداعالاۋ بولعان. سوندىقتان دا الەمنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جاۋلاعان شىڭعىس حاننىڭ سالىق جۇيەسى ون پايىزدىق كولەمنەن اسپادى. بۇل بۇگىنگى سالىق جۇيەسىنىڭ فانتاستيكالىق سيپاتى بولىپ قالدى.

اشتىق پەن سوعىس «فەنومەنى»

ت.اسەمقۇلوۆتىڭ «اشتىق جانە سوعىس» اتتى ماقالاسى اۋەلى ورىسشا («رۋح–ميراس»، №1/2006), سوسىن سول جىلى «التىن وردا» گازەتىندە قازاقشا جاريالانىپ، قوس ءتىلدى  وقىرماندى دا ءدۇر سىلكىندىرگەن ەدى. حح عاسىردا اتتى اڭعال حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى اشتىقتان قىرىلعان جانە باس كوتەرەر مىڭداعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كەبىن كيىپ، مىڭداعانى جارىمجان  بولىپ ورالعان قازاق ءۇشىن بۇل ەكى تاقىرىپ تا قۇبىجىقتاي اسەرى بار بولعانىمەن، بۇلاردىڭ قاي-قايسىسىن دا وسىنشالىقتى تابيعاتىن اشىپ، ونىڭ سالدارى جەتى ۇرپاقتىڭ بويىنا تارالاتىنىن ءازىر تالاسبەكتەن باسقا ەشكىم اشىق جازا قويماعانىن جاسىرمايىق.

«اشتىق كوپ جاعدايدا «اشتىقتىڭ ساندىراعى» دەپ اتالاتىن پسيحيكالىق كۇيزەلىسكە اكەلىپ سوعادى... ورگانيزمدەگى ءناردىڭ ۇزىلەتىن شاعىندا سانا كۇيزەلە باستايدى. سانانىڭ تەجەگىش كۇشى السىرەگەندىكتەن ويلار، يدەيالار ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز تەز-تەز الماسا باستايدى. ەستۋ مەن كورۋ قابىلەتى گالليۋتسيناتسياعا ۇشىراي باستايدى، ادام ساناسىن اقىلعا سىيمايتىن ناقۇرىس يدەيالار بيلەي باستايدى...» دەپ پ.يا روزەنباحتان (و ۆلياني گولودا نا نەرۆنىە تسەنترى) ۇزىندىلەر كەلتىرە وتىرىپ، وسىنىڭ سالدارىنان سانادا تۋىندايتىن «بوس كەڭىستىكتى» كنۋت گامسۋننىڭ «اشتىق» اڭگىمەسىنەن الادى. كەيىپكەر وتكەن عۇمىرى ەسكە تۇسپەي، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ەسكە تۇسىرە الماي ارپالىسادى دەيدى. بىرقاتار عالىمداردىڭ رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارى ەرەسەكتەردىڭ ويلاۋ قابىلەتى مەن بالالاردىڭ وقۋعا قابىلەتى تومەندەيتىنىن كەلتىرەدى. بىراق اشتىقتىڭ ەڭ سۇمدىق زاردابى رەتىندە ەسى اۋىسىپ، جىندانۋ ەكەنىن «كراسنايا گازەتادا» 1922 جىلى باسىلعان «جىندانىپ كەتكەن ادامدار كوپ... ەسى دۇرىس ءبىر ادامى جوق دەرەۆنيالار كوپتەپ كەزدەسەدى» دەگەن اقپاردى كەلتىرىپتى.

بۇل ەشتەڭە ەمەس، تالاسبەك بايمۇحامەتۇلى كەلتىرگەن بيولوگيادا «ترەفوتروپيزم/ ترەفوتاكسيس» اتالاتىن اشىققان تىرشىلىك يەسىنىڭ (ادام دا، ايۋان دا) تاماققا جاناسۋىن، تىلەمسەكتەنۋىن بەلگىلەيتىن ۇعىم بار ەكەن. ءبىر قىزىعى ادام بالاسى باسقا تىرلىك يەسىنەن گورى، تاماققا عانا ەمەس، سول تاماققا قول جەتكىزەتىن ازىقتىڭ بالاماسى/ەكۆيۆالەنتى بولىپ تابىلاتىن اقشاعا دا جاناسۋى، قۇمارلىعى پايدا بولاتىن كورىنەدى. وسى اقپاراتپەن تانىسا وتىرىپ، ەسىمىزگە ەرىكسىز تۇردە ءبىزدىڭ اعايىندارىمىزدىڭ ناۋرىز مەرەكەسىندە تاراتىلاتىن تەگىن كوجەگە ءبىرىن ءبىرى تاپارداي ۇمتىلاتىنى، بولماسا 2023 جىلى تاجىكستاننىڭ قازاقستانداعى مادەني كۇندەرىندە تاۋ بولىپ ورنەكتەپ ۇيىلگەن جەمىس-جيدەك پەن باقشا ونىمدەرىنە، قازاقتاردىڭ ادامعا ءتان ەمەس قىلىقپەن باس سالۋىن وسى تالاسبەك كەلتىرگەن ترەفوتاكسيستىڭ كورىنىسى دەۋگە ءماجبۇرمىز. ءسىرا كەز كەلگەن جاقسى نە جامان اقپاراتتىڭ، العىس/قارعىستىڭ جەتى اتالىق بۋىنعا تارايتىنى وسىدان-اق كورۋگە بولادى.

ت.اسەمقۇلوۆ «ءبىر ادامعا قاتىستى اقيقات بۇكىل قوعامعا دا قاتىستى. اشتىق كەزىندە قوعام دا جەكە ادام سياقتى ازادى» دەپ جازعاندا، ويلاپ قاراعان ادامعا،   بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ جەمقورلىعى مەن كرەديتقۇمارلىعىنىڭ دەرتكوزىن وسى ماقالا ايداي ەتىپ اشىپتى. ەندەشە «ەسكى قازاقستاننىڭ» ەلدى توناعان قىلىعى اشتىق سالدارىنداي اقتالادى ەكەن... بىراق ارينە، قىلمىستىڭ اقتالۋعا قاقى جوق.

«كنيازدىكتەر مەن پاتشالىقتاردىڭ اراسىنداعى ەشقاشان ءبىتىپ بولمايتىن سوعىس جانە سوعىسقا ىلەسە جۇرەتىن اشتىق. ۇشى-قيىرى جوق اشتىق، بىتپەيتىن سوعىس. ينديۆيد تۇك ەمەس. ادام ءومىرى تاۋىقتىڭ قۇنىنداي...» - دەيدى تالاسبەك بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردى قامتىعان سوعىس پەن اشتىق ماياتنيك/تەربەتكىسىن تالداي وتىرىپ. دەمەك، اشتىق پەن سوعىس ءبىرىن ءبىرى تۋىنداتىپ، دەمەپ وتىراتىن الدەبىر الباستىنىڭ بەسىگى سەكىلدى تەربەلەدى دە تۇراتىنداي. ءالى ەسىمىزدە، اكە-شەشەمىزدىڭ ناننىڭ ۇنتاعىن جيناپ اۋىزىنا سالىپ جىبەرىپ، اشتىققا دەگەن ۇرەيلەرىن جاراتقانعا ارناپ جالبارىنعان تىلەكپەن باساتىن. ەندى ول ءبىز سانادان وشكەن سىقىلدانعانمەن، سول اشتىق سالدارىن تۇيسىكتەگى ۇرەيدىڭ اتويلاعان كورىنىسىمەن، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز تاپتاپ، دايىن اسقا قوي وتارىنداي قويىپ كەتەتىنىمىز سونىڭ سالدارى بولعانى عوي...

ءتۇرلى ماتىندەردىڭ بولماسا سۋرەتتەردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قاباتتاسىپ ءتۇسۋى «پاليمپسەست» اتالادى ەكەن. وسىنداي تاريح بارىسىندا كەشكەن ادامنىڭ قورلىعى مەن كىرىپتارلىعى، اۋىرتپالىعى رەفلەكستەنىپ سانادا بەكيدى. ت.اسەمقۇلوۆ وسى جاعىمسىز رەفلەكستەر ۋاقىت وتە ءتۇپسانادا تاڭبالانىپ قالادى دا، كەيىن سانادان تىس رەاكتسياعا اينالادى دەيدى. بۇنى سانانىڭ مەرتىگۋى دەۋگە بولادى. وسىنداي سانالىق مەرتىگۋ دالا مەن قىتاي اراسىنداعى بىتىسپەس كۇرەستىڭ قىتاي پايداسىنا شەشىلىپ، عۇنداردىڭ ەۋروپاعا بوسۋىمەن اياقتالعانىن كەلتىرە وتىرىپ،  اتتىلاردىڭ ءتۇپساناسىندا قىتاي مادەنيەتىنەن، ساياساتىنان شوشىنۋ، يمەنۋ داعدىسىن ءسىڭىردى دەيدى. بىراق بۇل پاليمپسەستى تاريحتا ورىن العان تورك ء(تىل زاڭدىلىعىن بۇزاتىن جاساندى «تۇركى» سوزىنەن قاشىپ وتىرمىز) قاعاناتتارى بولىپ، شىڭعىس حان جەڭىستەرى بولسا دا، قىتايدى باعىندىرۋ جەتىستىكتەرى اتتى مادەنيەت وكىلىنىڭ جانىنا تەرەڭ بويلاعان ۇرەيدى جويا الماعانىن اتاپ وتەدى اۆتور.  مىنە، وسى ۇرەي قازاق پاليمپسەسى رەتىندە ءالى كۇنگە ءبىزدىڭ قوعامعا ءسىڭىستى ەكەنىن جاسىرمايدى.

ت.اسەمقۇلوۆ سوعىستىڭ قىم-قۋىت سالدارى مەن تاريحىن تالداي وتىرىپ، اڭگىمەنى بيولوگياداعى «كەرى سەلەكتسيا» ۇعىمىنا تىرەيدى. بۇل بويىنشا اپات، ىندەت كەزىندە، تىرشىلىكتىڭ ەڭ قاراپايىم تۇرلەرى امان قالىپ، كۇردەلى تۇرلەرى جويىلىپ كەتەدى ەكەن. بۇنىڭ ادامزاتقا دا تىكەلەي قاتىسى بار. سوعىس الەۋمەتتىك اپات رەتىندە ۇلتتىق اعزاداعى ەڭ پايدالى، تاڭداۋلى زاتتارىن شايىپ كەتەتىن كورىنەدى. وسىلايشا اۆتور ەللادا دەگەن الىپ ەلدەن گرەكيا دەگەن شاعىن ەل، ريم يمپەرياسىنان ازىپ-توزا كەلە يتاليا دەگەن جۇرناق قالدى جانە بۇگىنگى يتاليانداردىڭ قانىندا بۇرىنعى ريمدىكتەردىڭ قانى جوق. ۇلى دالانىڭ اتتى تۇرعىندارى دا وسىنىڭ اياعىن قۇشقانىن جازادى. «حۇن حالقىنىڭ و باستاعى ناسىلدىك قۇرامى تاماشا ەدى... الايدا «كەرى سەلەكتسيا» ءوزىنىڭ قيراتۋ جۇمىسىن باستاعان... بىلگە قاعان، قۇلا شورا، مويىن شورا، كۇلتەگىن سياقتى تۇلعالار ەدىل پاتشامەن (اتيللا) سالىستىرعاندا ءبىر مىسقال بولسا دا تومەن تۇر. تۇرىك گەنوفوندىنىڭ بەلگىلى دارەجەدە كۇشەيگەنىن شىڭعىس حان زامانىنان كورەمىز... تۇرىك گەنوفوندى «دەمالىپ»، وڭالدى. وسىلايشا اتيللاعا پاراپار تۇلعا شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلدى.» دەي كەلە، سوسىن ازىن-اۋلاق جالدامالى اسكەردى ەسەپتەمەگەندە، نەگىزگى قۇرامى قازاق ورداسىن قۇرايتىن رۋلار بولعاندىقتان، قازاقتىڭ عازيز قانى تاعى توگىلىپ، اقىرى التىن وردانىڭ كۇيرەگەنىن نۇسقايدى. ءسويتىپ، مادەنيەتتانۋشى ازداعان عانا ۇزىلىستەردى ەسەپتەمەگەندە، ءبىزدىڭ حالىمىز 18-عاسىرعا دەيىن تولاسسىز سوعىسىپ قاجىعاندىعىن اتاپ وتەدى. ت.اسەمقۇلوۆ سوعىستىڭ 5 اۋىر زاردابىن اتاي وتىرىپ، سوعىستى باقشانىڭ پايدالى وسىمدىگىن وتايتىن ەسۋاس باعبانعا تەڭەگەن تالاسبەك، ونىڭ سالدارى رەتىندە باقشاعا قاپتايتىن ءارامشوپتى كەلتىرەدى. «سوعىس – قاشاندا ازدىرۋشى كۇش» دەگەن تالاسبەك بايمۇحامەتۇلى قازاقتىڭ بۇگىنگى جاندۇنيەسىن بىزگە سوعىس پەن اشتىقتىڭ كەزەكتەسىپ ازدىرعان سالدارى ەكەنىن بارىنشا ورنەكتەپ، سيپاتتاپ كەتتى.

سوعىس تاقىرىبى مەن سيپاتى  بۇگىندە وتە وزەكتەنىپ تۇر. اتتەڭ، بۇل ماقالانى ءاربىر ادامعا جەتكىزەتىن قۇدىرەت بولسا دەگەن تىلەكپەن عانا شەكتەلەمىز.

ءسوز سوڭى. بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى تالاسبەك بايمۇحامەتۇلى اسەمقۇلوۆتىڭ «قوندىگەردىڭ ءبىر-اق پاراق تاريحى...» ەڭبەگىن زەردەلەي كەلە بويىنداعى امبەباپ دارىنى ارقىلى ول سان-سالالى مادەنيەتتانۋ سالاسىنىڭ مايتالمانى بولا العانىن مويىندادىق. ت.اسەمقۇلوۆ بۇگىنگى زاماننىڭ مادەنيەتتانۋ سالاسىن زەردەلەۋشىلەر مەن زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن ۇستاز، ۇلگى ءارى ونەگە. ول وسى كوسەمسوزدىك  ەڭبەگى ارقىلى اتتى مادەنيەتتىڭ شىنايى سيپاتىن اشقان كوزى اشىق ءارى قاۋقارلى جوقشىسى بولدى دەمەكپىز.

سەرىك ەرعالي، مادەنيەتتانۋشى

Abai.kz