1937 jylghy stalindik qughyn-sýrginning ortasynda Kenes Odaghy on bir jyldaghy alghashqy halyq sanaghyn ótkizdi. Stalin onyng nәtiyjelerinen ýlken ýmit kýtti, ol Batyspen salystyrghanda halyq sanynyng joghary ósimin kórsetedi jәne deni sau jәne baqytty memleketting beynesin jasaugha kómektesedi dep sendi.

Biraq nәtiyje kýtkendey bolmady jәne sol kezdegi kenes qoghamynyng naqty mәselelerine sәikes keldi. 1937 jylghy halyq sanaghynyng qújattary jarty ghasyrgha juyq qúpiya bolyp, KSRO ydyraghannan keyin ghana jariya boldy. 1937 jylghy halyq sanaghy Kenes Odaghynyng ómirindegi manyzdy oqigha boldy, óitkeni ol aldynghy 1926 jylghy sanaqtan aitarlyqtay ýzilisten keyin ótti jәne alghash ret bir kýnde jýrgizildi.

Ádette, sanaqtar ailargha, tipti jyldargha sozyldy jәne dәldigi kýmәn tudyrdy, óitkeni halyq osy uaqyt ishinde aitarlyqtay ózgerip ýlgerdi. Halyq sanaghyna dayyndyqty sol kezdegi bayypty ghalymdar, aldynghy qatarly statistikter jýrgizip, halyqqa toltyru ýshin saualnamanyng bastapqy jobasyn әzirlep, Halyq Komissarlar Kenesine tapsyrdy.

Búl barys egjey-tegjeyli boldy, biraq Halyq Komissarlary Kenesining komissiyasy kóptegen týzetuler engizdi, al úsynylghan núsqany Stalin ózi qadaghalap, saualnamanyng mazmúnyn on tórt qarapayym súraqqa deyin jenildetip, ony qate týsindiruge sheksiz mýmkindikter jasady. Últy men tughan jeri turaly súraqtar alynyp tastaldy, búl KSRO-da túratyn kóptegen sheteldikterdi ózderin «orys» dep kórsetuge iytermeledi.

Áleumettik qúrylym men tabysqa qatysty basqa súraqtar da aitarlyqtay jenildetildi nemese tolyghymen joyyldy. Sanaq kýni - 6 qantar - óte jәisiz uaqyt boldy, óitkeni ol orys pravoslaviyelik Rojdestvo qarsanyna sәikes keldi, kóptegen adamdar qydyrghan nemese sayahattaghan, búl búl adamdardy jauap alu ýshin qoljetimsiz etti. Bastapqy saualnamada búl kemshilik uaqytsha bolmaghandardy esepke alu arqyly óteldi, biraq Stalin búl bólimdi syzyp tastady.

Biraq ol din turaly súraqqa kenestik dәuirde bolghan tabystar jazylady dep eseptese kerek, bastapqy saualnamada joq din turaly bir oidy ózi qosty, biraq bәri odan alys bolyp shyqty. Halyq Komissarlary Kenesinen is jýzinde býlingen saualnama alghan son, halyq sanaghyn úiymdastyryp otyrghan Ortalyq halyq sharuashylyq esep basqarmasynyng qyzmetkerleri әr punktke tolyqtyrular men týsindirmeler әzirlep, jariyalaugha mәjbýr boldy, olar sanaq jýrgizuge jauaptylargha jetkizildi.

Halyq sanaghyn bir kýnde ótkizu kóp adamdy qajet etti, olardyng dayyndyqtary jedeldetilgen týrde jýrgizildi. Sanaqqa milliongha juyq adam tikeley qatysuy kerek bolsa, nәtiyjelerdi sanaugha millionnan astam adam qatysty. 6 qantarda qystyng borandy kýninde sanaq jýrgizuge jauapty adamdar elimizding týkpir-týkpirine jii qatynap, qar qúrsauynan, kóktayghaq joldardan nemese laydyng kesirinen ótpeytin joldardan ótip, әr eldi mekenge jetuge mәjbýr boldy.

Kóptegen audandarda, әsirese auyldyq jerlerde halyq sanaghy әbigerge týsti, adamdar ózderi ýshin jәne jaqyndary ýshin qorqyp, komissiya ókilderin saqtyqpen qarsy aldy, súraqtargha jauap beruden bas tartty nemese jay ghana ormangha tyghyldy. Tipti ýilerine qamalyp, sanaqshylardy kirgizbey, tipti fizikalyq qarsylyq kórsetken jaghdaylar da boldy.

1935 jyly kenestik partiya jetekshilerimen sóilegen sózinde Stalin Kenes Odaghynda enbekshilerding materialdyq jaghdayy aitarlyqtay jaqsarghanyn, halyq sany búrynghygha qaraghanda anaghúrlym joghary qarqynmen óskenin, tuu kórsetkishi jogharylaghanyn, ólim-jitim tómendegenin, halyqtyng taza ósimi kóp úzamay 35 million adamnan asatynyn aityp, riza bolyp kýldi.

1937 jylghy halyq sanaghynyng demografiyalyq derekteri Stalinning mәlimdemesin kórsetui kerek edi, biraq kýtpegen jaghday oryn aldy – sanaq el halqynyng sany kýtilgen 35 millionnyng ornyna bar bolghany 7 million adamgha ghana óskenin kórsetti, búl boljanghan ósimnen aitarlyqtay az. Ólim-jitim dengeyining ýrey tughyzatynday joghary boluyna 1930 jyldardyng basyndaghy asharshylyq, әrtýrli júqpaly aurulardan bolatyn ólim-jitimning joghary boluy, halyq arasynda jýrgizilgen auqymdy sayasy tazartular sebep boldy.

Saualnamagha qatysqan halyqtyng jartysynan kóbi ózderin dindar dep jariyalaghanyna Stalin shynymen tang qaldy, tipti ashulandy. Onjyldyq dinge qarsy qughyn-sýrginnen keyin ol ateistterding sany aitarlyqtay artady dep ýmittendi. Búl keybireulerding dindarlar qughyngha úshyraydy dep senip, ózderining diny kózqarastary turaly ótirik aitqanyna qaramastan.

Basqalary eger jetkilikti adamdar ózderin dinge senushi dep atasa, biylik shirkeuler ashugha mәjbýr bolady dep ýmittendi. Taghy bireuleri auylgha sanaqshylar kelgende jasyrynudy jón kórdi. Kenes basshylyghy búl derekterdi jariyalaudy sozbalangha saldy, sanaq basshylary «statistika ghylymynyng prinsipterin óreskel búzdy» dep mәlimdep, sanaq nәtiyjesin jariyalamady.

1937 jylghy halyq sanaghynyng aldyn ala nәtiyjeleri shyqqanda, olar tipti apatty kýtken, biraq onyng sonshalyqty auqymdy bolatynyn boljamaghandardy da tang qaldyrdy. Irikteushiler men oblystyq statistikalyq ortalyqtardyng kópshiligining basshylary, onyng ishinde kópjyldyq tәjiriybesi bar agha statist birden qamaugha alyndy. Tútqyngha alynghandardyng ornyna taghayyndalghandar keleside ne bolatynyn týsinip, týrli syltaularmen taghayyndaudan qashugha tyrysty. Birinshi bolyp qughyn-sýrginge úshyraghan Ortalyq statistika basqarmasynyng demograftary boldy, olar jyldar boyy Stalinge 1930 jyldardaghy asharshylyqtyng auqymy turaly jalghan mәlimetterdi jetkizip keldi.

Statistika basqarmasynyng bastyghy Ivan Kravali 1930 jyldardyng basyndaghy asharshylyq saldarynan tuudyng azdap tómendeuin jәne halyq sanynyng azghantay qysqaruyn sipattaytyn Stalinge esepter jiberdi. Sondyqtan Stalin asharshylyq turaly bilse de, zalaldyng auqymyn aitarlyqtay tómendete aldy. Sanaq úiymdastyrushylary, statistika basqarmasynyng bastyghy Ivan Kravali men sanaq burosynyng basshysy Olimpiy Kvitkin diyversiya jasady dep aiyptalyp, atyldy, al jay qyzmette jýrgender lagerilerde qaldy.

Sayyp kelgende, 1937 jylghy halyq sanaghy «sabotaj» dep jariyalanyp, onyng nәtiyjeleri «aqauly» dep atalyp, barlyq qújattar qúpiyalandy. Eki jyldan keyin jana halyq sanaghy jýrgizilip, onyng derekteri búrmalanyp, halyqtyng jalpy sanyn 170 million dep kórsetti, búl Stalin jariyalaghan sandargha dәl sәikes keledi jәne din mәselesi alynyp tastaldy, óitkeni KSRO-daghy din mәselesi óte ekiúshty boldy jәne onyng nәtiyjeleri tym alandatarlyq boluy mýmkin edi.

Kerimsal Júbatqanov, tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz