Kez kelgen últtyng - últ bolyp qaluynyng negizi — onyng tili men dini.

Osy tirek joghalsa, últ óz bolmysynan ajyraydy. HHI ghasyrda jahandanu prosesi qarqyndy jýrip jatqan shaqta, ózin saqtau – shekara syrtyndaghy qazaq diasporalarynyng bolashaghy ýshin manyzdy problemagha ainaldy. Ásirese, Resey Federasiyasynda ómir sýrip jatqan qandastarymyzdyng qazirgi tildik, mәdeny jaghdayy qazaq qoghamyn alandatyp otyr. Statistika boyynsha, Reseyde 600 mynnan astam etnikalyq qazaqtar túrady. Biraq solardyng bәri qazaq tilin bile me? Qazaq dәstýri men mәdeniyetin saqtap jýr me? Joq. Bir ókinishtisi, songhy on jyldyqtarda Resey qazaqtarynyng kóp  bóligi ana tilinen aiyrylyp, últtyq bolmysyn mýlde joghaltyp  alghan. Búl qúbylystyng týp-tamyryna  ýnilu — tarihi, sayasi, әleumettik sebeptermen tyghyz baylanysty.

Reseydegi  qazaqtardyng ana tilinen aiyryluy — kezdeysoq ýrdis  deuge bolmas. Ol — Kenes Odaghynyng jýrgizgen jýieli әri úzaq merzimdi orystandyru sayasatynyng nәtiyjesi. HH ghasyrdyng alghashqy jartysynda kenestik biylik últtardy biriktiru, "kenestik adam" qalyptastyru úranymen barlyq etnostardy orys tili men mәdeniyetine  baghyndyrdy. Qazaqtar da búl sayasattyng qúrbany boldy. Resey aumaghynda túratyn qazaqtar ózderining etnikalyq erekshelikterin saqtap qalu ýshin kýrdeli kedergilerge tap boldy.

Kenes ýkimeti últtyq mektepterdi birtindep jauyp, bilim  jýiesin tek orys tiline kóshirdi. Qazaq mektepteri joqtyng qasy boldy. Qazaq balalary orys synyptarynda bilim aldy, al bilim mazmúny marksistik-lenindik iydeologiyamen sinirilgen, últtyq   dýniyetanymnan alshaq bolatyn. Ana tilinde oqyp, oilay almaghan úrpaq birtindep óz tili men mәdeniyetin jatsynugha  kóshti.

Assimilyasiyanyng әleumettik tetikteri

Reseydegi qazaqtardyng kóp bóligi tarihy túrghydan Qazaqstanmen shekaralas aimaqtarda qonystanghan: Orynbor, Astrahani, Saratov, Omby, Chelyabi, Volgograd siyaqty ónirlerde. Biraq uaqyt óte kele qalalargha kóshu, júmys izdeu nemese aralas nekeler kóbeyip, últtyq erekshelik joyyla bastady.

Býgingi  kýni Reseydegi qazaqtardyng basymy  qalalyq ortada túrady. Qalalarda tildik orta orys tildi bolghandyqtan, qazaq tilin kýndelikti ómirde qoldanu mýmkindigi shekteuli. Qazaq otbasylary ózara orys tilinde sóilesudi әdetke ainaldyrghan. Tipti, keybir ata-analar balalaryn orys tilimen ghana tәrbiyelep, qazaq tilining qajeti joq dep esepteydi. Búl kózqaras — assimilyasiyanyng eng qauipti kezenine jetkenin bildiredi.

Sonymen qatar, Reseyde qazaq tili resmy mәrtebege ie emes. Qazaqsha gazet-jurnaldardyng taralymy tómen, radio men teledidarda qazaq tilindegi baghdarlamalar joq. Demek, qazaq tili qoghamdyq ainalymnan yghystyrylghan. Búl faktorlar ana tilinen alystaugha tikeley әser etedi.

Mәdeny tamyrdan ajyrau — últtyq bolmysty joghaltu ma? 

Dәstýr - últtyng ruhany kody. Tili joghalghan últ ózin qayta tәrbiyeleui mýmkin, al dәstýr men salt-sanadan ajyraghan úrpaq ózining kim ekenin úmyta bastaydy. Resey qazaqtary arasynda kóptegen últtyq dәstýrler úmyt bolghan  nemese tek atauly kýnderde ghana eske alynady.

Ata-әje instituty da әlsiregen. Ertede, bala tәrbiyesin de ýlkenderding róli basym desek, qazir búl ýrdis mýlde kezdespeydi. Balagha ertegi aitu, maqal-mәtelmen tәrbiyeleu, shejire ýiretu siyaqty úrpaq sabaqtastyghy ýzilip qalghan. Múnyng bәri últtyq sana-sezimning әlsireuine, ózindik bolmystyng joghaluyna  alyp  keledi.

Olardy qazaq dep aytugha bola ma?

Búl — eng auyr, әri jauapkershiligi ýlken súraq. Bir jaghynan, olar etnikalyq túrghydan qazaq. Tegi qazaq, shyqqan jeri belgili, tarihy tamyry ortaq. Ekinshi jaghynan, últ bolu — tek qana qangha emes, sanagha baylanysty. Qazaq tilin bilmeytin, qazaqsha oilamaytyn, qazaqsha sóilemeytin úrpaqty qazaq  degeuge — kelmeydi. Yaghni, olar, Reseyding qara  orystary. Biraq olardy qazaq emes dep aiyptau — әdiletsizdik bolar edi. Sebebi olardyng tilden, dәstýrden ajyrauy — óz erikterinen tys bolghan tarihiy-sayasy qysymnyn, jýieli orystandyrudyng saldary.

Sonymen ,Reseydegi qazaqtardyng ana tili men dәstýrinen alystauy — ghasyrlar boyy jýrgizilgen assimilyasiya men zamanauy әleumettik qysymnyng nәtiyjesi. Búl — ókinishti, biraq qaytymsyz jaghday emes. Olardan teris ainaludyn  ornyna, solargha baghyttalghan naqty sauyqtyru  baghdarlamasy qajet. Qazaq bolu — ol úrpaqtyng tili men dәstýrine degen adaldyghy ghana emes, sonday-aq  ruhany baylanys pen últtyq sanagha degen qúrmet. Sondyqtan, Reseydegi qandastarymyzdy qazaq dep  tanu — bizding tarihi, adami, mәdeny paryzymyz.

Býgin tili joghalghan úrpaq — erten  tilin izdeytin, ata-baba ruhyn ansaytyn  úrpaq boluy mýmkin. Sol kezde olargha sýiener el, arqa tútar júrt qajet. Ol jol — Qazaqstannan bastalady.

Beysenghazy Úlyqbek,

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz