كەز كەلگەن ۇلتتىڭ - ۇلت بولىپ قالۋىنىڭ نەگىزى — ونىڭ ءتىلى مەن ءدىنى.

وسى تىرەك جوعالسا، ۇلت ءوز بولمىسىنان اجىرايدى. ءححى عاسىردا جاھاندانۋ پروتسەسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتقان شاقتا، ءوزىن ساقتاۋ – شەكارا سىرتىنداعى قازاق دياسپورالارىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى پروبلەماعا اينالدى. اسىرەسە، رەسەي فەدەراتسياسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ قازىرگى تىلدىك، مادەني جاعدايى قازاق قوعامىن الاڭداتىپ وتىر. ستاتيستيكا بويىنشا، رەسەيدە 600 مىڭنان استام ەتنيكالىق قازاقتار تۇرادى. بىراق سولاردىڭ ءبارى قازاق ءتىلىن بىلە مە؟ قازاق ءداستۇرى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ ءجۇر مە؟ جوق. ءبىر وكىنىشتىسى، سوڭعى ون جىلدىقتاردا رەسەي قازاقتارىنىڭ كوپ  بولىگى انا تىلىنەن ايىرىلىپ، ۇلتتىق بولمىسىن مۇلدە جوعالتىپ  العان. بۇل قۇبىلىستىڭ ءتۇپ-تامىرىنا  ءۇڭىلۋ — تاريحي، ساياسي، الەۋمەتتىك سەبەپتەرمەن تىعىز بايلانىستى.

رەسەيدەگى  قازاقتاردىڭ انا تىلىنەن ايىرىلۋى — كەزدەيسوق ءۇردىس  دەۋگە بولماس. ول — كەڭەس وداعىنىڭ جۇرگىزگەن جۇيەلى ءارى ۇزاق مەرزىمدى ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ ناتيجەسى. حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا كەڭەستىك بيلىك ۇلتتاردى بىرىكتىرۋ، "كەڭەستىك ادام" قالىپتاستىرۋ ۇرانىمەن بارلىق ەتنوستاردى ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىنە  باعىندىردى. قازاقتار دا بۇل ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى. رەسەي اۋماعىندا تۇراتىن قازاقتار وزدەرىنىڭ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كۇردەلى كەدەرگىلەرگە تاپ بولدى.

كەڭەس ۇكىمەتى ۇلتتىق مەكتەپتەردى بىرتىندەپ جاۋىپ، ءبىلىم  جۇيەسىن تەك ورىس تىلىنە كوشىردى. قازاق مەكتەپتەرى جوقتىڭ قاسى بولدى. قازاق بالالارى ورىس سىنىپتارىندا ءبىلىم الدى، ال ءبىلىم مازمۇنى ماركسيستىك-لەنيندىك يدەولوگيامەن سىڭىرىلگەن، ۇلتتىق   دۇنيەتانىمنان الشاق بولاتىن. انا تىلىندە وقىپ، ويلاي الماعان ۇرپاق بىرتىندەپ ءوز ءتىلى مەن مادەنيەتىن جاتسىنۋعا  كوشتى.

اسسيميلياتسيانىڭ الەۋمەتتىك تەتىكتەرى

رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ كوپ بولىگى تاريحي تۇرعىدان قازاقستانمەن شەكارالاس ايماقتاردا قونىستانعان: ورىنبور، استراحان، ساراتوۆ، ومبى، چەليابى، ۆولگوگراد سياقتى وڭىرلەردە. بىراق ۋاقىت وتە كەلە قالالارعا كوشۋ، جۇمىس ىزدەۋ نەمەسە ارالاس نەكەلەر كوبەيىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىك جويىلا باستادى.

بۇگىنگى  كۇنى رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ باسىمى  قالالىق ورتادا تۇرادى. قالالاردا تىلدىك ورتا ورىس ءتىلدى بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىن كۇندەلىكتى ومىردە قولدانۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. قازاق وتباسىلارى ءوزارا ورىس تىلىندە سويلەسۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ءتىپتى، كەيبىر اتا-انالار بالالارىن ورىس تىلىمەن عانا تاربيەلەپ، قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيدى. بۇل كوزقاراس — اسسيميلياتسيانىڭ ەڭ قاۋىپتى كەزەڭىنە جەتكەنىن بىلدىرەدى.

سونىمەن قاتار، رەسەيدە قازاق ءتىلى رەسمي مارتەبەگە يە ەمەس. قازاقشا گازەت-جۋرنالداردىڭ تارالىمى تومەن، راديو مەن تەلەديداردا قازاق تىلىندەگى باعدارلامالار جوق. دەمەك، قازاق ءتىلى قوعامدىق اينالىمنان ىعىستىرىلعان. بۇل فاكتورلار انا تىلىنەن الىستاۋعا تىكەلەي اسەر ەتەدى.

مادەني تامىردان اجىراۋ — ۇلتتىق بولمىستى جوعالتۋ ما؟ 

ءداستۇر - ۇلتتىڭ رۋحاني كودى. ءتىلى جوعالعان ۇلت ءوزىن قايتا تاربيەلەۋى مۇمكىن، ال ءداستۇر مەن سالت-سانادان اجىراعان ۇرپاق ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ۇمىتا باستايدى. رەسەي قازاقتارى اراسىندا كوپتەگەن ۇلتتىق داستۇرلەر ۇمىت بولعان  نەمەسە تەك اتاۋلى كۇندەردە عانا ەسكە الىنادى.

اتا-اجە ينستيتۋتى دا السىرەگەن. ەرتەدە، بالا تاربيەسىن دە ۇلكەندەردىڭ ءرولى باسىم دەسەك، قازىر بۇل ءۇردىس مۇلدە كەزدەسپەيدى. بالاعا ەرتەگى ايتۋ، ماقال-ماتەلمەن تاربيەلەۋ، شەجىرە ۇيرەتۋ سياقتى ۇرپاق ساباقتاستىعى ءۇزىلىپ قالعان. مۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ السىرەۋىنە، وزىندىك بولمىستىڭ جوعالۋىنا  الىپ  كەلەدى.

ولاردى قازاق دەپ ايتۋعا بولا ما؟

بۇل — ەڭ اۋىر، ءارى جاۋاپكەرشىلىگى ۇلكەن سۇراق. ءبىر جاعىنان، ولار ەتنيكالىق تۇرعىدان قازاق. تەگى قازاق، شىققان جەرى بەلگىلى، تاريحي تامىرى ورتاق. ەكىنشى جاعىنان، ۇلت بولۋ — تەك قانا قانعا ەمەس، ساناعا بايلانىستى. قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن، قازاقشا ويلامايتىن، قازاقشا سويلەمەيتىن ۇرپاقتى قازاق  دەگەۋگە — كەلمەيدى. ياعني، ولار، رەسەيدىڭ قارا  ورىستارى. بىراق ولاردى قازاق ەمەس دەپ ايىپتاۋ — ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. سەبەبى ولاردىڭ تىلدەن، داستۇردەن اجىراۋى — ءوز ەرىكتەرىنەن تىس بولعان تاريحي-ساياسي قىسىمنىڭ، جۇيەلى ورىستاندىرۋدىڭ سالدارى.

سونىمەن ،رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ انا ءتىلى مەن داستۇرىنەن الىستاۋى — عاسىرلار بويى جۇرگىزىلگەن اسسيميلياتسيا مەن زاماناۋي الەۋمەتتىك قىسىمنىڭ ناتيجەسى. بۇل — وكىنىشتى، بىراق قايتىمسىز جاعداي ەمەس. ولاردان تەرىس اينالۋدىڭ  ورنىنا، سولارعا باعىتتالعان ناقتى ساۋىقتىرۋ  باعدارلاماسى قاجەت. قازاق بولۋ — ول ۇرپاقتىڭ ءتىلى مەن داستۇرىنە دەگەن ادالدىعى عانا ەمەس، سونداي-اق  رۋحاني بايلانىس پەن ۇلتتىق ساناعا دەگەن قۇرمەت. سوندىقتان، رەسەيدەگى قانداستارىمىزدى قازاق دەپ  تانۋ — ءبىزدىڭ تاريحي، ادامي، مادەني پارىزىمىز.

بۇگىن ءتىلى جوعالعان ۇرپاق — ەرتەڭ  ءتىلىن ىزدەيتىن، اتا-بابا رۋحىن اڭسايتىن  ۇرپاق بولۋى مۇمكىن. سول كەزدە ولارعا سۇيەنەر ەل، ارقا تۇتار جۇرت قاجەت. ول جول — قازاقستاننان باستالادى.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz