Úlylar mekeni – Qazaqtyng mәdeny astanasy bolyp sanalatyn Qazaq әdebiyeti men ónerining ozyq ýlgilerin tudyrghan mәngi ólmes tuyndylarymen ýn qosqan Semey aimaghy tariyhqa bay mәdeniyetting naghyz ordasy. Últ ruhaniyatynyng qaynar kózine ainalghan Semey – topyraghyn týrtseng sóilep qoya beretin «Úlylar mekeni» ataluyna sebep bolghan qaytalanbas daryndar, úly túlghalar, talanttar ósken ólke. Tarihy derekterge sýiene sóiler bolsaq tómendegidey tizbek aiqyndala týsedi:

1. Qarakerey Qabanbay batyr qol bastaghan, Áulie biyler ruhaniyat úyasyn qalaghan, últ qayratkeri Tana myrza elge tútqa bolyp, Kegenbay by sóz bastaghan, Ánet baba, Qúttybay, Boranbay Aqtamberdi, Dulat, Abay, Shәkәrim, Múhtarler ónerding san qyrynan úya salghan әdebiyet pen mәdeniyet, ruhaniyat damyghan kiyeli topyraq.

2. Semey — Alashtyng jýregi, elimizding ruhany astanasy. Alashtyng tuyn tikken altyn besik. Semeyde Álihan, Ahmet, Mirjaqyp bastaghan kóptegen alash qayratkerlerining enbek etkeni barshagha mәlim. Semeyding Alashorda avtonomiyaly ýkimetining astanasy bolghany, qalanyng sol jaghalauy 10 jyl boyy, naqtyraq aitsaq, 1917 jyldyng nauryzynan 1927 jyldyng qyrkýiegine deyin resmy týrde Alash qalasy atanghan. Alash qayratkerleri Semey jerinde ómir sýrip, aghartushylyq qyzmetpen ainalysty. Alash qayratkerlerining aghartushylyq iydeyalary jýzege asty.

3. Semeyde 1871-1917 jyldar aralyghynda apta sayyn jaryq kórgen «Semipalatinskiy listok» gazetteri qazaqtan shyqqan túnghysh jurnalist Álihan Bókeyhanovtyng publisistikalyq alanyna ainaldy. Sonyq nәtiyjesinde kóptegen aqparattyq basylymdar men jurnalister ósip shyqty. Ahmet Baytúrsynov, Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov, Maghjan Júmabaevtardyng kótergen mәseleleri basylymdardyng bedelin arttyrdy.

4. Semey – әn atasy Ámire Qashaubaevtyng (1888 -1934) otany. Qazaqtyng ataqty әnshisi, akter әri muzykanty. Tandayyna búlbúl úyalaghan el maqtanyshy túnghysh ret 1925 jyly Parij aspanyn әuelegen әnge bólep, dýniyejýzine últtyq ónerimizding qúdiretin pash etken alpauyt әnshi Ámire Semey oblysy Araly audanynyng tumasy.

5. Alashtyng danty jelayaghy, qazaqqa túnghysh Olipiyada jýldesin alyp kelgen Ghúsman Sityqúly Qosanov (1935j.- 1990j) Semey oblysy Abraly audanynyng tumasy. Almaty jenil atletika mektebining týlegi, últymyzdyng jýgiruge emes, kýresuge beyim halyq bolsa da, jýgiru ónerin ózge últ ókilderi aldynda әlemge tanytty.

6. Qazaq saharasynda ónerding siyrek kezdesetin týri – sirk óneri Semey topyraghynda týledi. Bet-auyzdaryn týrli-týsti boyaumen boyap, ayaqtaryna aghash baylap, atpen jarysyp, týrli qimyl әreketterimen eldi kýlkige qarq qylatyn kýldirgi «Aghashayatar» túnghysh Semey jerinen shyqqan. Onyng alghashqysy Jarmadan shyqqan aghashayaq - Nazar Jýndibayúly (1818 -1898j.) Júrt «Nazar Aghashayaq» dep ataghan. Ekinshi Aghashayaq - Berikbol Kópenúly (1861-1932 j.) qazaqtyng aty anyzgha ainalghan әnshi-dombyrashysy, talantty ónerpaz. Semey oblysy, Abay audany, Múqyr auylynda tughan. Aghashayaq әnshilik, kýishilik, aqyndyghynyng ýstine biyshi, jýirik, sportshy, әri kýldirgi bolghan.

7. Semey – Alashtyng alghashqy bilim ordasy. 1903 jyly ashylghan Semey múghalimder seminariyasy Batys Sibir oqu okrugindegi halyq mektepterin múghalimdermen qamtamasyz etti. Seminariya 1920 jyly Halyqqa bilim beru instituty, 1922 jyly pedagogikalyq tehnikum, 1937 jyly pedagogikalyq uchiliyshe, 1992 jyly pedagogikalyq kolledji syndy qúrylymdyq kezenderdi basynan ótkerdi. Alash qayratkerlerinin, últtyq bilim men ghylymnyng irgetasyn qalaghan oqu ornynda әr jyldary bilim alghandyghy, oqytushylyq qyzmet atqarghandyghy jalghyz oqu ornynyng ghana emes, tútas elimizding iygiligi bolyp keledi.

8. Semey tarihynyng jarqyn betteri qalanyng mәdeny – ruhany ómirine tyng ózgerister әkelgen orys demokrattarynyng esimderimen tyghyz baylanysty. Ghasyrlar toghysynda, yaghny 1878 jyly Semey jerinde E.P.Mihaelisting basshylyghymen dalaly ólkeni ghylymnyng san-salasynan zertteuding negizin qalaghan eng alghashqy qoghamdyq mekeme Oblystyq Sanaq komiyteti irge kótergen. Sanaq komiytetining janynda ózining shaghyn kitaphanasy bolghan.

9. Ertis jaghasynan oryn tepken Semey qalasynyng ortalyghynan 1883 jyly túnghysh jana kitaphana ashyldy. Ony úiymdastyrushylar Abaydyng dosy orystyng sayasy jer audarylyp kelgen intelliygentteri – E. P. Mihaelis bastaghan A. A. Lentiev, N. I. Dolgopolov, P. D. Lobanovskiy, Severiyn, S. S. Gross tәrizdi sayasy jer audarushylar edi. Semey ónirinde ashylghan túnghysh kitaphananyng ómirge kelui Abay esimimen tyghyz baylanysty. Qazaqstandaghy eng alghashqy kitaphananyng birinshi oqyrmany - Abay Qúnanbaev boldy.

10. Semeyde 1887 jyldyng 21 qarashasynda «Bastauysh bilim beru qoghamy» ashylyp, Sankt- Peterbor, Omby, Tom siyaqty Reseyding iri qalalary men Semeydegi oqu oryndarynda bilim izdegen jastargha demeushilik qoldau jasady. Sonymen qatar Orys Geografiyalyq qoghamynyng Semey bólimshesine jәne qoghamdyq kitaphanagha qajetti qarjylay kómek kórsetip otyrghan. Gogoli atyndaghy kitaphanada aqysyz oqu zalyn ashyp, merzimdi basylymdargha jazyludy úiymdastyrghan.

11. Semey – túnghysh muzey úiymdastyru ortalyghy bolghan. Tarihiy-ólketanu muzeyi – Qazaqstan jәne Batys Sibir muzeylerining ishindegi eng iri ghylymy jәne mәdeniyet ortalyghy boldy. Onyng negizi 1883 jyly 11 qyrkýiekte Semeyde(eskishe) qalandy. Onyng alghashqy úiymdastyrushylary bolyp belgili zertteushi ghalym E.P.Mihaeliys, P.E Makoveskiy, N.IY.Dolgopolov, A.A.Leontiev, P.D.Lobanovskiy t.b.jer auyp kelgen kelgen ziyalylar muzey isin damytuda jarqyn isterding úitqysy boldy. Komiytet mýsheleri ólkede geografiyalyq, etnografiyalyq jәne ekonomikalyq zertteu júmystaryn jýrgize otyryp, kóptegen mәlimetter jinastyrdy. Sonymen birge, úly aqyn Abay Qúnanbaev ta osy alghash qúrylghan tarihiy-ólketanu múrajayyn úiymdastyrushylardyng biri bolyp, múrajaygha N.Dolgopolovpen birge 60-qa tayau eksponattar jinap ótkizgen.

12. Semeyde qazaq múghalimderi men oqushy-jastar birlesip,1913-14 jyldary “shyghys keshi” degen atpen oiyn-sauyq keshterin úiymdastyrdy. Últtyq teatr óneri tarihynda mәni zor oiyn-sauyqtar qatarynda 1914 j. N.Qúljanova úiymdastyrghan Abaydyng qaytys bolghanyna on jyl toluyna arnalghan alghashqy әdebi, etnografiyalyq-muzykalyq kesh, «Birjan men Sara aitysy» siyaqty oiyn-sauyq keshteri boldy.

13. Semey ólkesinde qazaq teatry tarihyndaghy túnghysh qoyylym 1917 jyly Oiqúdyq jaylauynda Múhtar Áuezovting jetekshiligimen sahnalandy. 1917 jyly jas seminarist Múhtar Áuezov auylyna demalysqa kelgende Oiqúdyq jaylauynda ózining alghashqy piesasy «Enlik – Kebekti» qoyyp, ózi sufler bolghany turaly qazaq teatr tarihy saf ónerding saharasy Semeyden auyzdanghan ónerding úly kóshinen bastau alghanyn úmytqan emes.

14. Semey – Qazaqstan futbolynyng otany. Qasiyetti qart Semeyde 1912-1913 jyldary Qazaqstan aumaghyndaghy «Neptun», «Olimp», SSK, «Sport», «Feniks», «Mars» sekildi alghashqy futbol komandalary payda bolghan. Al solardyng basynda «Yarysh» - týrki tildes jastardyng túnghysh futbol komandasy túrdy. Qazaq әdebiyetining klassiygi Múhtar Omarhanúly Áuezov (1897-1961) te «Yarysh» futbol komandasynyng qúramynda dop tepken.

15. Semey – qazaq balet ónerining has sheberi - Bolat Ghaziyzúly Aiyhanovtyn(1938-1922 j) otany. 1967 jyly Kenes odaghy tarihynda túnghysh ret «Jas balet Alma-Ata» horeografiyalyq miniaturalar ansamblin qúryp, onyng túraqty jetekshisi, pedagogy, oryndaushysy jәne konsertmeysteri boldy. B. Ayhanov qazaq kompozitorlarynyng muzykasyna 40-tan astam balet qoyylymyn qoydy, onyng ishinde KSRO-nyng Kremli sarayy men Ýlken teatrynyng sahnalarynda, Kanadada, Fransiyada, Angliyada, Shveysariya, Kubada, Finlyandiyada, Shvesiyada, Týrkiyada, Marokkoda, Siriyada, Iordaniyada, Ýndistanda, Italiyada, Bolgariyada, Germaniyada, Polishada, Vengriyada, Irakta, t.b. baletin sahnalady.

Qazaqstan qalalarynyng ishinde kóne qala bolyp esepteletin jәne tarihy kelbetimen erekshelenetin Semeyding osynday talant syry, mәdeniyet tarihy bar. Qaladaghy әr tarihy ghimarattardyng sherter syry, berer maghlúmaty óte mol, ghajayyp tarihy mәdeny oshaqtar kýni býginge deyin halyqtyng baratyn ruhany mәdeny ortasy sanalady. Alash arystarynyng izi qalghan, birtuar perzentterding ýni qalghan, qazaq ruhaniyaty tamyr jayghan Úlylar ólkesinde qazaqtyng boytúmaryna ainalghan Úly aqynnyng on kýndigi toylanyp jatqan tústa Semey tarihyn bile jýrgenimiz jón.

Almahan Múhametqaliqyzy

Abai.kz