Zulaghan uaqyt dauasyz, ghúlamahy Shәkәrim (Shahkәrim) Qúdayberdiúly aqtalghanyna 37 jyl óte shyqty. Sol 1988 jyly Shәkәrimning birtomdyq jinaghy (sary kitap) jaryq kórgen-di. Kenestik iydeologiya qyspaghynan oryn alghan keybir kemshin, olqygha qaramastan iysi qazaq mәre-sәre bolyp quandy.

Endi akademiyalyq tolyq jinaq baspagha dayyndalar dep oiladyq. Joq, olay bolmady. Ár jyldary shaghyn tirajben basylghan  bir-eki ólender jinaghy bolmasa, auyz toltyryp aitarlyq dýniye, kәne. Ásirese, tolyq jinaq dayyndalmaghany netken ókinish desenizshi. Ruhany ústaz, ózi qauiptengendey, mýldem «mútyldy» («Tәuelsizbiz, endi ólgenimiz tirilmek, óshkenimiz janbaq!» degenimiz qayda qaldy degen oy tuady eriksiz).

Úly Abaydyng tolyq jinaghyn da ainalyp óte almaymyz. Onyng jayy onyp túrghany da shamaly. Sapaly, janasha ýlgide dayyndap, halyqqa mol tirajben tarata almadyq. Keyinderi jaryq kórgen Abay jinaqtarynyng tirajy 4-5 mynnan asqan emes. Salystyrynyz, mәselen, 1961 jylghy birtomdyq tolyq jinaq 60 myng (!) danamen jaryq kórgen bolatyn.

Abay kitabyna degen súranys, әiteuir, sovet zamanynda mol tirajben shyqqan jinaqtarmen ótelip otyr.  Al Shәkәrim kitaby, senseniz, satylymda bolghan emes, tap qazir sham jaghyp izdeseniz de taba almaysyz (dýkender sóresinde atymen joq). Masqara jaghday demeske lajymyz joq!

Abay, Shәkәrim úlaghattary men jýgensiz ketken korrupsiya. Búl ekeui kýn men týn siyaqty antipodtar. Aldynghylargha qanshalyqty nemqúraydy qaraytyn bolsaq, songhysy sonshalyqty órshy týsetin bolady. Kiltipan osy arada!  Sondyqtan qalyng qauym atynan «Kemengerding әr shygharmasynyng tarihy bayandalghan jәne oghan týsinik berilgen Tolyq jinaghy qashan dayyndalmaq?» degen súraqty qabyrghadan qoygha tura keledi.

Búl rette: «Qalta tesik, qarjy joq shyghar» degen júbatu oy tuyndauy mýmkin. Búlay oilau týbirimen qate. Ondaghan jyldar qazirgi «Bas pensionerdin» kitaptary asa qymbat qaghazben qisapsyz kóp danamen basylyp shyqty. Ár jyl sayyn. Ózge tilderge audaryp, taratu mashaqaty qanshagha týsti desenizshi. Sol qyruar qarjynyng tamshyday bóligi de tiymedi Abay, Shәkәrim múrasyna. Ekinshi mysal, ýkimet san aluan forumgha ya bolmasa shetelden bir zenita-raketaly qondyrghy ya tank satyp alugha bóletin qarjy úlylardyng kitabyn million danamen taratugha jetip artylar edi-au. Demek, defisit aqshada emes, niyet, peyilge tirelude. Oy kózimen baghalasaq, úlylar kitabynyng qaytarymy ony shygharugha ketken shyghynnan on ese, jýz ese  asyp týseri sózsiz! Meyirimdi, aqjýrek úrpaq qalyptasuy arqyly.  Artqygha «Ar ilimin» amanat etken Shәkәrim birde:

Tәniri joly – aqjýrek,
Saytan degen qiyanat.
Aqjýrekti erterek,
Eskerdaghy, qyl әdet! –

dese, endi birde:

Adamdyq boryshyng –
Halqyna qyzmet qyl!
...Ózimshil bolma, kópti ardaqta,
Adamnyng bәri – óz halqyn! –

deydi.

Zatshylyq kózin baylaydy,
Adastyryp, aidaydy.
Jan biylemey, tәn biylep,
Adamnyng sory qaynaydy, -

dep pәlsapalyq jaghynan da úqtyryp aitady әlemdik oidyng alyby.

Áuliyeligi sol, saytangha (qiyanatqa) erip, ruhany azyp-tozghan qazirgi qazaq qoghamynyng kelbetin alaqangha salghanday kóre bilgen ghoy jaryqtyq. Jeke adamnyng da, býkil últtyng da sory – jan biylemey tәn biylese, tek fәniydi kýittep, ghapyl qalsaq. Taghy aitayyq, oghan qarsy antivirus – Abay men Shәkәrimning asyl múralary. Olargha kónil bólmeudin, tәrki etuding saldary auyr bolmaq, aghayyn.

Sonymen, Shәkәrimning Tolyq jinaghy qashan jaryq kórer eken? 1988 jyldan beri qanshama su aqty desenizshi. Preziydent tapsyrma beruin kýtuimiz kerek pe? Keybir azamattardyng sóz saptasyna qarasaq, búl ministrlikting emes, Ádebiyet institutynyn, qala berdi, Shәkәrimdi zertteu ortalyghynyng júmysy, solar jogharghy jaqqa ótinish týsirui kerek-mys. Menimshe, búl bos sóz (otyz jyl aigha qarap otyrdy ma). Keyinge syrghyta salu. Bizde biylik tarapy jetkilikti qarjy bólip: «Al, kәne, bitirinder!» dep qauly shygharmasa, eshtenening de óz betinshe qozghalmasy belgili. Solay bolugha etimiz ýirengen. Memleket qoldauy, ýkimet kómek qolyn sozuy auaday qajet! Sondyqtan osy ýndeudi qarjynyng qúlaghyn ústaghan jәne qolynda zakony bar lauazymdy túlghalargha baghyttap, solardyng qúlaghyna altyn syrgha dep jazyp otyrghan jayym bar.

Asan Omarov

Abai.kz