1937 جىلعى ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ ورتاسىندا كەڭەس وداعى ون ءبىر جىلداعى العاشقى حالىق ساناعىن وتكىزدى. ستالين ونىڭ ناتيجەلەرىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتتى، ول باتىسپەن سالىستىرعاندا حالىق سانىنىڭ جوعارى ءوسىمىن كورسەتەدى جانە دەنى ساۋ جانە باقىتتى مەملەكەتتىڭ بەينەسىن جاساۋعا كومەكتەسەدى دەپ سەندى.

بىراق ناتيجە كۇتكەندەي بولمادى جانە سول كەزدەگى كەڭەس قوعامىنىڭ ناقتى ماسەلەلەرىنە سايكەس كەلدى. 1937 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ قۇجاتتارى جارتى عاسىرعا جۋىق قۇپيا بولىپ، كسرو ىدىراعاننان كەيىن عانا جاريا بولدى. 1937 جىلعى حالىق ساناعى كەڭەس وداعىنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى وقيعا بولدى، ويتكەنى ول الدىڭعى 1926 جىلعى ساناقتان ايتارلىقتاي ۇزىلىستەن كەيىن ءوتتى جانە العاش رەت ءبىر كۇندە جۇرگىزىلدى.

ادەتتە، ساناقتار ايلارعا، ءتىپتى جىلدارعا سوزىلدى جانە دالدىگى كۇمان تۋدىردى، ويتكەنى حالىق وسى ۋاقىت ىشىندە ايتارلىقتاي وزگەرىپ ۇلگەردى. حالىق ساناعىنا دايىندىقتى سول كەزدەگى بايىپتى عالىمدار، الدىڭعى قاتارلى ستاتيستيكتەر جۇرگىزىپ، حالىققا تولتىرۋ ءۇشىن ساۋالنامانىڭ باستاپقى جوباسىن ازىرلەپ، حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنە تاپسىردى.

بۇل بارىس ەگجەي-تەگجەيلى بولدى، بىراق حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ كوميسسياسى كوپتەگەن تۇزەتۋلەر ەنگىزدى، ال ۇسىنىلعان نۇسقانى ستالين ءوزى قاداعالاپ، ساۋالنامانىڭ مازمۇنىن ون ءتورت قاراپايىم سۇراققا دەيىن جەڭىلدەتىپ، ونى قاتە تۇسىندىرۋگە شەكسىز مۇمكىندىكتەر جاسادى. ۇلتى مەن تۋعان جەرى تۋرالى سۇراقتار الىنىپ تاستالدى، بۇل كسرو-دا تۇراتىن كوپتەگەن شەتەلدىكتەردى وزدەرىن «ورىس» دەپ كورسەتۋگە يتەرمەلەدى.

الەۋمەتتىك قۇرىلىم مەن تابىسقا قاتىستى باسقا سۇراقتار دا ايتارلىقتاي جەڭىلدەتىلدى نەمەسە تولىعىمەن جويىلدى. ساناق كۇنى - 6 قاڭتار - وتە ءجايسىز ۋاقىت بولدى، ويتكەنى ول ورىس پراۆوسلاۆيەلىك روجدەستۆو قارساڭىنا سايكەس كەلدى، كوپتەگەن ادامدار قىدىرعان نەمەسە ساياحاتتاعان، بۇل بۇل ادامداردى جاۋاپ الۋ ءۇشىن قولجەتىمسىز ەتتى. باستاپقى ساۋالنامادا بۇل كەمشىلىك ۋاقىتشا بولماعانداردى ەسەپكە الۋ ارقىلى وتەلدى، بىراق ستالين بۇل ءبولىمدى سىزىپ تاستادى.

بىراق ول ءدىن تۋرالى سۇراققا كەڭەستىك داۋىردە بولعان تابىستار جازىلادى دەپ ەسەپتەسە كەرەك، باستاپقى ساۋالنامادا جوق ءدىن تۋرالى ءبىر ويدى ءوزى قوستى، بىراق ءبارى ودان الىس بولىپ شىقتى. حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنەن ءىس جۇزىندە بۇلىنگەن ساۋالناما العان سوڭ، حالىق ساناعىن ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ورتالىق حالىق شارۋاشىلىق ەسەپ باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ءار پۋنكتكە تولىقتىرۋلار مەن تۇسىندىرمەلەر ازىرلەپ، جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى، ولار ساناق جۇرگىزۋگە جاۋاپتىلارعا جەتكىزىلدى.

حالىق ساناعىن ءبىر كۇندە وتكىزۋ كوپ ادامدى قاجەت ەتتى، ولاردىڭ دايىندىقتارى جەدەلدەتىلگەن تۇردە جۇرگىزىلدى. ساناققا ميلليونعا جۋىق ادام تىكەلەي قاتىسۋى كەرەك بولسا، ناتيجەلەردى ساناۋعا ميلليوننان استام ادام قاتىستى. 6 قاڭتاردا قىستىڭ بوراندى كۇنىندە ساناق جۇرگىزۋگە جاۋاپتى ادامدار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ءجيى قاتىناپ، قار قۇرساۋىنان، كوكتايعاق جولداردان نەمەسە لايدىڭ كەسىرىنەن وتپەيتىن جولداردان ءوتىپ، ءار ەلدى مەكەنگە جەتۋگە ءماجبۇر بولدى.

كوپتەگەن اۋدانداردا، اسىرەسە اۋىلدىق جەرلەردە حالىق ساناعى ابىگەرگە ءتۇستى، ادامدار وزدەرى ءۇشىن جانە جاقىندارى ءۇشىن قورقىپ، كوميسسيا وكىلدەرىن ساقتىقپەن قارسى الدى، سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتتى نەمەسە جاي عانا ورمانعا تىعىلدى. ءتىپتى ۇيلەرىنە قامالىپ، ساناقشىلاردى كىرگىزبەي، ءتىپتى فيزيكالىق قارسىلىق كورسەتكەن جاعدايلار دا بولدى.

1935 جىلى كەڭەستىك پارتيا جەتەكشىلەرىمەن سويلەگەن سوزىندە ستالين كەڭەس وداعىندا ەڭبەكشىلەردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى ايتارلىقتاي جاقسارعانىن، حالىق سانى بۇرىنعىعا قاراعاندا اناعۇرلىم جوعارى قارقىنمەن وسكەنىن، تۋ كورسەتكىشى جوعارىلاعانىن، ءولىم-ءجىتىم تومەندەگەنىن، حالىقتىڭ تازا ءوسىمى كوپ ۇزاماي 35 ميلليون ادامنان اساتىنىن ايتىپ، ريزا بولىپ كۇلدى.

1937 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ دەموگرافيالىق دەرەكتەرى ءستاليننىڭ مالىمدەمەسىن كورسەتۋى كەرەك ەدى، بىراق كۇتپەگەن جاعداي ورىن الدى – ساناق ەل حالقىنىڭ سانى كۇتىلگەن 35 ميلليوننىڭ ورنىنا بار بولعانى 7 ميلليون ادامعا عانا وسكەنىن كورسەتتى، بۇل بولجانعان وسىمنەن ايتارلىقتاي از. ءولىم-ءجىتىم دەڭگەيىنىڭ ۇرەي تۋعىزاتىنداي جوعارى بولۋىنا 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى اشارشىلىق، ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان بولاتىن ءولىم-ءجىتىمنىڭ جوعارى بولۋى، حالىق اراسىندا جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى ساياسي تازارتۋلار سەبەپ بولدى.

ساۋالناماعا قاتىسقان حالىقتىڭ جارتىسىنان كوبى وزدەرىن ءدىندار دەپ جاريالاعانىنا ستالين شىنىمەن تاڭ قالدى، ءتىپتى اشۋلاندى. ونجىلدىق دىنگە قارسى قۋعىن-سۇرگىننەن كەيىن ول اتەيستتەردىڭ سانى ايتارلىقتاي ارتادى دەپ ۇمىتتەندى. بۇل كەيبىرەۋلەردىڭ ءدىندارلار قۋعىنعا ۇشىرايدى دەپ سەنىپ، وزدەرىنىڭ ءدىني كوزقاراستارى تۋرالى وتىرىك ايتقانىنا قاراماستان.

باسقالارى ەگەر جەتكىلىكتى ادامدار وزدەرىن دىنگە سەنۋشى دەپ اتاسا، بيلىك شىركەۋلەر اشۋعا ءماجبۇر بولادى دەپ ۇمىتتەندى. تاعى بىرەۋلەرى اۋىلعا ساناقشىلار كەلگەندە جاسىرىنۋدى ءجون كوردى. كەڭەس باسشىلىعى بۇل دەرەكتەردى جاريالاۋدى سوزبالاڭعا سالدى، ساناق باسشىلارى «ستاتيستيكا عىلىمىنىڭ پرينتسيپتەرىن ورەسكەل بۇزدى» دەپ مالىمدەپ، ساناق ناتيجەسىن جاريالامادى.

1937 جىلعى حالىق ساناعىنىڭ الدىن الا ناتيجەلەرى شىققاندا، ولار ءتىپتى اپاتتى كۇتكەن، بىراق ونىڭ سونشالىقتى اۋقىمدى بولاتىنىن بولجاماعانداردى دا تاڭ قالدىردى. ىرىكتەۋشىلەر مەن وبلىستىق ستاتيستيكالىق ورتالىقتاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ باسشىلارى، ونىڭ ىشىندە كوپجىلدىق تاجىريبەسى بار اعا ستاتيست بىردەن قاماۋعا الىندى. تۇتقىنعا الىنعانداردىڭ ورنىنا تاعايىندالعاندار كەلەسىدە نە بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن تاعايىنداۋدان قاشۋعا تىرىستى. ءبىرىنشى بولىپ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ورتالىق ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ دەموگرافتارى بولدى، ولار جىلدار بويى ستالينگە 1930 جىلدارداعى اشارشىلىقتىڭ اۋقىمى تۋرالى جالعان مالىمەتتەردى جەتكىزىپ كەلدى.

ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ باستىعى يۆان كراۆال 1930 جىلداردىڭ باسىنداعى اشارشىلىق سالدارىنان تۋدىڭ ازداپ تومەندەۋىن جانە حالىق سانىنىڭ ازعانتاي قىسقارۋىن سيپاتتايتىن ستالينگە ەسەپتەر جىبەردى. سوندىقتان ستالين اشارشىلىق تۋرالى بىلسە دە، زالالدىڭ اۋقىمىن ايتارلىقتاي تومەندەتە الدى. ساناق ۇيىمداستىرۋشىلارى، ستاتيستيكا باسقارماسىنىڭ باستىعى يۆان كراۆال مەن ساناق بيۋروسىنىڭ باسشىسى وليمپي كۆيتكين ديۆەرسيا جاسادى دەپ ايىپتالىپ، اتىلدى، ال جاي قىزمەتتە جۇرگەندەر لاگەرلەردە قالدى.

سايىپ كەلگەندە، 1937 جىلعى حالىق ساناعى «سابوتاج» دەپ جاريالانىپ، ونىڭ ناتيجەلەرى «اقاۋلى» دەپ اتالىپ، بارلىق قۇجاتتار قۇپيالاندى. ەكى جىلدان كەيىن جاڭا حالىق ساناعى جۇرگىزىلىپ، ونىڭ دەرەكتەرى بۇرمالانىپ، حالىقتىڭ جالپى سانىن 170 ميلليون دەپ كورسەتتى، بۇل ستالين جاريالاعان ساندارعا ءدال سايكەس كەلەدى جانە ءدىن ماسەلەسى الىنىپ تاستالدى، ويتكەنى كسرو-داعى ءدىن ماسەلەسى وتە ەكىۇشتى بولدى جانە ونىڭ ناتيجەلەرى تىم الاڭداتارلىق بولۋى مۇمكىن ەدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، س. سەيفۋللين اتىنداعى قازاق اگروتەحنيكالىق زەرتتەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz