Bir ghana әripten túratyn janyltpashtyng kórkemdik tabighaty

Ótepbergen Aqypbekúly – qazaq balalar әdebiyetinde erekshe iz qaldyrghan ýlken aqyn. Onyng balalargha arnalghan taqpaqtary, júmbaqtary men janyltpashtary tәrbiyelik mәnimen de, kórkemdik quatymen de qúndy. Aqyn poeziyasynyng poetikalyq tabighaty, әsirese til ústartudaghy janyltpashtarynan aiqyn kórinedi. Solardyng biri – «Eshkimning sýtin eshkim elemedi» janyltpashy.

Eng aldymen  «Eshkimning sýtin eshkim elemedi» degen janyltpashyna nazar audarayyq:

Eshkimning sýtin –

Eshkim elemedi.

Eshkimning sýti –

Erekshe bólek edi.

Eshkimning sýtin –

Eshkim elemese,

Elemesin.

Eshkimning sýtin –

Egiz laghy eme bersin.

Janyltpashtyng negizgi kórkemdik quaty – dybystyq qaytalaular men ýndestik zandylyghynda. Búl janyltpash –  pedagog aqyn Ótepbergen Aqypbekúly shygharmashylyghyndaghy erekshe lingvistikalyq oiyn ýlgisi. Ol balalardyng tilin jattyqtyrumen qatar, oilau qabiletin arttyrugha baghyttalghan.

Endi osy shaghyn tuyndyny kórkemdik jәne funksionaldyq túrghydan taldayyq: búl janyltpashtyng basty ereksheligi – bir ghana әrip («E» әrpi) pen dybystyq qúrylymgha negizdelgen oiyn (Lingvistikalyq ereksheligi deuge de bolady). Janyltpash mәtinindegi qaytalama dybystar (alliyterasiya): «Eshkim», «sýtin», «elemedi», «eme bersin» sózderindegi «E», «S», «K» dybystary jii qaytalanyp, balanyng este saqtau qabiletin arttyrady. Sonymen qatar, balalardyng sóileu artikulyasiyasyn damytatyn dybys ekpinin jattyqtyrugha kómektesedi. Dybystardyng ýndestigi balalardyng jattau әri tez estu qabiletin jetildirip, dúrys aitugha mashyqtandyrady.

Shygharmadaghy «Sýtin», «sýti», «elemedi», «elemese», «elemesin», «eme bersin» sózderi morfologiyalyq túrghyda әrtýrli jalghau týrlendiru arqyly tilding iykemdiligin arttyryp túr (múny grammatikalyq oiyn dep qabyldaugha bolady). Alliyterasiya (bir dybystyng qaytalanuy) janyltpashqa әuezdilik berip, balalardyng sóileu daghdylaryn jetildiretini anyq. Al assonans (dauysty dybystar ýndestigi) balanyng dybystardy dúrys estu qabiletin damytady.

Shaghyn shygharmanyng ýsh әdistemelik janalyghy baryn kórseteyik:  1. lingvistikalyq jattyghu (dybysty anyq aitugha ýiretedi), 2. tәrbiyelik maghyna (tabighatpen baylanys, auyl kórinisi), 3. kýlkili oiyn (balalar ýshin jenil jәne qyzyqty). Búl tәsil – balalardy últtyq dýniyetanymgha jeteleuding nәzik kórinisi. Auyzeki oiyndy qúraytyn búl janyltpashta balalargha tórt týlik úghymy astyrtyn berilgen. Laqtyng enesin eme berui – auyl túrmysynan alynghan kórinis. Balalar auyl ómirimen, januarlar әlemimen tanysyp, tabighy túrmys kórinisterin elestetedi.

«Eshkimning sýtin eshkim elemedi» degen jolda sýtting baghalanbay jatqany aitylady. Búl balagha «Nege?» degen oy tastaytyny zandylyq.  «Eshkimning sýtin eshkim elemedi» – tabighy qúbylysty beyneleu әri balanyng minezin (búrtiuyn) dóp basu.  «Egiz laghy eme bersin» – tirshilikting zandylyghy, balagha tabighat pen túrmys sabaqtastyghyn týsindiru tәsili.

Nebәri 2 shumaq,  4 joldan túratyn osy janyltpash formasyndaghy taqpaqtyng yrghaqtyq órnegi jenil, muzykalyq jәne kórkemdik quaty joghary. Mysaly, aqyn antiyteza (qarsy qoiy) kórkemdik qúralyn sәtti qoldanghan: «Eshkim elemedi» ↔ «Egiz laghy eme bersin» – búl oidaghy qozghalys (eshkimning nemqúraylyghy men tabighy tirshilik) janyltpashqa dinamika beredi.  «Eshkimning sýti erekshe bólek edi» –  «erekshe bólek» tirkesi asyra aitylghan, búl balalargha kýlkili әser qaldyrady (Giyperbola).

Jalpy janyltpashtyng balalargha әseri qanday? Birinshiden, dybysty dúrys aitugha ýiretedi (Janyltpashty jyldam aitu arqyly «E», «S» dybystarynyng taza aityluy qalyptasady), ekinshiden, balanyng zeyinin damytady (Birdey dybystardy shatastyrmay aitu ýshin balanyng nazary kýsheyedi), ýshinshiden, taqpaq kónildi oiyn oinaydy (Balalar ýshin búl auyzeki tildik jarysqa ainalady).

«Eshkimning sýtin eshkim elemedi»  janyltpashy – til ústartugha arnalghan әdistemelik-shygharmashylyq tuyndy. Auyl túrmysynan alynghan foliklorlyq boyauy bar taqpaq. Kórkemdik, tәrbiyelik jәne oy sergitushi oiynnyng ýilesimdi ýlgisi.

Balanyng oiyn, minezin, bolmysyn jiti zerttegen Ótepbergen Aqypbekúly qúddy bir balabaqshada ya bolmasa bastauysh mektepte qyzmet atqarghan tәjiriybeli mamangha úqsaydy. Onyng balalar әdebiyeti janrlaryna arnap jazghan qay shygharmasy da erekshe oqylady. Bir sózben aitqanda, «Eshkimning sýtin eshkim elemedi» janyltpashy – Ótepbergen Aqypbekúly shygharmashylyghyndaghy kórkemdik pen didaktikalyq mýmkindikting ýilesken ýlgisi. Aqyn balalargha arnalghan әdebiyetting tabighatyn tereng mengerip, sóz arqyly til ústartudy ghana emes, últtyq ruhty, tabighat zandylyqtaryn kórkem jetkizudi maqsat tútqan. Búl janyltpash – oiyn men tәrbiyeni, til damytudy bir arnagha toghystyrghan kórkem poeziya ýlgisi.

Eldos Toqtarbay

Abai.kz