Ár halyqtyng ózindik «mәdeny kody» bar – ol sol últty basqalardan daralap túratyn erekshelik.

Mәdeniyet – últtyng ainasy, ghasyrlar boyy ýzilmey kele jatqan halyqtyng ruhany kelbeti, meyirimi men parasat-payymy. «Óner – últtyng jany» degen sóz beker aitylmasa kerek-ti. Osy orayda mәdeny saladaghy ózgerister men jetistikter jayly Mәdeniyet jәne aqparat ministri Aida Balaevamen súhbattastyq.

– Qúrmetti Aida Ghalymqyzy, eng aldymen súhbatqa keliskeniniz ýshin alghysymyzdy bildiremiz. Bizde sizge qoyar saualdar az emes. Aldymen kino salasyna, onyng ishinde aty anyzgha ainalghan «Qazaqfilimnin» qazirgi jay-kýiine toqtalsaq. «Qazaqfilim dauy» qashangha deyin jalghaspaq?

– Rasynda, jasyratyny joq, qoghamda danqty «Qazaqfilimge» qatysty týrli qaueset pen syny pikir jii aitylyp jýr. Qoghamnyng alandaushylyghyn da, janashyr kónilin de jaqsy týsinemiz. Óitkeni «Qazaqfilim» – jay ghana kinostudiya emes, ol – qazaq kinosynyng altyn besigi, últ ruhaniyatynyng shejiresi. Degenmen negizsiz aiyp taghyp, mәseleni san-saqqa jýgirtuding qajeti joq dep oilaymyn. Sondyqtan búl mәselege nýkte qoyylatyn kez keldi.

Birinshiden, taghy da qaytalap aitayyn, biz «Qazaqfilimnin» búrynghy danqyn qayta qalpyna keltirip qana qoymay, onyng janasha damuyna, túraqty órkendeuine tikeley mýddelimiz. Búl – jay uәde emes, naqty qadamdarmen jýzege asyp jatqan úzaqmerzimdi strategiyalyq júmys. Osy jolda bar kýsh-jigerimizdi salyp, eshteneden tayynbay, ayanbay enbek ete beremiz.

Sondyqtan naqty qadamdar jasalyp jatyr. Mәselen, biz zangha ózgeris engizdik. Zannamalyq dengeyde memlekettik kino­qarjylandyrudyng jalpy kólemining keminde 30%-y jyl sayyn «Qazaqfilimge» baghyttalatyn tetik engizildi. Búl kino­stu­diyanyng júmysyn túraqty әri qarjylyq túrghydan ornyqty etuge mýmkindik beredi.

Atalghan normany iske asyru maqsatynda biyl «Qazaqfilimge» ýsh kommersiyalyq kino jobany týsiruge 336 million tenge kóleminde qarajat bólinude. Qazir kinostudiya kelissózder jýrgize bastady.

Búl jerde eskerer dýniye, memleketten bólinetin әr tiynnyng esebi, súrauy bar. Sondyqtan búl qarajat saraptaudan ótken, layyqty dep tanylghan tuyndylargha ghana bólinedi. Sonday-aq kino týsiruge niyetti azamattar óz jobasy men qarjysynyng belgili bir payyzyn, mysaly, 50 payyzyn alyp kelse, «Qazaqfilim» qalghan qarajatty bólip, birlesip júmys isteydi. Búl rette memleket qarjysynyng qaytarymy boluy ýshin prokattaghy tabysqa eki tarap ta mýddeli bolady.

Sonymen qatar byltyrdan bastap kinostudiya últtyq filimderdi shetelde nasihattau, kino kýnderin ótkizu, «Euraziya» halyqaralyq kinofestivalin úiymdastyru baghytynda belsendi júmys istey bastady. Búl – últtyq kinonyng halyqaralyq kenistikke shyghuy ýshin jasalyp jatqan manyzdy qadamdar.

Taghy bir aita keter jayt, 2024 jyly «Qazaqfilim» songhy jeti jylda alghash ret ózin-ózi aqtaytyn dengeyge jetti. Búl – qarjylyq tәrtipting ornaghanyn, basqaru sapasynyng jaqsarghanyn, yaghny shygharmashylyq pen menedjment ara­syndaghy tepe-tendik ornygha bastaghanyn bildiredi.

– Biraq basshylyqqa qatysty da týrli pikir aitylyp jýr ghoy...

– Menedjment mәselesine az-kem toqtalyp óteyin. Búghan deyin kino sala­synyng mamandarymen, sonday-aq Asanәli Áshimov aghamen búl mәseleni kenirek talqyladyq. Sol kezde biz «Qazaqfilimdi» akter de, rejisser de emes, kәsiby menedjer basqaruy kerek degen ortaq oigha keldik. Rasynda, bizge naqty nәtiyje qajet.

Sondyqtan qazirgi basshyny qazaq tilin jetik bilmeydi dep kinәlap, atqarylyp jatqan júmystardy joqqa shygharu – orynsyz dep sanaymyn.

«Qazaqfilim» kinostudiyasynyng basym baghyttarynyng biri – kinostudiyany da­mytugha jeke investisiya tartu. Songhy 15 jylda alghash ret demeushilerding qoldauymen ishinara jóndeu júmystary bastaldy. Sonymen qatar Kinopark & Kinoplexx kiy­no­teatrlar jelisining qarjysy esebinen «Qazaqfilim» aumaghynda jazghy kinoteatr salu jәne ghimarattyng 1000 sharshy metrin jóndeu josparlanyp otyr.

Biz әr azamattyng pikirin qúrmetteymiz. Biraq bizding ústanymymyz – «syn shyn bolsyn, shyn syn bolsyn». Keybir azamattar aityp jýrgendey, eshkim «Qazaqfilimnin» jerin satyp jibermek emes. Biz otandyq filimderding әr jetistigine shyn quanyp, ony búqaralyq aqparat qúraldarynda túraqty týrde nasihattap kelemiz.

Jalghan jala, orynsyz baybalam men negizsiz aiyptaular bizdi úshpaqqa shy­ghar­maydy. Kerisinshe, kino salasynyng ór­ken­deuin oilasaq, birlese júmys isteuimiz qajet. Kino – últtyq kodtyng kórkem bey­­nesi. Ony damytu – tek memleketting emes, býkil shygharmashylyq qauymdastyqtyng ortaq jauapkershiligi. Eger biz últtyq kiy­nony qoldaymyz desek, onyng artynda túrghan iydeya men missiyany da birge kóteruge tiyispiz.

Biz alghash taldau jýrgizgen kezde kinogerlerding basym bóligi sapaly ónim shygharugha jәne ony nasihattaugha mýddeli emes ekenin aitqanymyzda biraz adam renjidi. Key rejisserler tipti ashyq qarsylyq tanytty.

Bizde qyzyq bir ýrdis bar. Jyl sayyn últtyq kinony qoldaugha arnalghan pitchingke qatysushylar sany óte kóp. Búl – bir jaghynan jaqsy. Demek, elimizde kino týsiruge niyetti jastar, shygharmashylyq iydeyasy bar azamattar kóbeyip keledi. Búl – ýmit pen senimning belgisi.

Alayda bayqaudan ótpegen jaghdayda narazylyq tanytyp, irikteu ýderisining әdildigine kýmәn keltiretinder de bar. Tipti, keybireuler «mitingke shyghamyz» degenge deyin barady. Búl – ókinishti jaghday. Óitkeni mәdeniyet dau-damaydyng emes, tyng iydeya men auyzbirlikting alany boluy kerek.

Biz mәdeny bәsekelestikti sayasy alan­gha ainaldyrmauymyz kerek. Shygharmashy­lyq – senim men jauapkershilikke negizde­lui kerek.

Sonymen qatar aita ketetin jayt – pitching jýiesi qazir búrynghyday emes. Onyng ashyqtyghy men әdildigin arttyru maqsatynda birqatar janashyl qadam jasalyp jatyr. Mәselen, sarapshylar qúramy janartylyp, irikteu kriyteriyleri naqtylandy. Búl – jýiening jetilu jo­lyndaghy manyzdy ózgeristerding biri.

Býginde otandyq kiynematografiya damu kezenin bastan ótkerip otyr. Memleket basshysynyng tapsyrmasy boyynsha 2030 jylgha qaray kinoprokattaghy últtyq filimderding ýlesin 35%-gha deyin jetkizu kózdelgen.

2024 jyly memlekettik qarjylandyru ayasynda 16 últtyq filim prokatqa shyqty, al biyl 6 filim jaryqqa shyqsa, jyldyng sonyna deyin taghy 10-gha juyq kartina kórermenge jol tartpaq.

Sonymen birge elimizde prokatqa shyghatyn otandyq jәne sheteldik filimderge prokattau kuәligin beru boyynsha qolda­nystaghy zannamany kýsheytu júmystary jýrgizilude.

Jalpy alghanda, bizge kәsiby mәdeniyet jetispeydi. Syn da, pikir de, úsynys ta kәsiby dengeyde aitylugha tiyis. Eger biz halyqaralyq dengeyde moyyndalatyn kino jasaghymyz kelse, eng aldymen, óz ishimizde әdilettilikke, tәrtipke jәne ortaq jauapkershilikke ýirenuimiz kerek. Jenilisti de, jenisti de mәdeniyetpen qabyldau – shygharmashylyq adamgha tәn qasiyet.

Bizge jana tolqyn, jana mazmún qajet. Ol ýshin shynayy talantty jastargha jol ashu – bizding mindetimiz. Agha buyn renjimesin, biraq býgingi jastar az qarajatpen ýlken taqyryptardy iygerip, jana ózgeristerge jol ashyp keledi. Búl – últtyng jana kórkemdik ainasy.

Olardyng enbegi bedeldi halyqaralyq kinofestivaliderde joghary baghalanyp jýr. Demek, bizde әleuet bar. Endigi maqsat – osy әleuetti jýieli týrde qoldap, oghan jol ashu.

Óner ordasy – shygharmashylyqty tu etetin kiyeli meken

– «Qazaqfilimdi» janartu júmystary turaly aityp qaldynyz. Qazir M.Áuezov atyndaghy Qazaq últtyq drama teatrynda jәne N.Sas atyndaghy Memlekettik aka­demiyalyq orys balalar men jasóspirimder teatrynda jóndeu júmystary jýrip jatyr. Qúrylys barysynda búl teatrlardyng tarihy kelbetine ziyan tiyip ketpey me?

– Áriyne, biz tarihy ghimarattargha jasalatyn jóndeu jәne qalpyna keltiru júmystaryna asa múqiyat qaraymyz. Sebebi búl – jay ghana nysandar emes, halqymyzdyng ruhany tarihynyng bir bólshegi.

M.Áuezov teatry 2026 jyly 100 jyldyq mereytoyyn atap ótpek. Osy aituly data qarsanynda 1981 jyldan beri paydalany­lyp kele jatqan teatr ghimaratynda rekon­struk­siya júmystary jýrgizilip jatyr. Jón­deu barysynda tarihy kelbetti saq­­­tau – bizding basty talabymyz. Búl baghytta arnayy ma­­mandarmen, restavratorlarmen, sәulet­shi­lermen birlese júmys atqaryp kele­miz. ­Tek syrtqy beynesi emes, ishki ruhy men atmosferasy da saqtalugha tiyis dep esepteymiz.

Sonymen qatar eski әri tozyghy jet­ken sahnalyq jabdyqtar janartylyp, zama­nauy jaryq jәne dybys jýieleri ornatylyp jatyr.

Teatr taqyryby qozghalghan song bir manyzdy mәselege toqtala ketkim keledi. Songhy jyldary elimizdegi mәdeniyet oshaq­tary, onyng ishinde teatrlar ómirden ótken túlghalardy shygharyp salatyn oryngha ainalyp bara jatqanday әser qaldyrady. Búl – oilanatyn mәsele. Búl pikirim­di tarihy tereng Jazushylar odaghy da eske­re­di dep senemin.

Búryn Almaty qalasy әkimdiginde qyz­­met etip jýrgen kezimde on kýnning ishin­de birneshe tanymal túlgha ómirden ótti. Sol kezde teatr jetekshisi Talghat ­Te­menov qonyrau shalyp, akterler kýn­­diz – qoshtasu rәsiminde, keshke – spek­taklide jýretinin, bәrining kónil kýii, ensesi týsip ketkenin aitty.  «Qasterli or­da jer­leu burosyna ainalyp ketken joq pa?» de­gen qynjylysyn bildirdi. Búl әngime әli kýn­ge deyin esimde.

Shynynda da, biz shygharmashylyq adamdardyng moralidyq-psihologiyalyq jaghdayyn eskermeytin sekildimiz. Ekinshiden, kenestik kezennen qalghan dәstýrlerdi sol qalpynda býginge deyin jalghastyra beru  qanshalyqty dúrys?!

Áriyne, óner men әdebiyetke enbegi singen jandardyng esimi úmyt qalmauy kerek. Biraq olardyng ruhyn úlyqtau men qoshtasu rәsimderining formaty men ótetin orny – qogham men mәdeniyet ýshin qayta qaralatyn kezenge jetkendey.

Óner ordasy – ruhany biyiktik pen shygharmashylyqty tu etetin kiyeli meken. Alayda eger onyng sahnasy jii qaraly jiyndar ótetin oryngha ainalsa, búl – alandatarlyq jaghday. Múnday ýrdis bir jaghynan kórermen men akter, sahna men sana arasyndaghy baylanysty әlsiretedi.

Búl pikirge keybir ziyaly qauym ókilderi renish bildirui mýmkin. Alayda mәseleni emosiyamen emes, parasatpen qabyldaytyn uaqyt keldi.

Súraghynyzgha qayta oralsaq, býgin­de elimizdegi mәdeniyet nysandarynyng ba­­sym bóligi kýrdeli jóndeudi qajet etedi. Búl – jyldar boyy qordalanghan mәsele. Biz búl mindetti tek budjet esebinen emes, demeushiler men mesenattardy tarta otyryp, mәdeniyetti janghyrtudy býkil qoghamnyng ortaq isine ainaldyrugha tyrysyp kelemiz.

Al N.Sas atyndaghy Memlekettik akademiyalyq orys balalar men jasós­pirimder teatry ghimaratynyng re­konstruk­siyasy Almaty qalasy әkim­digining qol­dauymen 2025 jyldyng nauryz aiynan bastap jýrgizilude. Joba qú­rylys-montajdau júmystaryn, ma­te­rialdyq-tehnikalyq bazany tolyq janartudy jәne jalpy audany 10 560 sharshy metr bolatyn jana keneytilgen ghimaratty qamtidy. Onda 200 oryndyq kameralyq sahna, óndiristik sehtar, әkim­shilik jәne qoyma ýi-jaylary or­na­­lasatyn bolady.

Sonday-aq rekonstruksiya barysynda teatr jabdyqtarynyng 100%-y janartyl­maq. Atap aitqanda, sahna mehanikasy, akustika, dybys, jaryq, beyne jýieleri týgel janartylady.

Joba ayasynda teatrdyng tarihyna arnalghan muzey ekspozisiyasy ashylady. Búl – tarihy sabaqtastyqty saqtau men janghyrtudyng jarqyn ýlgisi.

Múnday jóndeu júmystary Abay atyndaghy Qazaq últtyq opera jәne balet teatrynda da jýrgizilude. Atap aitsaq, teatrdyng kireberisi rekonstruksiyala­nyp, kýnqagharlar, jylu perdeleri, sәndik lustralar ornatyldy. Birinshi qabattyng foyesinde mәrmәr eden qalpyna keltirildi.

Sonymen qatar hor jәne orkestr zaldary, grimdeu bólmeleri men bufet aimaghy da janartylyp, zamanauy jab­dyqtarmen qamtamasyz etildi.

– Sózinizdi bóleyin. Siz atap ótken Qazaq últtyq opera jәne balet teatryn býginde Aynúr Kópbasarova basqaryp otyr. Onyng qyzmetine qatysty da aryz-shaghymdar az emes. 

– Súraghynyzdyng astaryn týsindim. Áleumettik jelilerde aitylyp jýrgen «Kópbasarova mening qúrbym, teatrdy qúrdymgha ketirip jatyr» degen syndar – negizsiz. Búl jerde basty mәsele – kәsibiylik pen nәtiyje.

IYә, Aynúr Kópbasarovagha qatysty shaghymdar týskeni ras. Saralap qarasaq, bizge týsken 14 shaghymnyng 8-i onyng qyzmetine tikeley qatysty. Alayda olar negizinen teatrdyng shtattyq biylet tekserushilerinen kelip týsken. Búl qyzmetkerler tek is-sharalar kezinde júmys istegen. Basqa teatrlarda múnday mamandar mausymdyq nemese kelisimshart negizinde ghana qyzmet atqarady. Teatr mausymy ayaqtalghan song búl shtat qajet bolmay qalady. Sondyqtan atalghan ózgerister teatr qúrylymynyng qayta jasaqtaluyna baylanysty qolda­nystaghy zannamagha sәikes jýrgizildi.

Byltyrghy aqpan aiynda qyzmetke taghayyndalghan sәtten bastap ol shyghar­mashylyq janarudy, halyqaralyq yntymaqtastyqty jәne materialdyq-tehnikalyq bazany janghyrtudy ýilestiretin teatrdy damytudyng jana baghytyn algha qoyghanyn eskeru qajet.

Basshy retinde jóndeu-qalpyna keltiru júmystaryna demeushi tauyp, teatrdyng jaghdayy ýshin jan sala júmys istep jýrgenin kórip otyrmyz. Ony jana aittym. Búdan basqa, shygharmashylyq izdenister, jana premieralar, sheberlik sabaqtary jemisti úiymdastyryluda.

– Jalpy, búdan bólek mәdeniyet salasyndaghy kadr sayasatyna syn aitushy­­lar kóp. Búghan ne deysiz?

– Qay mekemege kim taghayyndalsa da, eng aldymen ol  kәsiby jaghynan tolyqqandy dayyn, basqarushylyq qabileti joghary, salagha jany ashityn túlgha boluy kerek. Óitkeni birinshi basshy – jay ghana is-shara úiymdastyryp, esep berip otyratyn adam emes. Ol – sol úiymnyng baghytyn aiqyn­daytyn, damu strategiyasyn jasap, sony jýzege asyratyn negizgi jauapty túlgha.

Basshynyng funksiyasy tek mәdeny jobalarmen shektelmeydi. Ol mekemening jalpy tynys-tirshiligine, shygharmashylyq újymnyng jaghdayyna, tipti ghimarattyng tehnikalyq jaghdayyna deyin tolyq jauap beredi. Kadr sayasaty, budjet pen josparlau, jóndeu júmystary, materialdyq-tehniy­kalyq baza – múnyng bәri sol basshynyng kýndelikti nazarynda boluy kerek.

Tek birrettik merekelik is-sharalar emes, mazmúndy әri túraqty jobalarmen júmys isteytin uaqyt keldi.

Juyrda ministrlikke qarasty 71 ve­domstvolyq úiymnyng qyzmetkerlerin «Birynghay kadrlyq aqparattyq jýiege» qosu barysynda salamyzdaghy myng jarymgha juyq qyzmetkerding qata­ry­nan birneshe mekemede júmys istep, tip­ti bes ailyq mólsherde aqy alatyny bel­gili boldy. Sonymen birge úiymdarda 1 200-ge juyq 90 jasqa deyingi zeynetkerding týrli laua­zymdardy atqaryp jýrgeni anyqtaldy.

Búdan basqa, ózge qalada nemese shetelde negizgi júmysta istep, bizding mekemelerge júmysqa kelmese de, syrttay ailyq alyp otyrghan qyzmetkerler de bar bolyp shyqty. Biz múny retteymiz.

Biz byltyrdan beri әr mekeme aldyna naqty KPI-lar qoyyp, sonymen mekeme qyzmetin baghalaudy jýzege asyryp jatyrmyz.

Áriyne, biz zeynet jasyndaghy mәdeniyet qayratkerlerining enbegine qúrmetpen qaraymyz. Biraq zang men tәrtip bәrine ortaq. Erteng maghan key azamattar renjui mýmkin. Degenmen ýlken ózgeristerding joly qashanda auyr. Biz salanyng damuy ýshin ýlken qadamdargha, keyde qúrbandyqqa barugha mәjbýrmiz. Olay jasamasaq, bir belesten ekinshi beleske qalay ótemiz? Qarapayym ghana júmys tappay jýrgen jastargha qashan jol ashamyz?

Kadrlyq rotasiya mәselesi óte manyzdy, óitkeni kez kelgen mekemening damuyna tyng kózqaras pen basshylyq tarapynan údayy qoldau qajet. Alayda búl – jalghyz sheshushi faktor emes. Biz mәdeny mekemelerdi 30-40 jyl basqaryp, uaqyt talabyna say damytyp otyrghan talay túlghany bilemiz. Mәselen, Ayman Qojabekqyzy Qazaq últtyq óner uniyversiytetining qalyptasuy men damuyna ýlken ýles qosty. Biraq songhy jyldary uniyversiytet júmysy túralap, qúldyray týskenin kórdik.

Ayman Qojabekqyzy ókpelemesin, biraq osy jyldar ishinde oqu ornynyng shatyrynan su aghyp, ghimaratynyng toz-tozy shyqqan. Memleket basshysynyng tikeley qoldauymen ghimarat janaryp, jana oqu jylyn jana orynda bastaghaly otyrmyz.

Uniyversiytetke qarasty basqa da ghimarattardyng jaghdayy óte kýrdeli. Preziydent tapsyrmasymen endi biz kolledjdi de janartu maqsat etip otyrmyz.

Sonday-aq Kýlәsh Bayseyitova atyndaghy Qazaq últtyq óner uniyversiytetine tiyesili óner lageri 2011 jyldan beri júmys istemey kelgen. Ony qayta jandandyru qajet.

Al daryndy balalardyng sapaly bilim aluy jәne jan-jaqty damuy ýshin qolay­ly jaghday jasau maqsatynda uniyversiytet janyndaghy mamandandyrylghan mektep-internattyng jana ghimaratyn salu jobasy әzirlenude.

Joba memlekettik-jekeshelik әriptes­tik tetigi arqyly iske aspaq. Qazir jeke investormen yntymaqtastyq turaly memorandum jobasy pysyqtaluda.

Jeke investor jobalyq-smetalyq qújattamany әzirleudi jәne onyng shy­ghyndaryn óz qarajaty esebinen qarjy­landyrugha dayyn ekenin bildirdi.

Búl – bolashaq ónerpazdargha jasalyp jatqan investisiya ghana emes, talanttardy tәrbiyeleuding irgetasy. Biz daryndy balalar ýshin sapaly bilim men ómirge beyim orta jasauymyz kerek. Óitkeni últtyq óner  ózinen-ózi tumaydy, ol tәrbie men jýieli qoldaudyng nәtiyjesinde ghana qalyptasady.

Taghy da aita keterligi, bas qalanyng qaq ortasynda ornalasqan Últtyq akademiyalyq kitaphana búghan deyin ortalyq qalalyq jylu jýiesine qosylmaghan eken. Biyl qalalyq әkimdikting qoldauymen syrtqy jylu jelilerin salu jәne qazandyqty qayta qúru júmystary ayaqtaldy. Qazir kitaphana ghimaraty qalalyq qúbyrgha qosyldy.

Balalargha kitapty qyzyqtyra otyryp ýiretu qajet

– Al muzeylerimizding jay-kýii qalay?

– Jalpy, mәdeny nysandardy janartu, qalpyna keltiru, zamangha say qayta beyimdeu júmystary Memleket basshysynyng tikeley tapsyrmasymen jýzege asyp jatyr. Preziydentting óner salasyn qoldaugha qatysty ýndeuine kәsipkerler, demushiler qoldau bildirip, atsalysuda. Onyng ishinde muzeylerimizding de orny erekshe.

Mәselen, Ortalyq memlekettik muzeyding jeldetu jýiesin jóndeu maqsatynda «Bolat Óte­múratov» qorymen kelissózder jýrgizilip jatyr. Osy orayda mәdeniyet úiymdarynyng júmysyna demeushilik kórsetip jýrgen Samruk-Kazyna Trust korporativtik qoryna, Senim Qogamy qoryna jәne basqa da otan­dyq kәsipkerlerge alghysymdy bildiremin.

Al Á.Qasteev atyndaghy Memlekettik óner muzeyining shatyry janartylyp, eks­pozisiyalyq zaldary jóndelip jatyr. So­nymen qatar muzeyding salqyndatqysh jýiesi – «chiller» tolyqtay auystyry­lady. Búl júmystar respublikalyq bud­jetten tys, demeushilik qarajat esebinen atqaryluda.

Qasteev muzeyi turaly sóz qozghaghan song jaqynda bolghan jaghdaygha da qysqasha týsi­nikteme bere keteyin. Shilde aiynda muzey EfesArt Space jobasymen birlesip, birneshe manyzdy kórme úiymdastyrdy. Búl seriktestik zamanauy óner men әleu­met­tik manyzdy taqyryptardy qoldaugha baghyttalghan.

«Áyel enbegi» atty qayyrymdylyq kórmesining ashyluy muzey júmysynan keyin aldyn ala shaqyrylghan, jasy 21-den asqan qonaqtardyng qatysuymen ótti. Kelisim boyynsha muzeyde alkogolisiz susyndar úsynylatyn furshet ótkizuge rúqsat berilgen. Alayda keytering qyzmetin kórsetken kompaniya búl talapty búzyp, qúramynda alkogoli bar susyndardy da úsynghan. Osy oqigha boyynsha jauapty túlghalar anyqtalyp, «Efes Qazaqstan» kompaniyasyna әkimshilik hattama tol­tyrylyp, aiyppúl salyndy. Muzey bas­shylyghyna da resmy eskertu berildi. Aldaghy uaqytta múnday jaghdaylardyng aldyn alu ýshin baqylau kýsheytiledi.

Kez kelgen órkeniyetti elding ruhany beynesi – onyng mәdeny mekemelerining jaghdayynan kórinedi. Eger biz óz tariy­hymyzdy qúrmettesek, ónerge degen qúr­metimizdi naqty ispen kórsetuimiz kerek.

– Osy jerde taghy bir súraq tuyndaydy. Mәdeny nysandardy jóndep jatyrmyz ghoy, al onyng ishki mazmúny qalay bolady? Mysaly, kitaphanagha keletin oqyrmandargha kitaptar qanshalyqty qoljetimdi? Biz qazirgi oqyrman súranysyn qanaghattandyra alyp otyrmyz ba?

– Óte oryndy súraq. Shyn mәninde, mәdeny infraqúrylymdy janghyrtu – tek qabyrghany jóndeu emes, eng aldymen onyng ishki mazmúnyn janartu. Qazirgi zamannyng oqyrmany, kórermeni, tyndarmany  mýlde basqa. Olar jyldam aqparat alady, sifrlyq kenistikte ómir sýredi. Sondyqtan biz mәdeny mekemelerding mazmúnyn da sol ýderisterge say beyimdeuimiz kerek.

Kitaphanalargha kelsek, songhy jyldary búl salada birqatar ózgeris jýzege asyrylyp jatyr. Jay ghana kitap saqtau orny emes, intellektualdy ortalyqqa ainalu jolynda naqty qadamdar jasaluda. Ásirese, Últtyq akademiyalyq kitaphana, Últtyq kitaphana jәne ónirlik kitaphanalar sifrlyq trans­­formasiya ýderisin bastap ketti. Elektrondy katalogtar, onlayn qyzmetter, sifrlyq platformalar – býginde kitap­hanalar qyzmetining ajyramas bóligine ainaldy.

Degenmen siz aityp ótken oqyrman súranysyn qanaghattandyru – aldaghy basym baghyttarymyzdyng biri. Qazir, ókinishke qaray, oqyrman izdegen jana tuyndylar, zamanauy janrlar, balama әdebiyetter kitap sórelerinen tabyla bermeydi. Búl – qordy janartu, jýieli saraptau, naryqtaghy әdeby ýrdisterdi baqylau qajet degen sóz.

Biz dәl osy baghytta júmystar jýrgizip jatyrmyz. Eng aldymen, kitap qoryn zama­nauy әdebiyetpen janartu qolgha alynuda. Búl tek kórkem әdebiyetke emes, ghylymiy-kópshilik, kәsiptik, motivasiyalyq, balalar men jas­óspirimderge arnalghan kontentke de qatysty.

Osy orayda, elimizde jeke baspalar belsendi damyp kele jatqanyn atap ótken jón. Búl – ong ýrdis. Baspalar arasyndaghy bәseke otandyq avtorlardyng shygharmashy­lyghyn jana dengeyge shygharady.

Qazirgi kezde jaryq kórip jatqan sal­maqty tuyndylardyng basym bóligi hal­qymyzdyng ótken tarihyna, tarihy túlghalar men oqighalargha arnalyp keledi. Múny  tәuelsizdik alghan últtyng ótkenin týgendeui dep týsinuge bolady. Búl mindetti agha buyn jazushylar abyroymen atqaryp shyqty.

Alayda qazirgi әdebiyette qazirgi zaman adamynyng kórkem beynesi, Qazaqstannyng jana mynjyldyqtaghy kelbeti, jahandanu kezenindegi últtyq bolmys, ghylym men tehnologiya taqyryptary әli de jetkilikti qamtylmay otyr.

Býginde jana janrlardy damytu asa manyzdy. Qazirgi balalar men jasóspirimder komiks, fentezi, detektiyv, fantastika janrlaryna qyzyghushylyq tanytady. Búl – olardyng әdebiyetke bastar alghashqy joly. Sondyqtan osy baghyttaghy kitaptardy kóbirek shygharyp, qorlardy janartu, zamanauy avtorlardy qoldau – kýn tәrtibindegi manyzdy mindet.

El Preziydenti «kitap oqityn últ» bastamasyn kóterip, qoghamda kitap oqu mәdeniyetin qalyptastyrugha shaqyrdy.

Al endi kitaphanalargha barsanyz, zaman kelbetin, dәuir shyndyghyn ashatyn dýnie taba almaysyz. Búl, әriyne, zamanauy әdebiyettin, shygharmashylyqtyng mәselesi dep jyly jaba salugha bolady. Biraq mәsele tek onda emes. Bizde oqyrmannyng layyqty baghasyn kýtip túrghan tuyndylar barshylyq. Oghan jylda Preziydent qoldauymen ótkizip jýrgen әdeby bayqaular kuә. Qazir bizde osy baghytqa eng kóp nazar audarylyp keledi. Án-kýi, kórkem-suret nemese basqa emes, әdebiyet salasyndaghy bayqaular kóp. Búl neni bildiredi? Álbette, memleketting mýddeligin. Al búl mýdde qaydan shyqty?

Biz ótken jyldary egemen tarihymyzda alghash ret respublikamyzdaghy býkil kitap­hana qoryna tiyanaqty taldau jýrgizdik. Nәtiyjesinde, týigen týiinimiz – elde bar kitaptyng sany kóp, biraq salasy jútan. Aynaldyrghan tórt-bes avtordyng bir taqyryptaghy kitaptary birneshe mәrte ózgertilip qayta-qayta basyla bergen. Mysaly, kitaphana qorlarynda kitap atalymy túrghysynan belgili klassik jazushymyzdyng 1 174 kitaby 26 804 danada bolsa, kitap tirajy túrghysynda ortanqol bir avtordyng 1 012 kitaby 34 746 danasymen kósh bastap túr.

– Atyn atap, týsin týsteginiz kelmey me?

– Joq. Óitkeni avtorgha da, onyng tuyn­dysyna da súraq joq. Mәsele basqada. Mening aitpaghym – búl jekelegen birrettik fakt emes, jýieli, strategiyalyq túrghyda sheshetin mәsele. Memleketting kitap basugha júmsalatyn qarajatyn tiyimdi paydalanu. Taqyryp janghyrtu. Jazushylardy qoldau. Áriyne, búl aitugha onay siyaqty. Biraq biz búl júmysty qalay úiymdastyru keregin bilemiz. Qazirding ózinde Preziydent Ákim­shiligining tapsyrmasyna sәikes, 2025 jyly basylyp shyghatyn әdebiyetter qataryndaghy zamanauy kórkem, publisistikalyq (non-fiction) jәne ghylymiy-kópshilik, son­day-aq ministrlik bastamasymen audarma men balalar jәne jasóspirimderge arnalghan әdebiyetter ýlesin 80%-gha kóterdik.

Sondyqtan da osy baghyttaghy júmys­­tar­dy әdeby orta tereng týsinip, oghan belsene aralassa eken degen tilegimiz bar. Mem­le­ket­­tik qoldaudy qansha ardaqty-syily bol­­sa da tek jeke-dara aghalarymyz emes, tú­tas últtyq әdebiyetimiz kórse eken degen niyet.

Balalargha kitapty kýshtep oqytu emes, qyzyqtyra otyryp ýiretu qajet. Olar әdebiyetke jana formalar arqyly ghashyq boluy mýmkin. Demek, biz әdebiyet pen mәdeniyette múrany saqtay otyryp, bola­shaqty qalyptastyru missiyasyn qatar alyp jýruimiz kerek.

Ayta keteyik, tәuelsizdik jyldarynan beri memleket tapsyrysy boyynsha jyl sayyn qalamgerlerding kitaptary basy­lyp, elimizding barlyq ónirindegi kitaphana­­lar­gha jetkizilip keledi. Mәselen, 2017–2024 jyldar aralyghynda memlekettik tapsy­ryspen 1 487 kitap, jalpy taralymy 4 mln 911 myng dana basylyp shyqty. Sonymen qatar avtorlargha qalamaqy tóleu jýiesi de jolgha qoyylghan.

Mereytoy iyelerining enbekterin Ýkimet qaulysyna sәikes basyp shygharudy qúptaymyz. Aldaghy jyldary iydeologiyalyq manyzy zor kóptomdyqtar, ghylymi, tanym­dyq, salalyq әdebiyetterge basymdyq beriledi dep esepteymiz.

Qoghamdyq kólikte, kitaphanada, әleu­mettik jelide kitap oqyp otyrghan jastardy jii kóremiz Demek, oqu mәdeniyetin damytu, avtorlardy qoldau – basty mindetterding biri boluy tiyis.

Búl baghytta Últtyq kitap kýni merekesin atap ótu, «Abay» atyndaghy әdebiyet pen óner salasyndaghy Memlekettik syilyq, «Ayboz» últtyq әdeby bayqauy, Preziydenttik arnauly әdeby syilyq, «Daryn» jastar syilyghy, «Ádebiyet pen jurnalistika salasyndaghy ýzdik júmystar ýshin» marapattary, ýzdik baspa men kitaptardy qoldau jobalary jýzege asyryluda.

Osynyng bәri – sapaly kontent qalyp­tastyrugha baghyttalghan naqty qadamdar. Sondyqtan da kitaphanalarymyz  bizding iydeologiyalyq jәne intellektualdyq ústanymymyzdyng ainasy bolugha tiyis.

Sifrlyq infraqúrylym – últtyq mәdeniy qauipsizdikting de kepili

– Sifrlandyru mәselesi mәdeniyet salasynda qalay jýrip jatyr? Álem jana tehnologiyalargha negizdelgen mәde­ny ónimder jasap, virtualdy muzeyler men jasandy intellekt kómegimen mú­raghattardy jan­dandyrsa, biz әli kýnge deyin qaghaz qújat pen qolmen esepke alu­gha tәueldimiz. Nege mәdeniyet salasy­nyng sifrlyq infraqú­rylymy әli de әlsiz? Jahandyq sifrlyq bәsekege tótep bere alamyz ba?

– Moyyndau kerek, mәdeny saladaghy sifrlandyru isi әli de jetildirudi qajet etedi. Sifrlandyru – mәdeniyet salasynyng bolashaghyn aiqyndaytyn basty baghyttardyng biri. Búl tek esep jýiesin janartu emes, búl – últtyq múrany saqtap, ony әlemdik ainalymgha shygharudyn, keler úrpaqqa jetkizuding zamanauy joly.

Qazir әlem elderi virtualdy shyndyq, jasandy intellekt, big data, 3D skanerleu, sifrlyq arhivter, NFT óneri siyaqty tehnologiyalardy mәdeniyet salasyna keninen engizip otyr. Mysaly, Google Arts & Culture jobasy ayasynda әlemning jetek­shi muzeyleri onlayn platformagha jýkte­l­ip, 4K sapada úsynylyp otyr. Búl – óner men mәdeniyetke shekarasyz qoljetimdi­lik degen sóz.

Al bizde búl ýderis endi-endi jýielene bastady. Biyl Qazaqstan muzeylerining birynghay virtualdy alany – E-museum veb-portaly iske qosylmaq. Búl platforma arqyly әlemning kez kelgen nýktesindegi qoldanushylar elimizding mәdeny múrasyn 3D ýlgiler men interaktivti formatta kóruge mýmkindik alady. Joba ayasynda kórneki sifrlyq tehnologiyalar qol­danylyp, elimizdegi memlekettik muzey qoryn elektrondy formatta ýzdiksiz jýr­gizuge jaghday jasalady.

Songhy jyldary mәdeniyet obektilerin sifrlyq formatqa kóshiru, avtomat­tandyrylghan jýielerdi engizu baghytynda naqty qadamdar jasalyp jatyr.

Qazir «Ejelgi Taraz eskertkishteri» tarihiy-mәdeny muzey-qoryghynyng qor­ghauyndaghy «Aysha biybi kesenesi» eskert­kishinde elektrondyq biylet jýiesin engizu júmystary qolgha alyndy. Jýie beyne­kameramen, turniyketpen jab­dyqtalyp, obektke kiru face id nemese  IDcard arqyly jýrgiziletin bolady.

Mysalgha aitatyn bolsaq, «Ejelgi Taraz eskertkishteri» tarihiy-mәdeny muzey-qoryghynyng kommersiyalyq tabysy 2025 jylghy qantar-aqpan ailaryndaghy tabysy aiyna 1 mln tengeni qúrasa, osy jyldyng mamyr-mausymdaghy tabysy aiyna 4,3 mln tengege jetti. Búl jerden tabystyng ósu dinamikasyn eskerip, qazirgi kezende «Áziret Súltan» muzey-qoryghynyng obek­tilerine, «Otyrar» muzey-qoryghynyng «Oty­rar qalashyghy», «Arystan baba ke­senesi» obektilerine, «Ejelgi Taraz eskertkishteri» tarihiy-mәdeny muzey-qoryghynyng «Qarahan kesenesi» obektisine jogharyda atalghan avtomattandyrylghan jýieni engizu boyynsha tiyisti júmystar jýrgizilude.

Osy orayda búl ýderisti kezegimen barlyq tarihiy-mәdeny múra obektilerinde engizu qolgha alynbaq.

Bir qaraghanda qarapayym dýnie sekildi kóringenmen, búghan deyin búl ýderisterding eshbiri keshendi týrde jýielenbegenin eskergen jón. Biz endi-endi mәdeniyet salasyn sifrlandyrudyng institusio­naldyq negizin qalyptastyryp jatyrmyz.

Mәdeniyet sifrlanbasa – ol túiyq­talady. Qazirgi úrpaq aqparatty vizualdy, interaktivti týrde qabyldaydy. Demek, eger biz jastardy últtyq mәdeniyetke tartqymyz kelse, ony solardyng tilimen, sifrlyq ortada sóiletuimiz kerek. Búghan qosa, sifrlandyru – múrany saqtau kepili. Qaghaz qújat pen qoljazba tozady, biraq sifrlyq núsqa mәngi saqtalady әri әlemning kez kelgen jerinen qoljetimdi bolady.

Sondyqtan bizding basty mindet – mә­deniyetti sifrlandyrudy jekelegen jo­balarmen emes, últtyq dengeydegi baghdarlama retinde qarastyru. Búl – múraghat, muzey, kitaphana, teatr, kino, muzyka, qolóner, gastrolidik jýie, avtorlyq qúqyq syndy baghyttardyng bәrin qamtityn birtútas platforma boluy tiyis. Tek sonda ghana biz jahandyq sifrlyq bәsekede óz ornymyzdy saqtay alamyz.

Jalpy, sifrlandyru – mәdeniyetting jay-kýiin tek ishki emes, halyqaralyq integrasiyagha da beyimdeu degen sóz. Biz jahandyq mәdeny prosesterge sifrlyq formatta aralaspasaq, shetelder bizding múramyzben jaqyn tanysa almaydy. Sol ýshin sifrlyq infraqúrylym – últtyq mәdeny qauipsizdikting de kepili.

– Ángimenizge kóp raqmet!

Súhbattasqan 

Amangeldi QÚRMET

Derekkózi: aikyn.kz sayty

Abai.kz