Qazaqstannyng tabighaty aluan týrli jәne әdemi. Burabay, Kólsay men Qayyndy, Bayanauyl men Qarqaraly ónirining kelisti kelbeti, Sharyn shatqaly, Ile Alatauynyng súlulyghy – kóz toydyratyn kórinis qana emes, sonymen birge elding ekologiyalyq qazynasy. Al qazir býkil әlemdegi siyaqty Qazaqstanda da ekoturizm ózekti. Sebebi turisterding shamadan tys kelui jәne tabighatta dem alatyn adamnyng mәdeniyetining tómendigi tabiyghy ortagha artyq jýkteme týsiredi.

Ekologiyalyq turizm – turistik industriyanyng jyldam damyp kele jatqan salasy, oghan әlemdik turizmnin 25%-y tiyesili. Dýniyejýzilik turistik úiymnyng mәlimetine sýiensek, ekoturister sany jyl sayyn 20%-gha artyp keledi. Ekoturizmning basty ereksheligi tabighy aumaqtargha barghan kezde bioaluantýrlilik pen ekojýielerdi saqtaugha negizdeledi. Ekoturizm tabighatty qorghaumen ainalysatyndargha paydaly jaghday jasaugha da mýmkindik beredi.

Qazaqstanda ekoturizmdi damytu әleueti

2019 jyly Finlyandiya ekologiyalyq túraqtylyq dengeyi, ósimdikter men januarlardyng aluantýrliligi men biregeyligi jәne memleketting qorshaghan ortany qorghaugha baghyttalghan kýsh-jigerining arqasynda jabayy tabighat boyynsha sayahattaugha ýzdik el retinde tanyldy. Ýzdik elderding tizimin anyqtau ýshin últtyq parkterding sany, bioaluantýrlilik, Qyzyl kitapqa engen ósimdikter men januarlardyng joyylyp ketu qaupi jәne basqa da ólshemder eskerildi.

Qazaqstan búl reytingte 87-oryndy iyelendi. Dese de, aumaghy, flora men faunanyng aluan týri, tabighat eskertkishteri men YuNESKO múrasy qataryndaghy nysandardy esepke alsaq, elimizde ekologiyalyq turizmdi damytugha jetkilikti alghyshart bar.

Qazaqstanda qazirgi uaqytta 14 últtyq park bar. Tabighat ayasynda demaludy qalaytyndar sany da jyldan-jylgha artyp keledi. Alayda turizm qarqyndy damyghan sayyn qazynagha qauip tónip túr. Biz búl mәseleni ekobelsendi Svetlana Spatari jәne ekologiya salasynyng sarapshysy Bazarbek Qamysbaevpen birge talqylap, әlem elderining ong tәjiriybesin saralap, Qazaqstannyng jaghdayyna qolayly sheshimderdi birge izdedik.

Ekologiya salasynyng sarapshysy Svetlana Spataridyn aytuynsha, elimizde turizm damyghanymen, ony basqaru men retteu jaghy artta qalyp otyr.

«Býginde turizm tabighatty tamashalau emes, ony tútynu qúralyna ainalyp barady. Infraqúrylym joq, aiyppúl jýiesi júmys istemeydi, al mәdeniyet dengeyi óte tómen. Kelushilerdin sany shamadan tys kóp boluy ekojýieni búzyp jatyr», — deydi sarapshy.

Osy salanyng sarapshysy Bazarbek Qamysbaev búl pikirdi qolday otyryp, naqty mysaldar keltiredi:

«Burabayda jartastargha suret salu, Júmbaqtasqa katamaranmen jaqyndau, últtyq parkterde qoqys tastau siyaqty kelensizdiktin bәri baqylaudyng joqtyghynan bolyp otyr. Jergilikti halyqtyng eskertuine eshkim qúlaq aspaydy. Turizm jobalary qysqa merzimdi tabysqa baghyttalghan, ekologiyalyq jauapkershilik eskerilmeydi».

Sarapshylar aqparattyng azdyghy, últtyq parkter әkimshiligining әlsizdigi, jospardyng bolmauy men jergilikti túrghyndardy sheshim qabyldaugha tartpautúraqty turizmning damuyna kedergi keltirip otyr dep esepteydi.

Eki sarapshynyng sózin týiindesek, Qazaqstanda mynaday naqty qadamdardy qolgha alu qajet:

1) Ekologiyalyq zannamany kýsheytu, qoqys tastaghandargha aiyppúl kólemin arttyru. Ayyppúl kólemin kóbeytu arqyly qoqys tastamaugha ýyretu mindetti týrde nәtiyje bereri sózsiz.

2) Jergilikti halyqty sheshim qabyldau prosesine qatystyru. Búl halyqtyng jauapkershiligin arttyrugha yqpal etedi.

3) Aqparattandyru nauqany arqyly turisterding ekomәdeniyetin arttyru.

4) Úzaq merzimdi, túraqty turizm strategiyasyn jasau jәne iske asyru.

Álem elderinde turizmning ekologiyagha ziyanyn azaytugha baghyttalghan tabysty tәjiriybe týri jetkilikti. Olardy Qazaqstan jaghdayyna beyimdep qoldanugha әbden bolady. Ol qanday tәjiriybe jәne ony elimizde qalay iske asyrugha bolady? Birneshe elding tәjiriybesin qarastyryp kóreyik.

Keniya jәne Europa: Bir rettik plastikke tyiym

2020 jyly Keniya qorghalatyn tabighy aumaqtarda bir rettik plastikti paydalanugha zanmen tyiym saldy. Al Euroodaq 2021 jyldan bastap bir mәrte paydalanylatyn týtikshe, shanyshqy, tabaq, pyshaq siyaqty búiymdargha tyiym saldy. Plastik zattar ekologiyany lastap, múhittargha orasan zor ziyan tiygizip jatyr. Jyl sayyn әlemde ózen-sulargha 8 million tonna plastik týsedi. Tenizdi mekendeytin januarlar abaysyzda ony jep qoyyp, qyrylyp jatyr. Sonday-aq, plastik mikrobólshekterining múhit arqyly adam aghzasyna da týsetini anyqtaldy.

Qazaqstanda múny qalay iske asyrugha bolady? Últtyq parkter men demalys aimaqtaryna kireberiste bir rettik plastik zattardy alyp kiruge tyiym salatyn ereje qabyldau. Ekodýkender úiymdastyryp, onda qayta paydalanylatyn ydystardy jalgha beru nemese satu jýiesin engizu. Búl plastikti azaytugha, sol arqyly tabighatqa týsetin jýktemeni kemituge kómektesedi.

Sonymen birge, turisterge arnalghan aqparattandyru nauqany manyzdy. Múnday sharany «Plastiksiz sayahatta!», «Tabighatty ózinmen birge alyp ketpe!» degen úrandarmen úiymdastyrugha bolady.

Gruziya: Últtyq parkterge kiru ýshin onlayn brondau jәne adam sanyna shekteu

Últtyq parkterge onlayn brondau men kelushiler limiytin engizu kelushiler sanyn shektep, aldyn ala tirkelgenderge ghana kiruge mýmkindik beredi. Mysaly, Almatyda «Ile Alatauy» memlekettik últtyq tabighy parkine 2019 jyly 300 901 adam kelgen, odan beride kóbeyip jatqany sózsiz. Búl kórsetkish әli de arta týsedi.Múny qazirden rettemesek, tabighy qoryqtardyng ahualy auyrlay bermek.

Búghan qosa 2030 jylgha deyin park aumaghyndaghy qatty túrmystyq qaldyqtardy súryptaudy 85%-gha deyin arttyru kerek.

Burabay, Sharyn, Ile Alatauy siyaqty súranys joghary parkterde elektrondy brondau jýiesin engizuge bolady. Tanghy top, kýndizgi top, keshki top dep uaqytty bólu de biraz jýktemeni azaytady.

Norvegiya: Ayyppúl jýiesi jәne aqparattyq taqtalar

Norvegiyada ekologiya erejesin búzghandargha aiyppúl joghary. Barlyq sayahatshygha tabighatty qorghau erejesi týsindiriledi. Múny bizding elde de qolgha alyp, jýzege asyru qiyn emes. Ol ýshin Últtyq parkterde ekobeketter úiymdastyryp,aqparattyq taqtalar ornatu kerek. Birneshe tilde jazylghan múnday taqtayshalar kózge tartymdy әri kórneki bolumen qatar, tilge jenil әri týsinikti boluy manyzdy.

Qoqys tastaghan, zansyz ot jaqqan nemese tyiym salynghan jerge kirgen azamattargha ayyppúl jýiesin naqty iske qosu kezek kýttirmeytin sharua. Qazir zang talaby bolghanymen, is jýzinde ony qoldanu jaghy kemshin. Ayyppúl tólegen azamattardyng oqighasyn aityp otyru da qoghamgha belgili bir dәrejede oy salady.

Sonymen qatar, ekogidter men volonterlerding júmysyn jandandyru qajet.Qazaqstanda kóptegen ekologiyalyq aksiya ótedi biraq onyng ekologiyagha tiygizip jatqan paydasy kópshilikke beymәlim. Múnday aksiyalardy ekologtarmen aqyldasa otyryp, ekologiyalyq erejege say ótkizu kerek.

Ázerbayjan: Tarihy nysandardy qorghau

Búl elde tarihy eskertkishterge qol tiygizuge bolmaydy, olardyng aumaghyqorshalghan, beynebaqylau ornatylghan. Qazaqstanda da Tanbaly tas, Beghazy-Dәndibay, Esik qorghany sekildi arheologiyalyq jәne tarihy oryndardy qorshap, ashyqtan-ashyq kirudi shekteuge bolady.

QR kodtar arqyly virtual ekskursiyalar men gidsiz sayahat mýmkindigin jasautabighy aumaqqa kirushiler sanyn ghana emes, jýktemeni de azaytady.

Mәdeny nysandardy qorlaytyndargha qatang jaza belgileu de nәtiyje beredi. Mәselen, jartastargha jazu jazghandardy qatang jauapqa tartyp, ol jóninde aqparat qúraldary arqyly taratu basqalargha oy salary sózsiz.

Turisterge sapar aldynda ekologiyalyq minez-qúlyq erejelerin týsindiru — manyzdy tәjiriybe. Turistik qyzmet kórsetetin firmalargha mindetti týrde ekobrifing ótkizu talabyn qoi nәtiyjesin beredi.

Qazaqstan jaghdayynda Últtyq parkterde «ekotәrbie saghattaryn» engizumýmkindigi bar. Mәselen, 5–10 minuttyq núsqaulyq týrindegi viydeo jasaugha bolady nemese gidter qysqasha tanystyra alady.

Áleumettik jelilerde influenserlermen birge ekobilim kampaniyasyn jýrgizu– qolgha alugha bolatyn jәne shyghyny az shara.

Týiin:

Ekoturizm – jauapkershilikpen sayahattaugha, tabighy resurstardy saqtaugha jәne jergilikti ekonomikany damytugha yqpal etetin manyzdy aspekti. Ekoturizm әdisterin qoldanu arqyly tabighattyng súlulyghyn tamashalaumen qatar, qorshaghan ortany qorghaymyz. Ekologiyalyq turizm memleketting ekonomikasyn qalyptastyrudyn ajyramas bóligi. Turizm – jay ghana sayahattau emes, mәdeniyet, ekonomika jәne ekologiya arasyndaghy nәzik tepe-tendikke ainaldy. Qazaqstan turizmdi damytu jolynda ýlken qadamdar jasap keledi. Búl damudyng tabighy ortagha tiygizetin әserin elemeu ýlken qatelik. Ekologiyagha degen kózqarasty týbegeyli ózgertu qajet. Turizm tabighatty tútynudyng emes, ony saqtap, qúrmetteuding qúraly bolugha tiyis. Turistik baghyttardyng keneni tabighatqa ziyan tiygizbey, kerisinshe, ony qorghaugha ýles qosuy qajet. Álemdik tәjiriybeni Qazaqstangha kóshiru ýshin zan, infraqúrylym jәne aqparat túrghysynan ózgerister qajet. Búl sheshimder ekologiyany qorghaydy, turiyzm sapasyn arttyrady, bolashaq úrpaqqa tabighatty taza kýiinde saqtap jetkizedi.

Búl material sheshim jurnalistikasy janrynda Solutions Journalism Lab II jobasy ayasynda dayyndalghan jәne avtordyng jeke kózqarasyn bildiredi. 

Jansaya Menilbaeva

Abai.kz