ءبىر عانا ارىپتەن تۇراتىن جاڭىلتپاشتىڭ كوركەمدىك تابيعاتى

وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى – قازاق بالالار ادەبيەتىندە ەرەكشە ءىز قالدىرعان ۇلكەن اقىن. ونىڭ بالالارعا ارنالعان تاقپاقتارى، جۇمباقتارى مەن جاڭىلتپاشتارى تاربيەلىك مانىمەن دە، كوركەمدىك قۋاتىمەن دە قۇندى. اقىن پوەزياسىنىڭ پوەتيكالىق تابيعاتى، اسىرەسە ءتىل ۇستارتۋداعى جاڭىلتپاشتارىنان ايقىن كورىنەدى. سولاردىڭ ءبىرى – «ەشكىمنىڭ ءسۇتىن ەشكىم ەلەمەدى» جاڭىلتپاشى.

ەڭ الدىمەن  «ەشكىمنىڭ ءسۇتىن ەشكىم ەلەمەدى» دەگەن جاڭىلتپاشىنا نازار اۋدارايىق:

ەشكىمنىڭ ءسۇتىن –

ەشكىم ەلەمەدى.

ەشكىمنىڭ ءسۇتى –

ەرەكشە بولەك ەدى.

ەشكىمنىڭ ءسۇتىن –

ەشكىم ەلەمەسە،

ەلەمەسىن.

ەشكىمنىڭ ءسۇتىن –

ەگىز لاعى ەمە بەرسىن.

جاڭىلتپاشتىڭ نەگىزگى كوركەمدىك قۋاتى – دىبىستىق قايتالاۋلار مەن ۇندەستىك زاڭدىلىعىندا. بۇل جاڭىلتپاش –  پەداگوگ اقىن وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى شىعارماشىلىعىنداعى ەرەكشە لينگۆيستيكالىق ويىن ۇلگىسى. ول بالالاردىڭ ءتىلىن جاتتىقتىرۋمەن قاتار، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان.

ەندى وسى شاعىن تۋىندىنى كوركەمدىك جانە فۋنكتسيونالدىق تۇرعىدان تالدايىق: بۇل جاڭىلتپاشتىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ءبىر عانا ءارىپ («ە» ءارپى) پەن دىبىستىق قۇرىلىمعا نەگىزدەلگەن ويىن (لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىگى دەۋگە دە بولادى). جاڭىلتپاش ماتىنىندەگى قايتالاما دىبىستار (الليتەراتسيا): «ەشكىم»، «ءسۇتىن»، «ەلەمەدى»، «ەمە بەرسىن» سوزدەرىندەگى «ە»، «س»، «ك» دىبىستارى ءجيى قايتالانىپ، بالانىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن ارتتىرادى. سونىمەن قاتار، بالالاردىڭ سويلەۋ ارتيكۋلياتسياسىن دامىتاتىن دىبىس ەكپىنىن جاتتىقتىرۋعا كومەكتەسەدى. دىبىستاردىڭ ۇندەستىگى بالالاردىڭ جاتتاۋ ءارى تەز ەستۋ قابىلەتىن جەتىلدىرىپ، دۇرىس ايتۋعا ماشىقتاندىرادى.

شىعارماداعى «ءسۇتىن»، «ءسۇتى»، «ەلەمەدى»، «ەلەمەسە»، «ەلەمەسىن»، «ەمە بەرسىن» سوزدەرى مورفولوگيالىق تۇرعىدا ءارتۇرلى جالعاۋ تۇرلەندىرۋ ارقىلى ءتىلدىڭ يكەمدىلىگىن ارتتىرىپ تۇر (مۇنى گرامماتيكالىق ويىن دەپ قابىلداۋعا بولادى). الليتەراتسيا ء(بىر دىبىستىڭ قايتالانۋى) جاڭىلتپاشقا اۋەزدىلىك بەرىپ، بالالاردىڭ سويلەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرەتىنى انىق. ال اسسونانس (داۋىستى دىبىستار ۇندەستىگى) بالانىڭ دىبىستاردى دۇرىس ەستۋ قابىلەتىن دامىتادى.

شاعىن شىعارمانىڭ ءۇش ادىستەمەلىك جاڭالىعى بارىن كورسەتەيىك:  1. لينگۆيستيكالىق جاتتىعۋ (دىبىستى انىق ايتۋعا ۇيرەتەدى), 2. تاربيەلىك ماعىنا (تابيعاتپەن بايلانىس، اۋىل كورىنىسى), 3. كۇلكىلى ويىن (بالالار ءۇشىن جەڭىل جانە قىزىقتى). بۇل ءتاسىل – بالالاردى ۇلتتىق دۇنيەتانىمعا جەتەلەۋدىڭ نازىك كورىنىسى. اۋىزەكى ويىندى قۇرايتىن بۇل جاڭىلتپاشتا بالالارعا ءتورت تۇلىك ۇعىمى استىرتىن بەرىلگەن. لاقتىڭ ەنەسىن ەمە بەرۋى – اۋىل تۇرمىسىنان الىنعان كورىنىس. بالالار اۋىل ومىرىمەن، جانۋارلار الەمىمەن تانىسىپ، تابيعي تۇرمىس كورىنىستەرىن ەلەستەتەدى.

«ەشكىمنىڭ ءسۇتىن ەشكىم ەلەمەدى» دەگەن جولدا ءسۇتتىڭ باعالانباي جاتقانى ايتىلادى. بۇل بالاعا «نەگە؟» دەگەن وي تاستايتىنى زاڭدىلىق.  «ەشكىمنىڭ ءسۇتىن ەشكىم ەلەمەدى» – تابيعي قۇبىلىستى بەينەلەۋ ءارى بالانىڭ مىنەزىن (بۇرتيۋىن) ءدوپ باسۋ.  «ەگىز لاعى ەمە بەرسىن» – تىرشىلىكتىڭ زاڭدىلىعى، بالاعا تابيعات پەن تۇرمىس ساباقتاستىعىن ءتۇسىندىرۋ ءتاسىلى.

نەبارى 2 شۋماق،  4 جولدان تۇراتىن وسى جاڭىلتپاش فورماسىنداعى تاقپاقتىڭ ىرعاقتىق ورنەگى جەڭىل، مۋزىكالىق جانە كوركەمدىك قۋاتى جوعارى. مىسالى، اقىن انتيتەزا (قارسى قويۋ) كوركەمدىك قۇرالىن ءساتتى قولدانعان: «ەشكىم ەلەمەدى» ↔ «ەگىز لاعى ەمە بەرسىن» – بۇل ويداعى قوزعالىس (ەشكىمنىڭ نەمقۇرايلىعى مەن تابيعي تىرشىلىك) جاڭىلتپاشقا ديناميكا بەرەدى.  «ەشكىمنىڭ ءسۇتى ەرەكشە بولەك ەدى» –  «ەرەكشە بولەك» تىركەسى اسىرا ايتىلعان، بۇل بالالارعا كۇلكىلى اسەر قالدىرادى (گيپەربولا).

جالپى جاڭىلتپاشتىڭ بالالارعا اسەرى قانداي؟ بىرىنشىدەن، دىبىستى دۇرىس ايتۋعا ۇيرەتەدى (جاڭىلتپاشتى جىلدام ايتۋ ارقىلى «ە»، «س» دىبىستارىنىڭ تازا ايتىلۋى قالىپتاسادى), ەكىنشىدەن، بالانىڭ زەيىنىن دامىتادى (بىردەي دىبىستاردى شاتاستىرماي ايتۋ ءۇشىن بالانىڭ نازارى كۇشەيەدى), ۇشىنشىدەن، تاقپاق كوڭىلدى ويىن وينايدى (بالالار ءۇشىن بۇل اۋىزەكى تىلدىك جارىسقا اينالادى).

«ەشكىمنىڭ ءسۇتىن ەشكىم ەلەمەدى»  جاڭىلتپاشى – ءتىل ۇستارتۋعا ارنالعان ادىستەمەلىك-شىعارماشىلىق تۋىندى. اۋىل تۇرمىسىنان الىنعان فولكلورلىق بوياۋى بار تاقپاق. كوركەمدىك، تاربيەلىك جانە وي سەرگىتۋشى ويىننىڭ ۇيلەسىمدى ۇلگىسى.

بالانىڭ ويىن، مىنەزىن، بولمىسىن ءجىتى زەرتتەگەن وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى قۇددى ءبىر بالاباقشادا يا بولماسا باستاۋىش مەكتەپتە قىزمەت اتقارعان تاجىريبەلى مامانعا ۇقسايدى. ونىڭ بالالار ادەبيەتى جانرلارىنا ارناپ جازعان قاي شىعارماسى دا ەرەكشە وقىلادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «ەشكىمنىڭ ءسۇتىن ەشكىم ەلەمەدى» جاڭىلتپاشى – وتەپبەرگەن اقىپبەكۇلى شىعارماشىلىعىنداعى كوركەمدىك پەن ديداكتيكالىق مۇمكىندىكتىڭ ۇيلەسكەن ۇلگىسى. اقىن بالالارعا ارنالعان ادەبيەتتىڭ تابيعاتىن تەرەڭ مەڭگەرىپ، ءسوز ارقىلى ءتىل ۇستارتۋدى عانا ەمەس، ۇلتتىق رۋحتى، تابيعات زاڭدىلىقتارىن كوركەم جەتكىزۋدى ماقسات تۇتقان. بۇل جاڭىلتپاش – ويىن مەن تاربيەنى، ءتىل دامىتۋدى ءبىر ارناعا توعىستىرعان كوركەم پوەزيا ۇلگىسى.

ەلدوس توقتارباي

Abai.kz